Rivojlanish psixologiyasi fanidan oraliq nazorat javoblari

Kuzatish — psixik xususiyatlarni uzoq vaqt davomida, rejali,
biror maqsad asosida o‘rganish. Kuzatish — universal metod
bo‘lib, turli vaziyatlarda ishlatiladi. Ilmiy kuzatish hayotiy (ilmiy
bo‘lmagan) kuzatishdan tubdan farq qiladi. Hayotiy kuzatish
— kundalik hayotda, rejasiz amalga oshirilib, turli tasodiflarga bog‘liq bo‘ladi. Kuzatish ilmiy bo‘lishi shu bilan bir qatordapsixologik-pedagogik kuzatish bolishi uchun bir qancha talablarga amal qilishi lozim:
Biroq kuzatish metodining kamchiliklari ham mavjud. Bular:
1. Tekshiruvchining passiv holatni egallaganligi.
2. Qayd etishdagi xatolar.
3. Qaytarish imkonining yo‘qligi.
4. Natijalarni tahlil qilishdagi subyektivizm.

72.Kuzatish metodi va uning rivojlanish psixologiyasida qollash imkoniyatlari.	Kuzatish — psixik xususiyatlarni uzoq vaqt davomida, rejali, biror maqsad asosida o‘rganish. Kuzatish — universal metod bo‘lib, turli vaziyatlarda ishlatiladi. Ilmiy kuzatish hayotiy (ilmiy bo‘lmagan) kuzatishdan tubdan farq qiladi. Hayotiy kuzatish — kundalik hayotda, rejasiz amalga oshirilib, turli tasodiflarga bog‘liq bo‘ladi. Kuzatish ilmiy bo‘lishi shu bilan bir qatorda psixologik-pedagogik kuzatish bolishi uchun bir qancha talablarga amal qilishi lozim: 1. Maqsadga yo'nalganlik. Umuman o‘quvchini emas, balki uning shaxsiy sifatlari konkret namoyon bo‘lishini turli vaziyatlarda va faoliyatning har xil turlarida — o‘yin, o‘qish, mehnat, muloqot jarayonida kuzatish. 2. Reja. Kuzatishni boshlashdan oldin muayyan vazifalar belgilanishi (nimani kuzatish), reja tuzilishi (vaqti va vositalari), ko‘rsatkichlarni aniqlab olishi (nimani qayd etish), bo‘lishi mumkin bo‘lgan xatolar va ularni oldini olish yo‘llari, taxmin qilinayotgan natijalarni o‘ylab olishi lozim. Bunda kuzatilayotgan xususiyat aniq belgilanishi lozim (ular ko‘p bo‘lmasligi zarur). Kuzatishdan maqsad xulq-atvordagi topilgan kamchiliklarni to‘g‘rilash yo‘llarini ishlab chiqish bo‘lmog‘i lozim. 3. Mustaqillik. Kuzatish yo‘l-yo‘lakay qilinishi lozim bo‘lgan emas, balki mustaqil ravishda o‘tkazilishi kerak bo‘lgan vazifa bo‘lmog‘i lozim. 4. Tabiiylik. Psixologik-pedagogik kuzatish o‘quvchilar uchun tabiiy sharoitlarda o‘tkazilishi lozim. U o‘qituvchining ishtirokisiz o‘tkazilishi zarurki, o‘quvchi kuzatilayotganini sezmasin. 5. Tizimlilik. Kuzatish o‘qituvchining xohishi bilan emas, balki doimiy reja asosida, tizimli ravishda yoki rejalashtirilgan ma’lum oraliqdan so‘ng o‘tkazilishi zarur. 6. Obyektivlik. Kuzatish jarayonida o‘z taxminlarini emas, obyektiv fakt, harakat, o‘quvchilar xulq-atvorining obyektiv xususiyatlarini qayd etish va shu asosda xulosa chiqarish lozim. 7. Qayd etish. Olingan barcha ma’lumotlar ma’lum tizimda qayd etilishi lozim. Olingan natijalar kuzatish jarayonida yoki uni o‘tkazilgandan so‘ng darhol qayd qilinishi kerak. Biroq kuzatish metodining kamchiliklari ham mavjud. Bular: 1. Tekshiruvchining passiv holatni egallaganligi. 2. Qayd etishdagi xatolar. 3. Qaytarish imkonining yo‘qligi. 4. Natijalarni tahlil qilishdagi subyektivizm. Kuzatish metodining ijobiy tomoni shundaki, eksperimental ravishda o‘rganish imkoni bo‘lmagan faoliyatni analiz qilish, o‘quvchi xulq-atvorini tabiiy sharoitda o‘rganish imkoniyati mavjud. Kuzatish pedagogik amaliyotda qo‘llaniladigan asosiy metodlardan biridir. Kuzatish intervallari yoshga bog‘liq bo‘lishi kerak. Tug'ilgandan 2—3 oygacha — har kuni; 2—3 oydan 1 yoshgacha — har hafta; Ilk bolalik, ya’ni 1—3 yoshda — har oyda; 3 yoshdan 6—7 yoshgacha — yarim yilda 1 marta; 7—11 yoshda — 1 yilda 1 marta kuzatish o‘tkazilishi zarur.
