Rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkеnt davlat pеdagogika univеrsitеti maxsus psixologiya

Nutq kamchiliklariga ega bo‘lgan bolalar bilish faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari

Nutq kamchiliklariga ega bo‘lgan bolalar idrok qilishi sohasin- ing asosiy xususiyatlari bo‘lib quyidagilardir: motivatsion sohan- ing yetarli darajada shakllanmaganligi va farqlanmaganligi, diqqat- e’tiborning yetarli darajada rivojlanmaganligi va o‘zgaruvchanligi, motorikaning rivojlanishidagi sustlik, vahimaga tushishlar. Bo- lalardagi shu mavjud qiyinchiliklar yo‘naltirilgan korreksion kelgu- sida katta ko‘rinishga ega bo‘lishi va o‘qishga bo‘lgan qiziqishini yo‘qotishiga, hotiraning pasayishiga eslab qolish xatolariga yozuv- ni (faoliyatni) egallashda qiyinchiliklarga dispeksiyaga, saral- ash operatsiyalarining shakllanmaganligiga, grammatikani yaxshi o‘zlashtirmaslikka olib kelishi mumkin. Bolaning rivojlanishini ta’minlash uchun o‘qitish dasturiga kommunikativ jarayonlarning rivojlantirishiga qaratilgan topshiriqlar majmuasi kiritiladi: xotira, diqqat-e’tibor, krlash, tasavvurlar va meyorda rivojlanishga shartlar ( kichik motorika, keng ko‘lamda ko‘rish va eshitish, idrok qilish faoliyati motivatsion sohaning takomillashuvi).

Ko‘rsatilgan xususiyatlar bolalar rivojlanishida psixikaning rivojlanishiga kuchli va zaif tomonlarni hisobga oluvchi korreksi-

yasi bo‘yicha maxsus ishni talab qiladi. Asosiy o‘qitishda ixtiyoriy anglangan faoliyatga, o‘z xatti-harakatlarini na’zorat qila olishida va talab qilinadigan natijasiga erisha olishlikka qaratiladi. 1-sinfda shuningdek, maktabgacha bo‘lgan yoshda ustun turuvchi o‘yin faoliyatidan o‘quv faoliyatiga o‘tishni amalga oshirish zarur.

Idrok qilish sohasiga qaratilgan mashqlar mashg‘ulotlar tuzil- masiga kiritilishi va parallel ravishda o‘quv va tarbiyaviy maqsadlar- ni qo‘llash orqali yoki o‘yin, suhbat yoki badantarbiya ko‘rinishidagi mustaqil mashqlar shaklida amalga oshirilishi kerak.

Idrok qilish jarayonlari bir-biri bilan chambarchas o‘zaro bog‘liqlikda mavjud bo‘lganligi va rivojlanganligi sababli qanday- dir muayyan idrok qilish jarayoniga yo‘naltirilgan har bir mashq bir vaqtda boshqalariga ham ta’sir qiladi. Masalan, bola motorikasi rivojlanishiga qaratilgan mashqlar bir vaqtda uning diqqat-e’tibori va motor xotirasini mustahkamlaydi, motorika rivojalanishidan tashqari diqqat-e’tibor zaminidagi tasavvur qilishlar krlashga ijobiy ta’sir qiladi. Shunday qilib, metodik tavsiyalarni bo‘limlarga bo‘lish bir muncha shartli, sababi ularning vazifasi umumiydir. Har bir bo‘limda topshiriqlar idrok qilish jarayonini yanada quyi, elementar darajalari rivojlanishiga oldingilaridan yuqori tashkil qilingan, nutq va boshqa psixik jarayonlar bilan bevosita belgilangan murakkab darajalarga- cha joylashtiriladi. Topshiriqlar yetakchi moslamaga ko‘ra har qan- day muhim funksiyaning rivojlanishi qonuniyatlariga javob berishi kerak: ko‘rgazmali faoliyatdan obrazli, so‘ng so‘zli-mantiqiy va mavhum faoliyatga o‘tishi. Yana shuni e’tiborga olish zarurki, bola psixikasining rivojlanishiga ko‘ra nutq uning faoliyatida barcha so- halarning yanada ko‘proq bog‘liqligini bevosita bildiradi.

O‘qitish jarayonida turli idrok qilish funksiyalari rivojlanish- iga qaratilgan mashqlarni qo‘llash zarur (masalan, bir mashg‘ulot mobaynida motor sohasi va diqqat-e’tiborni rivojlantirishga top- shiriqlar beriladi). Logoped har bir bola tomonidan topshiriqlarni yaxshi bajarayotganini ta’kidlashi, qaysi-qaysi sohalarda u ko‘proq natijaga, qaysinisida kamroq natijaga erishayotganini aniqlashi va muayyan o‘quvchining aniqlangan «Rivojlanish yo‘nalishi» ga ko‘ra mazkur dastur bo‘yicha individual mashg‘ulotlar rejasini ish-

lab chiqishi kerak. Mashg‘ulotlar maksimal natija berishi uchun natijaga erishish va umuman faoliyat jarayoniga bola qiziqishini oshiruvchi, mazkur yoshdagi bolalar emotsional va shaxs jihatlarin- ing idrok qilish faoliyatiga jalb qiluvchi turli xil individual guruh o‘yinlaridan foydalanish tavsiya qilinadi. Ixtiyoriy diqqat, e’tibor, kommunikativ-nutqiy faollik, guruhda nutqiy xulq-atvorni tashkil qilishda katta ahamiyat beriladi.

Korreksion dasturlarda, odatda, ish quyidagi bo‘limlariga ajra- tiladi:

1. Motor rivojlanishi.

   
   

2. Qabul qilinish.

   
   

3. Diqqat-e’tibor va xotira.

   
   

4. Tasavvurlarning shakllanishi.

   
   

5. Tanqidiylik, na’zorat, psixik faoliyatni dasturlashtirish.

   
   

6. Fikrlashni rivojlantirish.

   
   

Har bir bo‘lim umuman bolani muayyan idrok qilish qobilyati va korgnitiv sohasi rivojlanishiga qaratilgan va psixolog bilan cham- barchas hamkorlikda amalga oshiriladi.

5.