S. A. Karimov, sh. M. Maxmatmurodov, O. N. Karimova

Tayanch so‘z va iboralar : nutq, madaniyat, me’yor, to‘g‘rilik, aniqlik, ta’sirchanlik, maqsadga muvofiqlik, adabiy til me’yorlariga mos kelish, mukammallik, muammolar bilan shug‘ullanish, Praga, Moskva, o‘zbek tilshunosligi, Til va adabiyot instituti, nutq madaniyati sektori, E.Begmatov, til madaniyati, nutq madaniyati, brg‘liq sohalar, ruhshunoslmk, etika, estetika, pedagogika, til tarbiyasi, til taraqqiyotida ommaning, mutaxassislarning roli, merosiylik, badiiy adabiyot, yozuv, me’yor va davr, kalka.
Nutq madaniyati nima, uni yetarli darajada egallash uchun qanday vazifalarni amalga oshirish lozim va bunda adabiy til me’yorlarining o‘rni qanday bo‘ladi? Bu savolga javoblarni, avvalo taniqli tilshunos olimlarning asarlaridan topamiz. S.I.Ojegov shunday degan edi : « Yuqori nutq madaniyati nima? Yuqori nutq madaniyati - bu o‘z fikrlarini til vositalari bilan to‘g‘ri, aniq va ta’sirchan qilib bera olishdir. To‘g‘ri nutq deb esa hozirgi adabiy til me’yorlarga rioya qilib tuzilgan nutqqa aytiladi. Ammo yuqori nutq madaniyati faqatgina me’yorga rioya qilishidan iborat emas. U yana fikrni ifodalashning aniq vositasini topishdangina iborat bo‘lib qolmasdan, birmuncha ta’sirchan va maqsadga muvofiq vositalarni topish uquvini ham o‘z ichiga oladi» [10, 287-288-b].
L.I. Skvorsov : «Nutq madaniyati» tushunchasi bir tomondan nutqning adabiy til me’yorlariga mos kelish darajasini bildirsa, ikkinchi tomondan tilshunoslik fanining madaniyat quroli bo‘lgan adabiy tilni mukammallashtirish maqsadida me’yorlashtirish muammolari bilan shug‘ullanuvchi sohadir» [11, 29-b].
Ma’lum bo‘ladiki, nutq madaniyati, agar masalaga til nuqtai nazardan qaraladigan bo‘lsa, bu dastlab nutqning grammatik to‘g‘riligi demakdir. Ikkinchidan esa, u uslubiy jihatdan ham
-13-
to‘g‘ri bo‘lishi kerak, ya’ni yaxshi nutqda noaniqlikka, ikki ma’nolilikka, uzundan uzoqlikka yo‘l qo‘yilmasligi, qisqalik, aniqlik va soddalik uning o‘lchovi bo‘lishi lozim. Keng ma’noda esa nutq madaniyati nutqiy ta’sirchanlikni, ijodiy yorqinlikni, o‘tkirlik va obrazlilikni ifoda etadi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, nutq madaniyati muammolari bilan olimlar hamma zamonlarda ham shug‘ullanib kelishgan. Bu sohada Praga lingvistik to‘garagi, rus tilshunosligi katta yutuqlarga erishganligini ta’kidlab o‘tish lozim. Keyingi 40-50 yil ichida bu sohada o‘zbek tilshunosligida ham ma’lum ishlar amalga oshirildi va bu ishlar davom ettirilmoqda.
