S. A. Karimov, sh. M. Maxmatmurodov, O. N. Karimova

Haq insonni hayvondan mumtoz aylab (ajratib, saralab), uni o‘ziga mahram qildi.

Agar kamolotli xohish bildirib, ma’no durriga intilib, so‘z libosini kiysa, ul tovlanib turgan ipak matoday tuyuladi. Chunki u so‘zning nozik ipagidan kiyib, go‘zalning jamolini o‘ziga yoqimli qiladi.

Bularning barchasi so‘zdagi mo‘jiza, uning hikmatlari esa elni ojiz qoldiradi. Uning biri o‘likka so‘zi bilan jon berib, so‘z bilan jonga ruh kirgizadi.

Olloh, olloh qanday so‘zdur bu so‘z, bundan ortiq ham yana bo‘lurmu so‘z! So‘z jism bo‘stonidagi daraxtdir, so‘z daraxtlardagi mevadir. Insonning jismi gulshan bo‘lsa, nutq undagi xushovoz bulbuldir. Agar so‘z bo‘lmaganda baxtsizlik yuz bergan bo‘lur edi.

Ma’noli so‘z noziklikda jon rishtasiday, uning rohati rishtaga sarrishta jondaydir.
Alisher Navoiyning til madaniyatiga oid fikrlari uning boshqa asarlarida ham aytilgan. Ularning ayrimlarinigina keltirish bilan chegaralanamiz: Tilga ixtiyorsiz - elga e’tiborsiz. So‘zni ko‘ngilda pishqarmaguncha tilga keltirma, va har nekim, ko‘ngilda

-47-
bor tilga surma. Ma’dani inson gavhari so‘z durur, gulshani odam samari so‘z durur. Ko‘p demak so‘zga mag‘rurlik Va ko‘p yemak nafsga ma’murlik. Til muncha sharaf bila nutqning olatidur va ham nutqdurki, gar nopisand zahir bo‘lsa, tilning ofatidur.

