Rim sonlari

Rim raqamlari — qadimgi rimliklar qoʻllagan raqamlar.
Rim raqamlari 7 ta: I, V, X, L,C, D, M. Rim raqamlar aslida lotin harflari boʻlib, ularning son qiymatlari quyidagicha:

Simvol	I	V	X	L	C	D	M
Qiymat	1	5	10	50	100	500	1000

Har qanday natural sonni Rim raqamlari yordamida yozish mumkin, bunda quyidagi qoidaga rioya qilinadi:

1. 
   katta raqam kichigidan oldin yozilsa, raqamlar qoʻshiladi.
   

Masalan, LI = 50 + 1 = 51; CI = 100 + 1 = 101; XI = 10 + 1 = 11.

1. 
   kichik raqam kattasidan oldin yozilsa, katta raqamdan kichigi ayriladi.
   

Masalan IL = 50 — 1 = 49; IC = 100 — 1 = 99; IX = 10 — 1 = 9.
Sonlarni yozishda ayni bir Rim raqamlari ketma-ket 3 martadan koʻp qatnashmaydi.
Masalan, XXX = 30, ammo 40 oʻrniga XXXX emas, balki XL = 50 — 10 = 40 yoziladi. Rim raqamlari yordamida sonlar ustida arifmetik amallar bajarish noqulay. Rim raqamlari endilikda asrlar, asar boblari, oylarning raqamlari, tartib sonlarini belgila
Masalan, XXI asr, VII bob, sentyabr — IX oy, III chorak.^[1]
Qadimgi rim xalqlari hozirgi kunda ham „rim raqamlari“ nomi bilan saqlanib kelayotgan raqamlash tizimdan foydalanganlar. Biz va butun dunyo, bu tizimdan hozirda ham bayram kunlarini belgilashda, konferensiyalarning tartib raqamini belgilashda, kitobning boblarini (masalan, soʻz boshi betlarini), tarixdagi asrlarni, she’rlarning bandlarini va hokazolarni raqamlashda juda keng foydalanamiz.
Rim raqamlarining kelib chiqishi haqida aniq ma’lumotlar yoʻq. V raqami dastlab qoʻl panjasini tasvirlash belgisi sifatida, X esa ikkita beshlikdan tuzilgan boʻlishi ehtimol. Huddi shunga oʻxshash 1000 ni tasvirlovchi belgi 500 ni tasvirlovchi ikki belgidan (yoki aksincha) tuzilgan boʻlishi mumkin.
Rim raqamlashida beshlik sanoq tizimining izlari sezilib turibdi. Rimliklar tilida (lotin tilida) esa beshlik sanoq, tizimining asari yoʻq. Demak, bu tizimni rimliklar boshqa xalqlardan olgan boʻlishi kerak (etrusk xalqidan olingan boʻlishi juda ehtimol).
5000 gacha boʻlgan hamma butun sonlar yuqorida aytilgan raqamlarni takrorlab yoziladi. Bunda katta raqam kichik raqamdan oldin (chapda) tursa, bu raqamlar qoʻshiladi, agar kichik raqam katta raqamdan oldin (chapda) tursa (bu holda uni takror yozish mumkin emas) kichigi kattasidan ayriladi. Masalan, VI = 6, yaʼni 5+1; IV = 4, yaʼni 5-1; XL = 40, yaʼni 50-10; LX = 60, yaʼni 50+10. Bir xil raqam ketma-ket uch martadan ortiq yozilmaydi: LXX = 70; LXXX = 80; 90 soni XC shaklida yoziladi (LXXXX shaklda emas).^[2]
Dastlabki 12 ta son rim raqamlari bilan quyidagicha yoziladi:
I, II, III, IV, V, VI, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII
Misollar: XXVIII = 28, XXXIX = 39;
CCCXCVII = 397; MDCCCXVIII = 1818.
Bu xil yozishda katta sonlar bilan arifmetik amallar bajarish juda qiyin. Shunga qaramay Rim raqamlashi Italiyada XIII asrgacha, gʻarbiy Yevropaning boshqa mamlakatlarida esa XVI asrgacha ishlatib kelingan.
Annontatsiya: Rim raqamlari — qadimgi rimliklar qoʻllagan raqamlar
Kalit so’z: Kichik raqam, asar boblari, XXI asr, etrusk
Rim raqamlari 7 ta: I,V, X,L ,C,D, M, R. raqamlar aslida lotin harflari boʻlib,
ularning son qiymatlari quyidagicha:
I=1; II=2; III=3; IV=4; V= 5; X = 10; L=50; C=100; D= 500; M =
1000. Har qanday natural sonni Rim raqamlari yordamida yozish mumkin,
bunda quyidagi qoidaga rioya qilinadi:
1. Katta raqam kichigidan oldin yozilsa, raqamlar qoʻshiladi.
Masalan LI = 50 + 1 = 51; CI = 100 + 1 = 101; XI = 10 + 1 = 11.
1. Kichik raqam kattasidan oldin yozilsa, katta raqamdan kichigi ayriladi.
Masalan IL = 50 — 1 = 49; 1S = 100 — 1 = 99; IX = 10 — 1 = 9.
Sonlarni yozishda ayni bir Rim raqamlari ketma-ket 3 martadan koʻp
qatnashmaydi.
Masalan, XXX = 30, ammo 40 o'rniga XXXX emas, balki XL = 50 — 10
= 40 yoziladi. Rim raqamlari yordamida sonlar ustida arifmetik amallar bajarish noqulay. Rim raqamlari endilikda asrlar, asar boblari, oylarning raqamlari, tartib sonlarini belgilashda qoʻllaniladi.
Masalan, XXI asr, VII bob, sentyabr — IX oy, III chorak.[1]