O‘zbek tilshunosligi erishgan yutuqlardan biri shu bo‘ldiki, nutq madaniyati alohida o‘rganish obyekti qilib olindi va u alohida fan sifatida nazariy asosga qo‘yildi, ilmiy o‘rganish metodlari ishlab chiqildi, u bilan aloqador tushunchalarning chegaralari belgilandi. Bu borada O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutida tashkil etilgan Nutq madaniyati sektorining, ayniqsa unda uzoq yillar sektor mudiri bo‘lib ishlagan professor E.A. Begmatovning xizmatlari katta bo‘ldi. Olimning qalamiga mansub «Nutq madaniyati problemasining paydo bo‘lishi va asoslanishi» (1973), «Tilshunoslikning muhim sohasi» (1973), «Nutq madaniyati tushunchasi haqida» (1975), «Nutq madaniyati mezonlari» (1976), «O‘zbek nutqi madaniyati masalalari» (1980), «Notiqning nodir boyligi» (1980), «Adabiy norma va nutq madaniyati» , «O‘zbek nutq madaniyati ocherklari» (1989), «O‘zbek nutqi madaniyati asoslari» (1991), «Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari» (1992), «Adabiy norma nazariyasi» (1997, 1998, 1999) singari asarlarida nutq madaniyatiga oid ko‘plab ilmiy-nazariy fikrlar bayon etilgan (Ularning ayrimlari hammualliflikda yozilgan) [13, 9-b].
Nutq madaniyatini yuksaltirishning oldida turgan muammolarni aniq ko‘ra bilgan olim bundan 30 yil muqaddam quyidagilarni yozgan edi: «Bizning fikrimizcha, nutq madaniyati sohasi o‘z o‘rni va fandagi mavqyeini to‘la egallashi uchun u nazariy jihatdan asoslangan bo‘lishi lozim. Birinchidan, bu tushunchaning til hodisasi va ilmiy problema sifatida tarixi yoritilmog‘i kerak. Ikkinchidan, nutq madaniyati sohasini o‘rganuvchi asosiy obyekt bo‘lgan til hodisasi aniqlanishi kerak. Uchinchidan, nutq madaniyatining ilmiy-tadqiqiy obyekti bilan bog‘liq problemalar belgilanishi lozim. To‘rtinchidan esa, nutq madaniyatini

-14-
o‘rganish aspektlari (lingvistik va ekstralingvistik) chegaralanishi zarur» [4, 156-b].

XXI asrga kelib bu masalalarning ko‘plari hal bo‘ldi. Bu borada yana E.Begmatovning xizmatlari katta ekanligini ta’kidlashimiz zarur.
Birgina «til madaniyati» va «nutq madaniyati» tushunchalarini chegaralash masalalarini olib qaraylik. Olimning fikrlarini keltiramiz: «…nutq madaniyati tushunchasi bu, avvalo to‘g‘ri, shu bilan birga, yaxshi so‘zlash, ya’ni madaniy nutqiy prosess demakdir. Ammo madaniy gapirish uchun nutqda xizmat qiluvchi madaniy vositalar, ya’ni aniqrog‘i madaniy til vositalari lozim bo‘ladi. Shunga ko‘ra aytish mumkinki, madaniy nutq ikki faktor asosidagina yuzaga chiqa oladi: a) madaniy til (adabiy til) vositalarining mavjudligi, ushbu madaniy til vositalaridan gapirganda yoki yozganda maqsadga muvofiq ravishda foydalana olish.
Keltirilgan ikki omil asosida nutq madaniyati hodisasi ham, bizningcha, ikki xil talqin qilinishi va nomlanishi lozim bo‘ladi.
1.Til madaniyati. 2. Nutq madaniyati yoki so‘zlashuv madaniyati.
Tilshunoslikda nutq madaniyati tushunchasini til madaniyati va so‘zlash madaniyati tushunchasiga ajratish izchillikka ega emas. Umuman, bu ikki tushuncha, asosan, birga yoki qorishtirilgan holda nutq madaniyati yoki til madaniyati termini bilan yuritilmoqda. Demak, bu holda til madaniyati termini nutq madaniyati terminiga ekvivalent bo‘lib kelmoqda. Shu sababli ham, biz nutq madaniyati nomi bilan umumiy tarzda yuritilayotgan tushuncha (hodisa)dagi ikki holatni til madaniyati va nutq, ya’ni so‘zlash madaniyatini farqlash tarafdorimiz. Nutq madaniyati tushunchasi va termini keltirilgan ikki hodisa uchun umumiy tasavvur va umumiy nom tarzida tushunilishi mumkin. Xo‘sh, til madaniyati tushunchasi nima ?