73.Eksperiment metodi va uning turlari.	Eksperiment metodi. Eksperiment metodi tabiiy va laboratoriya eksperimenti turlariga bo'linadi. Bu metod psixik holatni ta’riflashgagina emas, balki ularni tushuntirib berishga ham imkon beradi. Kuzatishdan farqli olaroq, psixologik eksperiment tadqiqotchining sinalayotgan faoliyatga faol aralashuvi mumkinligini nazarda tutadi. Jumladan, psixologik fakt aniq namoyon bo‘lishiga, uning tadqiqotchi xohlagan yo'nalish bo‘yicha o‘zgartirilishiga, har jihatdan tadqiq qilish uchun bir necha martalab takrorlanishiga imkon beradigan shart-sharoitni yaratadi. Laboratoriya eksperimentining xarakterli belgisi faqat uning laboratoriya sharoitlarida maxsus psixologik asbob-uskunalar yordamida o‘tkazishlarida va sinaluvchining xatti-harakatlari yo‘l-yo‘riqqa binoan sodir bo‘lishi bilangina emas, balki sinalayotganligini biladigan sinaluvchi (garchi, odatda, sinalayotgan kishi eksperimentning mohiyati nimadan iboratligini, konkret nimani va nima maqsadda tadqiq qilinayotganligini bilmasa ham) kishining munosabati bilan ham belgilanadi. Laboratoriya eksperimenti yordamida diqqatning xossalarini, idrok, xotira va boshqalarning o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilish mumkin. Hozirgi paytda laboratoriya eksperimentini ko‘pincha shunday tarzda o‘tkazishadiki, unda odam odatdagi sharoitlarda bajarishi mumkin bo‘lgan faoliyatning ba’zi psixologik jihatlari modellashtirilib qo‘yiladi. Jumladan, eksperimentda anchagina hissiy zo'riqish vaziyati modellashtirilib, uning jarayonida sinaluvchi, masalan, kasbi-kori uchuvchi bo‘lgan kishi anglanilgan yechimlar qabul qilishi mumkin. Yuksak darajadagi uyg‘unlikni taqozo etadigan murakkab harakatlar qilishi, asboblardagi ko‘rsatkichlarga munosabat bildirishi va hokazolar belgilab qo‘yilgan bo‘lishi mumkin. Tabiiy eksperiment (birinchi marta 1910-yilda A.F. Lazurskiy taklif etgan) mo‘ljallanganiga kola, eksperiment olkazilayotganini biladigan sinaluvchida hosil bo‘ladigan zo‘riqishga yo‘l qo‘ymasligi va tadqiqotni odatdagi, tabiiy sharoitlarga (dars, suhbat, o‘yin, uy vazifalarini bajarish va boshqalar) ko‘chirishi lozim. Masalan, materialni yodlashning samaradorligi uni uzoq vaqt xotirada saqlab qolish to‘g‘risidagi ko‘rsatmaga bog‘liqligini tadqiq qilish tabiiy eksperimentga misol bola oladi. 0 ‘quvchilardan bir guruhi o‘rganilishi lozim bolgan material bilan tanishtiriladi va ushbu material yuzasidan ertasiga so‘ralishini aytadi. Boshqa bir guruhda esa o‘quv materiali xuddi shunday tarzda o‘tilib bolgach, o‘quvchilarga olilgan dars bir haftadan so‘ng so‘ralishi aytiladi. Haqiqatda esa har ikkala guruhda ham o‘quvchilardan ikki haftadan keyin so‘ralgan. Ana shu tabiiy eksperiment jarayonida materialni uzoq vaqt xotirada saqlab qolishga mo‘ljallangan yo‘l-yo‘riqning afzalliklari aniqlanadi.
