Rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkеnt davlat pеdagogika univеrsitеti maxsus psixologiya

Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalarning faoliyat xususiyatlari

Faoliyat xususiyatlari. O‘yin o‘ynash faoliyati. Har xil nutq kamchiliklari bilan qiynalayotgan o‘quvchi bolalar uchun o‘yin o‘ynash faoliyati shaxs va intellektning har tomonlama rivojla- nishi uchun kerakli sharoit sifatida o‘zining ahamiyati va rolini saqlaydi. Biroq tovush talaffuz qilishdagi kamchiliklar, lug‘at zahirasining chegaralanganligi, nutqda grammatik qurilishning buzilishi, hamda nutq tempining o‘zgarishi, uning ravonligi – bu hammasi bolalarning o‘yin o‘ynash faoliyatlariga ta’sir qila- di va o‘yinda belgilangan xatti-harakatlar xususiyatlarifa ega. Masalan, og‘ir ko‘rinishdagi funksional dislaliyada, rinolalida va dizartriyada bolalar o‘yin o‘ynaganda tengdoshlari bilan qo‘shma faoliyat imkoniyatini yo‘qotadilar, o‘yin qoidalari va mazmunini bilishsa ham, nutq talaffuz qilishning noto‘g‘riligidan,

o‘z krini bayon qilolmaslikdan, kulgili bo‘lib ko‘rinishdan qo‘rqishadi. Shartli-reektor faoliyatning bo‘shligi, farq qilishni paydo bo‘lishining sekinligi, xotiraning mustahkam emasligi bu bolalarni jamoa o‘yinlariga kirishini qiyinlashtiradi. Umumiy va nutq motorining buzilishi, ayniqsa dizartriyada bolalarda o‘yin o‘ynaganda tez charchab qolishini bildiradi. Nutqi buzilgan bola- larda kerak bo‘lganida dinamik bir turlilikni (stereotipni) tez qay- ta ishlashda qiyinchiliklar tug‘iladi, shuning uchun ular o‘yinda bir faoliyatdan boshqasiga o‘tolmasliklari mumkin. Bosh miya qobig‘i past ta’sirlanuvchi bolalarda tormozlanish reaksiyalariga beriluvchan, o‘yinda jur’atsizlik, lanjlik, ular harakatining tan- gligi ko‘rinadi, tez charchab qolishadi. Yuqori ta’sirlanuvchi bo- lalarga diqqat-e’tiborning bir joydaligi, o‘yinni oxiriga etkazish uchun e’tibor va qat’iylik etishmaydi. Vazminlikning etishmas- ligi, harakat bezovtaligi, xatti-harakatda bezovtalik, nutqni char- chab qolishi guruhli o‘yinlarga kirishni qiyinlashtiradi.

Alalik bolalarda, ko‘pincha nutqiy rivojlanmaganligi to‘xtab qolishi kuzatiladi, o‘yinning mazmunini va qoidalarini uzoq vaqt tushunib bo‘lmaydi. Bu bolalarning o‘yinlari bir xil ko‘rinishda, taqlid xarakterida bo‘ladi. Ular ko‘pincha o‘yinchoq bilan o‘yin harakatlarini emas, balki manipulyativ harakatlda bo‘ladilar. Ala- lik bola atrof-muhitni yuzaki qabul qiladi, shuning uchun uning o‘yinlarida maqsadga yo‘naltirilgan harakat va kr bo‘lmaydi. Gapiradigan tengdoshlari jamoasida alalik bolalar chetga chiq- ib qoladilar, yoki boshqa bolalar bilan o‘ynashsa ham faqat bo‘ysunuvchi rollarni bajarishadi, o‘zaro og‘zaki muloqotga kirishmaydilar. Hatto, kelgusida logoped mashg‘ulotlarida so‘z zahirasi va ibora yasash ko‘nikmalariga ega bo‘lgan bo‘lsa ham, bu ko‘nikmalarni u mustaqil ishlatmaydi. O‘yinda so‘z asosan narsalarning nomini atashda qo‘llaniladi, bunda ularda harakat- ning nomi bo‘lmaydi.

Duduqlanadigan bolalar o‘yinda o‘zlarini boshqacha tuta- dilar. Bu bolalar jur’atsiz, o‘z kuchiga ishonmaydilar, o‘yinda o‘zlariga maqsad qo‘yishni bilmaydilar. Ular ko‘pincha o‘yinda tomoshabin bo‘lishadi yoki bo‘ysunuvchi rollarni o‘zlariga oli-

shadi. Duduqlanishning kuchayishi bilan bolalar odamoviroq bo‘lib qoladilar, tengdoshlari bilan o‘yin o‘ynashdan oddiygina bosh tortadilar. Ba’zida shunday hodisalar ham kuzatiladiki, duduqlanadigan maktabgacha yoshdagi alalik bola boshqa bola- lar bilan mulaqotga kiraolmaydi, o‘z xulqiga tanqid nazari bilan qaramaydi.