Til madaniyati tushunchasi nutq madaniyati sohasida til sistemasining o‘zini, masalan, o‘zbek adabiy tilining vosita va imkoniyatlarini, «madaniylashtirishni» ko‘zda tutadi. Demak, til madaniyati termini bilan ataluvchi tushuncha til sistemasining madaniylik darajasini, ya’ni uning qanchalik ishlanganligi, normalanganligini ko‘rsatadi» [5, 50-58-b.].
Ko‘rinadiki, garchi «til madaniyati» va «nutq madaniyati» tushunchalari tilga oid atama sifatida bir-birlaridan farqlansa
-15-
ham, aslida ularning birini ikkinchisidan ajratib bo‘lmaydigan, biri ikkinchisini taqozo qiladigan tushunchalardir. «Nutq madaniyati» aniq ma’noda til birliklarini nutq jarayonida qo‘llashning me’yori, maqsadga muvofiqligini anglatsa ham, umumiy ma’noda ma’lum millatning umumtil doirasida qaraladi. To‘g‘ri, nutq til va tildan tashqaridagi (lingvistik va ekstralingvistik) omillarni o‘z ichiga oladigan murakkab jarayon bo‘lib, u mantiq, ruhshunoslik, pedagogika, etika, estetika masalalari bilan ham bog‘liq. Ammo nutq uchun tilning birinchi darajada turishini hyech kim inkor eta olmaydi.
Ma’lum bo‘ladiki, til birliklarini me’yorlashtirish, hamma uchun umumiy va tushunarli bo‘lgan bir qolipga keltirish umuman tilshunoslikning vazifasi sanalsa ham, u nutq madaniyati sohasining xizmatlarini inkor etmaydi. Binobarin, me’yor muammolari hamisha ushbu sohaning tadqiqot obyekti bo‘lib qolaveradi. Nutq madaniyati tilda ma’lum me’yorda keltirilgan til birliklarining nutqda qo‘llanish shart-sharoitlarini, qonuniyatlarini nazariy jihatdan asoslaydi hamda bu me’yorga amal qilishni ma’lum ma’noda nazorat ham qilib boradi. Nutqdagi yutuq va kamchiliklar tahlil qilinib, kamchiliklarni tugatishning eng ma’qul yo‘llari ko‘rsatib turiladi. «Nutq madaniyati keng miqyosdagi til tarbiyasini va ommaviy stilistik savodlilikni, boshqacha aytganda, so‘zlovchi va yozuvchi omma orasida til haqidagi fanning hozirgi zamon yutuqlarini tadbiq etishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi» [11, 39-b.].
Til elementlarining me’yorlashishidek uzluksiz jarayonda eskilik bilan yangilik o‘rtasida kurash hamisha davom etadi. Tilda yashab turgan so‘z va iboralar ularning o‘rniga kelayotgan yangilariga osonlikcha o‘rnini bo‘shatib bermaydi. Ma’lum muddat ular teng darajada, parallel yashab turishi va vaqtlar o‘tishi bilangina o‘rnini bo‘shatib berishi mumkin.
Ba’zan buning aksi ham kuzatiladi. Bunday birliklar orasida til tizimiga to‘g‘ri kelmaydigan, tasodifiylari uchrab qolishi, omma o‘rtasida me’yorlashmasdan, adabiy til doirasining tashqarisida qolib ketishi ham mumkin.
Shu tariqa amaldagi me’yor va yangilik o‘rtasida doimiy kurash davom etadi. «Biz yangi me’yorlarning grammatika va lug‘atlarda qoidalashtirilishi (kodifikasiya) va joylashish vaqtini qayd qilishimiz mumkin, - deb yozadi V. A. Iskovich. - Ammo eski me’yorni yangisining siqib chiqarishi uzoq

-16-
va ko‘p bosqichli jarayondir. Yangi birlik adabiy qo‘llanishning tashqarisida - jonli so‘zlashuvda, kasb-hunarga oid va kundalik maishiy nutqda paydo bo‘lib, faqat asta-sekinlik bilangina adabiy tildan o‘rin oladi»[8, 47- 48- b.].