74.Rivojlanish psixologiyasida test metodining qo`llanilishi.	Test metodi yordamida kishining aqliy qobiliyatlari darajasi aniqlanadi, inson holati va ularning xususiyatlari belgilanadi, shaxsning strukturaviy sifatlari — o‘z-o‘zini baholash, emotsional barqarorlik, muammoga yengil kirisha olishi o‘rganiladi. Test inglizcha (test) so‘zidan olingan bo‘lib, sinab ko‘risb, tekshirish ma’nosini bildiradi. Test tekshiruvchiga taqdim etiladigan topshiriqlar tizimi bo‘lib, uning natijasida standartlashtirilgan o‘lchov o‘tkaziladi. Test asosan individlar o‘rtasidagi farqlarni yoki turli sharoitlarda ular ko‘rsatadigan reaksiyalar o‘rtasidagi farqlarni o‘rganish uchun mo‘ljallangan. 33 Yosh va pedagogik psixologiyada test guruhlarning ijtimoiy psixologik xususiyatlarini, guruhiy holatlarning namoyon bo‘lish darajasini o'rganish uchun ham qo‘llaniladi. Test guruhlarni ijtimoiy- psixologik xarakteristikalari asosida differensiatsiya qilish maqsadlariga xizmat qiladi. Testning standartlashtirilishi vazifalar bajarilishini baholash va uni o‘tkazishning bir xildagi jarayonlarini hosil qilishdan iborat. Bu esa test o‘tkazilishi mo‘ljal 1 anayotgan, o‘rganilishi talab qilinadigan katta sonli reprezentativ sinaluvchilarda (2—3 ming) testni o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. Test standartlashtirilishi 2 bosqichda o‘tkaziladi. 1-bosqichda testni qo‘llash yo‘riqnomasi shakllanadi: topshiriqlar tanlanadi, uni o‘tkazish uchun ko‘rsatmalar ishlab chiqiladi, sinaluvchiga beriladigan yo‘riqnoma tuziladi va testni o‘tkazishning boshqa masalalari ko‘rib chiqiladi. 2-bosqichda normalar aniqlanadi, ya’ni test natijalarini baholash uchun boshqa individlar yoki guruhlar natijalari bilan solishtirish uchun normalar tizimi belgilanadi. Testning ishonchliligi — shu test qayta o‘tkazilganda (aynan shu tekshiruvchilarda) olingan ma’lumotlarning bir-biri bilan mos kelishi. Ishonchlilikni baholashning asosiy ko‘rsatkichi korrelyatsiya koeffitsienti. Testning validligi — test qanday maqsadda yaratilgan bo‘lsa, o‘sha maqsad uchun qo‘llaniladi. Qo‘llanilish sohasiga qarab: 1. Intellekt testlari. 2. Maxsus qobiliyatlarni aniqlash va yutuqqa erishish testlari. 3. Shaxs xususiyatlarini aniqlash testlari. 4. Qiziqishlar, ustanovka, qadriyatlarni aniqlash testlari. 5. Shaxslararo munosabatlar diagnostikasi uchun mo‘ljallangan testlar farqlandi. Masalan, shaxslararo munosabatlarni va shaxs sifatlarini diagnostika qilish uchun ko‘pincha amerikalik psixolog T. Liri tomonidan yaratilgan metodika qollaniladi. Bu metodik so‘rovnoma 34 bo‘lib, 128 ta punktdan iborat. Sinaluvchi o‘zi va atrofidagilarda muayyan xislatlarning mavjudligini, shuningdek, o‘zida va sheriklarida bo‘lishini xohlaydigan sifatlarni ko‘rsatadi. Natijalar qayta ishlangach, tadqiqotchi sinaluvchining shaxsi, yo‘nalishini aniqlab va shu asosda shaxslararo o‘zaro ta’sirni prognoz qilishi mumkin. Shunday qilib, testlar — bu maxsus metodlar bo‘lib, u yoki bu ijtimoiy psixologik hodisa qisqa muddat ichida tekshiriladi. Testlar asrimizning boshlarida kashf qilingan bo‘lib, ular 20— 30 yillarda hayotga, amaliyotga shiddat bilan kirib keldi. Natijada maxsus soha — psixometrika yuzaga keldi. Testlarni qo‘llashning qulayligi shundaki, bir test yordamida ma’lum shaxsning u yoki bu xususiyatlarini bir necha marta, takroran sinab ko‘rish mumkin.
75. Rivojlanish psixologiyasida proektiv metodlarning qo`llanilishi.	Proyektiv metodlar qatoriga Rorshaxning ≪Siyoh doglari≫ testini kiritish mumkin (1921). Bu — 2 tomonlama simmetrik shaklda berilgan 10 xil siyoh dog‘laridan iborat bo‘lib, har bir dog‘ har xil bo‘yoqli fonda ko‘rsatiladi. Tekshiriluvchidan har bir ≪dog‘≫ nimaning shaklini eslatishi so‘raladi. Bunda: 2 ta dog4 qizil rangli shtrixlar, 5 ta dog‘ kulrang — qora, 3 ta dog‘ — yorqin bo'lmagan ranglarda beriladi. Proyektiv metodikalardan yana biri tugallanmagan jumlalar metodi. Ushbu metod yordamida guruhiy va shaxsiy ustanovkalar tekshiriluvchining atrofidagilarga (o‘rtoqIari, o‘qituvchi, ota-onasi) munosabati xususiyatlari, shuningdek, o‘ziga va kelajakka bo‘lgan munosabatlari ham o‘rganiladi. Shu maqsadda tek- 35 shiriluvchiga bir qancha tugallanmagan jumlalar taklif qilinadi, ko‘p o‘ylamasdan gapni mantiqan oxiriga yetkazish talab qilinadi. Masalan, — mening har safar kayfiyatim buziladi, agar... — men uchun eng muhim muammo, bu — ... — do‘st — bu ... — mening otam ba’zida ... — men shunga intilamanki...
76. Rivojlanish psixologiyasi metodlari tasnifi.