Qadimgi rim xalqlari hozirgi kunda ham «rim raqamlari» nomi bilan saqlanib
kelayotgan raqamlash tizimdan foydalanganlar. Biz va butun dunyo, bu tizimdan legal, medical, social, scientific journal
www.pedagoglar.uz Volume 11. Issue 3. NOYABR 2021 Page: 66
hozirda ham bayram kunlarini belgilashda, konferentsiyalarning tartib raqamini
belgilashda, kitobning boblarini (masalan, so’z boshi betlarini), tarixdagi
asrlarni, she’rlarning bandlarini va hokazolarni raqamlashda juda keng
foydalanamiz.
Rim raqamlarining kelib chiqishi haqida aniq ma’lumotlar yo’q. V raqami
dastlab qo’l panjasini tasvirlash belgisi sifatida, X esa ikkita beshlikdan tuzilgan
bo’lishi ehtimol. Huddi shunga o’xshash 1000 ni tasvirlovchi belgi 500 ni
tasvirlovchi ikki belgidan (yoki aksincha) tuzilgan bo’lishi mumkin.
Rim raqamlashida beshlik sanoq tizimining izlari sezilib turibdi. Rimliklar tilida
(lotin tilida) esa beshlik sanoq, tizimining asari yo’q. Demak, bu tizimni
rimliklar boshqa xalqlardan olgan bo’lishi kerak (etrusk xalqidan olingan
bo’lishi juda ehtimol).
5000 gacha bo’lgan hamma butun sonlar yuqorida aytilgan raqamlarni
takrorlab yoziladi. Bunda katta raqam kichik raqamdan oldin (chapda) tursa, bu raqamlar qo’shiladi, agar kichik raqam katta raqamdan oldin (chapda) tursa (bu holda uni takror yozish mumkin emas) kichigi kattasidan ayriladi. Masalan, VI = 6, ya’ni 5+1; IV = 4, ya’ni 5-1; XL = 40, ya’ni 50-10; LX = 60, ya’ni 50+10. Bir xil raqam ketma-ket uch martadan ortiq yozilmaydi: LXX = 70; LXXX = 80; 90 soni XC shaklida yoziladi (LXXXX shaklda emas).[2] Dastlabki 12 ta son rim raqamlari bilan quyidagicha yoziladi:
I, II, III, IV, V, VI, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII
Misollar: XXVIII = 28, XXXIX = 39;
CCCXCVII = 397; MDCCCXVIII = 1818.
Bu xil yozishda katta sonlar bilan arifmetik amallar bajarish juda qiyin.
Shunga qaramay Rim raqamlashi Italiyada XIII- asrgacha,
g’arbiy Evropaning boshqa mamlakatlarida esa XVI asrgacha ishlatib kelingan.
Rim raqamlari — qadimgi rimliklar qoʻllagan raqamlar. Rim raqamlari 7
ta: I, X, S, M, V, L, D. R. raqamlar aslida lotin harflari boʻlib, ularning son qiymatlari quyidagicha: I=1; II=2; III=3; IV=4; V= 5; X = 10; L=50; C=100; D= 500; M = 1000. Har qanday natural sonni Rim raqamlari yordamida yozish mumkin, bunda quyidagi qoidaga rioya qilinadi: 1. katta raqam kichigidan oldin yozilsa, raqamlar qoʻshiladi. Masalan LI = 50 + 1 = 51; CI = 100 + 1 = 101; XI = 10 + 1 = 11. 1. kichik raqam kattasidan oldin yozilsa, katta raqamdan kichigi ayriladi. Masalan IL = 50 — 1 = 49; 1S = 100 — 1 = 99; IX = 10 — 1 = 9. Sonlarni yozishda ayni bir Rim raqamlari ketma-ket 3 martadan koʻp qatnashmaydi. Masalan, XXX = 30, ammo 40 urniga XXXX emas, balki XL = 50 — 10 = 40 yoziladi. Rim raqamlari yordamida sonlar ustida arifmetik amallar bajarish nokulay. Rim raqamlari endilikda asrlar, asar boblari, oylarning raqamlari, tartib sonlarini belgilashda qoʻllaniladi. Masalan, XXI asr, VII bob, sentyabr — IX oy, III chorak.
Qadimgi rim xalqlari hozirgi kunda ham «rim raqamlari» nomi bilan
saqlanib kelayotgan raqamlash tizimdai foydalanganlar. Biz va butun dunyo, bu tizimdan hozirda ham bayram kunlarini belgilashda, konferentsiyalarning tartib raqamini belgilashda, kitobning boblarini (masalan, so’z boshi betlarini), tarixdagi asrlarni, she’rlarning bandlarini va hokazolarni raqamlashda juda keng foydalanamiz. Tarix Rim raqamlarining kelib chiqishi haqida aniq ma’lumotlar yo’q. V raqami dastlab qo’l panjasini tasvirlash belgisi sifatida, X esa ikkita beshlikdan tuzilgan bo’lishi ehtimol. Huddi shunga o’xshash 1000 ni tasvirlovchi belgi 500 ni tasvirlovchi ikki belgidan (yoki aksincha) tuzilgan bo’lishi mumkin. Rim raqamlashida beshlik sanoq tizimining izlari sezilib turibdi. Rimliklar tilida (lotin tilida) esa beshlik sanoq, tizimining asari yo’q.
Demak, bu tizimni rimliklar boshqa xalqlardan olgan bo’lishi kerak (etrusk
xalqidan olingan bo’lishi juda ehtimol). 5000 gacha bo’lga n hamma butun
sonlar yuqorida aytilgan raqamlarni takrorlab yoziladi.