Xuddi mana shu eskilik bilan yangilik o‘rtasidagi kurash va bu kurashda tildagi me’yoriy ko‘rinishlarning tanlana borishi jarayonida adabiy til shakllanib boradi. O‘zbek milliy adabiy tili garchi umumxalq tilidan o‘sib chiqqan bo‘lsa ham, unda mavjud bo‘lgan dialektlar va shevalardan, jargonlardan, oddiy so‘zlashuv tilidan, umuman xalq tilidan ba’zi jihatlari bilan farq qiladi. Chunki umumxalq tili o‘zbek tilida uchraydigan barcha elementlarni o‘z ichiga oladi va ishlanmagan shaklda bo‘ladi. Adabiy til esa undan o‘zbek millati uchun tushunarli bo‘lgan va foydalanishda qulay deb topilgan variantlarini tanlab oladi hamda ularni millat vakillari uchun me’yor sifatida tavsiya etadi.
Garchi umumxalq tilining hamma ko‘rinishlarida, barcha til jamoalarida o‘ziga xos tarzda amal qiladigan me’yorlar mavjud bo‘lsa ham kodifikasiyalashtirilgan, ya’ni ma’lum qoidalarga kiritilgan me’yorlar faqat adabiy tilga xos xususiyatdir. «Faqat adabiy tildagina, - deydi V.A. Iskovich, - qanday gapirish va qanday gapirmaslik; me’yoriy grammatikalarda, lug‘atlarda, ma’lumotnomalarda qayd etilgan; maktablarda o‘rganiladigan qoida va ko‘rsatmalar amal qiladi». [8, 8-b.]. Shuning uchun ham adabiy tilning umumxalq tilidan farq qiluvchi tomoni unda yagona me’yorning qat’iy amal qilishi hisoblanadi.
Tilning haqiqiy ijodkori, yaratuvchisi xalq hisoblansa ham, uning taraqqiyotida olimlarimizning, shoir va yozuvchilarimizning, davlat va jamoat arboblarining, pedagoglar va matbuot xodimlarining, kino, teatr san’ati ustalari va nashriyot xodimlarining hamda jurnalistlarning xizmatlarini qayd qilish lozim. Ayniqsa mustaqillik davrida tilshunos olimlarimiz, shoir-yozuvchilarimiz va jurnalistlarimizning xizmatlari katta bo‘ldi. Ularning samarali mehnatlari tufayli tilshunoslikning ko‘pgina yo‘nalishlari bo‘yicha qat’iy me’yorlar belgilandi, ona tilimiz rivojiga oid yangi qoidalar va qarorlar inobatga olingan holda til birliklarining yozuv va muomala jarayonidagi namunaviy variantlari tavsiya etildi, til tizimidagi ko‘pgina munozarali masalalar o‘zining nazariy asosiga qo‘yildi.

-17-
Ammo adabiy til muntazam taraqqiyot va takomillashuv jarayonini boshidan kechirar ekan, bu jarayonni faqatgina so‘z ustalarining xizmatlariga bog‘lab qo‘yish ham to‘g‘ri bo‘lmaydi. Shu o‘rinda A.I. Yefimovning «Agar adabiy til tarixan taraqqiy etgan o‘zaro hamkorlikda bo‘lgan va bo‘lib kelayotgan uslublarning murakkab tizimi hisoblanar ekan, unda alohida bir kishining rolini ular orasidagi ma’lum bir uslubning ishlanuvi doirasida e’tirof etish mumkin», [7, 7-b.] degan fikrini esga olishimiz lozim. Olimning ta’kidlashicha, adabiy qayta ishlash (binobarin, me’yorlashtirish - mualliflar) umumxalq tilining juda katta zahirasidan nisbatan yorqin, hayotiy va tipik nutqiy vositalarni tanlab olish va ijodiy boyitishdan iboratdir.