Nutqida nuqsoni bor bolalarning o‘yin o‘ynash faoliyati faqat kattalarning yo‘naltirib turuvchi so‘zining bevosita ta’siri ostida va undan har kungi majburiy rahbarlikni shakllanishida paydo bo‘ladi. Birinchi bosqichda o‘yin harakatlari juda chegaralangan nutq muloqotida davom etishi, o‘yin hajmining qisqarishini va uning syujetini chegaralashni vujudga keltiradi. Lug‘at boyligini o‘stirish uchun va hayot tajribasiga yo‘naltirilgan maxsus tashkil qilingan nover nutqida buzilishlari bor bolalarda o‘yinni mustaq- il paydo qilib bo‘lmaydi. Asosiy bilim va taassurotlarini bolalar fakat maqsadga yo‘naltirilgan o‘yin o‘ynash faoliyati jarayonida oladilar.

Tasviriy faoliyat. Nutqida nuqsoni bor bolalarda motorikaning buzilishi tez-tez kuzatiladi, hamda har qanday faoliyatning tash- kiliy nuqtasi hisoblanuvchi taktil-motor hissiyotlari rivojlanishi- ning yetishmasligini kuzatiladi. Bu buzilishlar bolalarning tasviriy ijodga bo‘lgan qobiliyatlariga ta’sir qiladi. Alalik bolalarda suratlar mavzusi qisqa va mavzularning ko‘p marta qaytarilishi, narsa va hodisalarni tasvirlash usullarining yo‘qligi, konstruksiya qilish va yopishtirish usullarining kambag‘alligi, qaychidan foydalanishni bilmaslik va boshqalar. Va hatto, oddiy, texnik usullarni egallagan bolalar, mashg‘ulotlarga etarlicha qunt, iroda va e’tibor qaratmay- dilar. O‘zining va begonalarning ishlariga tanqidiy munosabat bildi- rish ham pasayadi.

Nutqida nuqsoni bor bolalar uchun o‘quv faoliyatining o‘ziga xosligi xarakterli. Masalan, duduqlanuvchi bolalar uchun o‘quv ishlarining sifati uning oqib o‘tuvchi sharoitiga bog‘liqligi xosdir. O‘rganib qolingan sharoitni o‘zgartirish nobarqaror faoliyatga, diqqatni tarqatishga olib keladi. Vazifalar bilan bog‘liq bo‘lgan bir faoliyat turidan ikkinchi faoliyat turiga o‘tish qiyinchiliklar

tug‘diradi. Intellektual va iroda kuchlarini talab qiluvchi vazi- falarni bajarishda berilgan ish ko‘rinishidan oldin o‘rgangan odatdagi ishga o‘tishi kuzatiladi. Ba’zilarida, o‘zining va bego- naning ishlarini ham natijalarini mustaqil nazorat qilolmaslik ku- zatiladi. Bolalar qiyinlik bilan bosma yozuvda yozilgan matnni solishtirib zo‘rg‘a xatolarini topadilar va namunani tahlil qiladi- lar. Bu bolalar mashg‘ulotlarda muayyan og‘irliklarni boshlaridan kechiradilar, shaxsiy javobini o‘ylab olishi va kerakli misollar tayyorlashi, o‘rtoqlari javobini kuzatishi, ularga noto‘g‘ri javo- blarini tuzatishda yordam berishi kerak. Ular ta’lim jarayonida o‘z xatolarini, o‘rtoqlarining xatolarini e’tiborga olmaydilar, dialogni

«rollar bo‘yicha» o‘qishda «o‘z» so‘zlarini vaqtida o‘qimaydilar, ba’zida boshqa kishilarning so‘zini qaytaradilar. Duduqlanuvchi- lar uchun ularning umumiy tashkilotchiligida faoliyatning mus- tahkam emasligi, boshqa ishga o‘tishning bo‘shligi, o‘z-o‘zini na- zorat qilishning pastligi ko‘rinmasligi mumkin: ular qiyinlik bilan ishga «kirishadilar», buning uchun etarli hissiy-iroda harakatini saramaydilar. Darslarga tayyorlanish vaqtida bunaqa bolalar vazifalarni bajarishni mexanik tarzda olib boradilar, o‘qilganni

krlab emas, yodlab olishni afzal biladilar.