So‘z ustalari, ijodkorlar adabiy tilning boyishiga, undagi ifoda imkoniyatlarining kengayishiga xizmat qilsa, tanlangan ushbu til boyliklarining adabiy nutqda mustahkamlanishida jamiyatdagi yana bir katta kuch - ziyolilar, ayniqsa, o‘qituvchilar yordamga keladi. «Aynan shu maktab, - deydi T. A. Degtereva, - so‘z ustalari tomonidan ko‘proq umumiy, kamroq individual nutqiy vositalarni tilda mustahkamlaydi, ularni adabiy nutq me’yorlariga aylantiradi, avloddan-avlodga o‘tishini ta’minlaydi. Bironta yozuvchi, bironta siyosiy va ilmiy asarlar muallifi, bironta notiqlik san’atining dahosi u yoki bu ma’noda nutqiy madaniyat tayyorgarligining maktab bosqichini chetlab o‘tgan emas». [6, 170-b.].
Til birliklarining adabiy shaklda me’yorlashuvida shoir va yozuvchilar ijodi namunalari ko‘rinishidagi badiiy adabiyotning o‘rni ham alohida. Ayni paytda, badiiy adabiyot tilidagi me’yorni belgilashning o‘zi murakkab vazifa ekanligini ta’kidlash lozim. Chunki badiiy matnda ijodkor niyati, o‘y-xayoliga bog‘liq ravishda adabiy me’yor doirasidan tashqarida bo‘lgan til shakllari ishlatilishi ham mumkin.
Ammo gap shundaki, bu me’yordan tashqarida bo‘lgan holatlar badiiy- estetik jihatdan o‘zini oqlaydigan, kitobxon tomonidan tushunarli va qabul qilinadigan bo‘lishi lozim.
Badiiy ijod jarayonida shoir va yozuvchilar o‘z fikr va hissiyotlarini boshqa ijodkorlardan farq qiladigan, favqulodda original ifodalarda berishga intiladilar. Bu yo‘lda ular yangi so‘z va iboralar yaratadilar. Yaratilagan birliklar o‘sha matnning o‘zida qolib ketaverishi, ommalashmasligi, adabiy tildan o‘rin

-18-
olmasligi, bir so‘z bilan aytganda, tilda me’yorlashmasligi mumkin. Ularning me’yorlashishini sharoit, vaqt va ommaning qabul qilishi kabi omillar belgilaydi.

Ammo bir narsa ravshanki, bu birliklar o‘zi qo‘llangan matnda badiiyat uchun, obrazli tasvir va ifoda uchun xizmat qiladi. Shunday ekan ularni bir uslub doirasida me’yoriy deb hisoblashga asosimiz bo‘ladi. Adabiy asarlardan namunalar keltiramiz: Shovillaydi tun bo‘yi shamol. Qaldirg‘ochlar uchunl larzakor (A.Oripov. Shovilladi tun.), Lekin faqirga eng ulug‘ tuyulgan fazilatlari - Hazrat Mirning iste’dodshunosliklari-yu, zakovatparvarliklari edi (P.Qodirov. Yulduzli tunlar), Ammo samo o‘g‘li yashinvor, Tashlanmasdan ohuga yovqur, Changalidan ketgandi mador, Ko‘zlarida so‘ngan edi nur (O. Matjon. Aks-sado) kabi.
Lekin badiiy adabiyot matnida ba’zan boshqa manzaraga ham duch kelib qolamiz. Ollayor Begaliyev «Yo‘qolgan tabassum» hajviy hikoyasida (Sharq yulduzi, 1988,7) qo‘llagan ayrim so‘z va iboralarni til me’yori va mantiq me’yori nuqtai nazaridan qanday tushunish lozimligiga o‘quvchi qiynaladi. Jumladan hikoyada shunday ibora va jumlalar bor : tabassumni tashlab kirmoq; tabassumini katta-kichik, qalin va yupqa, bo‘yalgan va tabiiy, samimiy va g‘arazli tabassumlarni tartibsiz qalashib yotgan kotibaning stoli ustiga tashlab ketmoq; tabassumlarini qabulxonada qoldirmoq; tabassumidan ayrilmoq; mo‘jaz tabassum; tabassumini yechib-kiyib yurmoq; tabassumi bilan kirmoq; tabassumidan ayrilmay o‘tirmoq; tabassumini uyiga tashlab kelmoq; tabassumini supurib, o‘raga tashlab kelmoq; tabassumlarini o‘z joyiga qo‘ndirmoq; o‘z tabassumini olish uchun kotibaning stoliga engashmoq; tepkilangan tabassumini bukilib olmoq; tabassumining changini qoqmoq; tabassumini joyiga o‘rnatmoq; elliginchi razmer tabassum; yangi tabassum; barkashdek yuzidagi qovunning tilimini eslatuvchi tabassum; baxtsiz tabassum; kichkina tabassumni kattalashtirmoq; o‘z tabassumiga tikilmoq; tabassumli kulishni o‘rganmoq kabilar.
Bu iboralar va jumlalardan tabassumning nima ekanligini bila olmay qolasan kishi. Hikoyani kulgili chiqarish maqsadida tasvirni bu qadar bachkanalashtirib yuborish asarni badiiyatdan ancha olislashtirib yuboradi.
L.V.Shcherba me’yordan chekinmagan yozuvchining bo‘lmasligi, chekinilmasa asarning zerikarli bo‘lishi mumkinligi haqida
-19-
yozib, «Insonda me’yorni his qilish xususiyati tarbiyalangan bo‘lsa, u yaxshi yozuvchilardagi asosli chekinishlarni butun go‘zalligi bilan his qila boshlaydi», deb ta’kidlagan edi. [12, 10-b.].
Tildagi birliklar va hodisalarning reallashuvi, mustahkamlanuvi hamda me’yorlashuvida yozuvning xizmati katta bo‘lib kelayotganligi shubhasiz. Nafaqat tilning me’yorlashuvi, balki dunyo xalqlari taraqqiyotida ham yozuvning o‘rnini chetlab o‘tib bo‘lmaydi. Zero, har bir xalq, millat sivilizasiyasi u yaratgan yoki foydalangan yozuvga ham bog‘liq.
O‘zbek davlatchiligining shakllanishi hamda xalqimizning dunyo fani va madaniyatida, binobarin, til va nutq madaniyatida tutgan o‘rni, egallagan mavqyei haqida so‘z yuritganda bu xalqning necha ming yillar davomida foydalanib kelgan oromiy, yunon, karoshta, sug‘d, xorazm, kushon, eftalit, pahlaviy, suriya, hind, urxun (runik), uyg‘ur, arab, lotin, rus (kirillisa) yozuvlarini va yana lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosiga o‘tayotganligimizni eslash kifoya. Shunday ekan, o‘zbek adabiy tilining shakllanishi, shubhasiz, o‘zbek xalqi asrlar davomida foydalanib kelgan yozuv madaniyatining takomili hamdir.
Til tadqiqotchilarining tasdiqlashicha, davlatchilik darajasida, ya’ni rasmiy muomalada tildan foydalanish uning me’yorlashuvini, binobarin, adabiy tilning shakllanuvini tezlashtirgan. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, qayerda davlatchilik taraqqiy etgan, mustahkamlangan va bu davlatning boshqa davlatlar bilan munosabatlari yaxshi yo‘lga qo‘yilgan va rivojlangan bo‘lsa, shu yerda tilning me’yorlashuvi va madaniylashuvi ham tezroq amalga oshgan. Xuddi ana shu fikrni dunyo sivilizasiyasiga o‘zlarining munosib hissasini qo‘shgan xalqlarning badiiy va ilmiy tafakkuri haqida aytish mumkin.
Darhaqiqat, davlat olib borgan ijtimoiy siyosatning til rivoji va uning me’yorlashuviga ta’siri sezilarli bo‘lishi mumkin. Buni sobiq Ittifoq hududida yashovchi xalqlar tillariga bo‘lgan munosabatdan ham anglasak bo‘ladi. «Rus tili – ikkinchi ona tilimiz » degan sun’iy shior bir asrga yaqin vaqt mobaynida asta-sekinlik bilan tilimizga rus yoki u orqali boshqa tillardan so‘z qabul qilish va ularning me’yorlashib borishini ta’minladi. Biz hech ikkilanmasdan, xuddi shunday bo‘lishi kerakdek, absolyut, avangard, avantyura, avariya, avtobiografiya, avtonom, avtor, agitator, agressiv, agressor, ak-

-20-