Yana bir allomaning nutq madaniyati va nutqiy me’yor, nutq qoidalariga oid qarashlariga qisqacha to‘xtalamiz. Bu XV – XVI asr ma’naviyatining yirik vakili Mavlono Husayn Voiz Koshifiydir. Uning «Futuvvatnomai sultoniy» asarining «Tariqat ahlining odobi» deb nomlangan beshinchi bobida inson ma’naviyati va madaniyatiga oid qarashlari e’tiborga molikdir. Olim bu bobda insonning yetti a’zosi – ko‘z, quloq, til, qorin, og‘iz, qo‘l va farj (tanosil a’zosi) ni saqlash odobi haqida mulohaza yuritar ekan, ularni inson organizmi deb emas, balki ma’naviyati va axloqi namoyon bo‘luvchi ramziy belgilar sifatida talqin qiladi.
Jumladan, uning muomala madaniyati va muloqot odobi haqidagi qarashlari ana shu umuminsoniy fazilatlarning tarkibiy qismi sifatida qaraladi. Koshifiy quyidagilarni yozadi: «Tilning odobi qaysi deb so‘rasalar, bu olti narsaga tilni ochish va sakkiz narsadan tilni saqlash deb aytgil. Tilni ochish kerak bo‘lgan narsalar qaysi deb so‘rasalar, aytgil: hojat zarurati yuzasidan ko‘ngillarda yashirin bo‘lgan rozni izhor etish, mazlumlar faryodiga javob berish va marhumlar imdodi uchun so‘z aytish. Chunki bu so‘zlar orqali zolimning zulmi mazlumlar boshidan ko‘tarilishi mumkin.
Tilni saqlash lozim bo‘lgan narsalar qaysi deb so‘rasalar, aytgil: birinchidan, yolg‘on gapirishdan, zero, yolg‘onchi xudoning dushmanidir. Ikkinchi, va’daga xilof gapirish va munofiqona so‘z aytishdan. Uchinchi, g‘iybat va bo‘hton gaplardan, chunki bo‘hton fosihlar ishidir. To‘rtinchi, behuda bahsu munoqashadan, ayb qilishdan va gap tashishdan. Bular shayton vasvasasiga kiradi. Beshinchi, o‘zini maqtash va ta’riflashdanki, bu xudbinlikka olib keladi. Oltinchi, navkar va xizmatkorlarni la’natlashdan. Yettinchi, qarg‘ashdan, duoi bad qilishdan, chunki bu jonu dilning ofatidir. Sakkizinchi, mazax-masxara qilish va hazil-huzuldan» (2, 165-bet). Olim shu bobning «Suhbat odobi haqida» deb nomlangan oltinchi faslida til odobi haqidagi mulohazalarini davom ettirib, quyidagilarni bayon qiladi: «Bilgilki, odamzodning
-48-
sharafi nutq bilan va nutq odobiga rioya qilmagan odam bu sharafdan bebahradir. So‘z hamma vaqt savob uchun ishlatilishi, to‘g‘ri va haqqoniy bo‘lishi kerak. Agar shunday bo‘lmasa, jim turgan ma’qul. Shayxlar va boshqa martabaga erishganlar uchun ham, hali martabaga erishmagan kishilar, muridlar uchun ham rioya qilinishi zarur bo‘lgan bir qancha suhbat odobi mavjud. Agar martabaga erishganlar suhbatda qaysi qoidalarga amal qilishi kerak deb so‘rasalar, aytgilki, quyidagi sakkiz qoidani saqlash kerak: birinchidan, har kimning ahvoliga qarab, munosib so‘z aytsin. Ikkinchidan, dag‘allik qilmasdan, lutf va muloyimlik bilan gapirsin. Uchinchidan, gapirayotganda tabassum qilib, ochilib gapirsin. To‘rtinchidan, ovozini baland ko‘tarmasin, eshituvchilarga malol keltirmaydigan qilib gapirsin. Beshinchidan, odamlarga naf’i tegadigan ma’noli gaplarni gapirsin. Oltinchidan, agar so‘zning qimmati – qadri bo‘lmasa, uni tilga olmasin, chunki ulug‘larning so‘zi bamisoli urug‘dir, agar urug‘ puch yoki chirigan bo‘lsa, uni qay yerga ekmang, o‘nib chiqmaydi.
Agar martabaga yetmaganlarning suhbat odobi nechta deb so‘rasalar, bu ham sakkizta deb aytgil. Birinchidan, so‘ramaguncha gapirmasin. Ikkinchidan, gapirayotganda ovozini baland ko‘tarmasin. Uchinchidan, gapirayotganda o‘ngu- so‘liga qaramasin. To‘rtinchidan, g‘arazli va kinoyali gaplarni gapirmasin. Beshinchidan, qattiq gapirmasin va betgachoparlik qilmasin. Oltinchidan, pushaymon bo‘lmaslik uchun o‘ylab gapirsin. Yettinchidan, odamlar gapini bo‘lib so‘z qotmasin. Sakkizinchidan, ko‘p gapirmasin. Chunki ko‘p gapirish aqli noqislik belgisidir. Oz bo‘lsa ham soz gapirishni shior etsin.
Agar qaysi til bilan so‘z so‘zlaysan deb so‘rasalar, sidqu-sadoqat tili bilan deb aytgil. Agar so‘zni qaysi quloq bilan eshitasan deb so‘rasalar, qabul qulog‘i bilan aytgil.
Agar so‘z senikimi yoki sen so‘znikimi deb so‘rasalar, aytgil: men so‘zniki va so‘z menikidir, chunki so‘z insonlik daraxtining mevasidir. Daraxtni mevadan, mevani esa daraxtdan ajartib bo‘lmaydi» [2,168 – b.].
Voiz Koshifiy mana shu tarzda asarning oltinchi bobining ikkinchi faslida ma’raka tuzuvchi so‘z ahli, ya’ni notiqlar haqida ma’lumot berib, ularni uch toifaga ajratadi: «birinchi toifa – maddohlar, g‘azalxonlar va saqqolar (meshkobchilar). Ikkinchi toifa – xossago‘ylar (dorifurushlar) va bisotandozlar

-49-
(ko‘rgazmachilar). Uchinchi toifa – qissa so‘ylaguvchilar va afsona aytuvchilar.

Ularning har birining fazilatlari haqida so‘z yuritib, adab shakllarini birma-bir ko‘rsatib, nutq so‘zlaganlarida me’yorni saqlash lozimligini bir necha bor takrorlaydi [2, 176 –179 - b.].
O‘rta Osiyo notiqligining o‘ziga xos xususiyati uning xalq ommasi hayotining turli jabhalarini qamrab olganligida edi. O‘sha davr nutqiy san’at ustalarining nadimlar, qissago‘ylar, masalgo‘ylar, badihago‘ylar, qiroatxonlar, muammogo‘ylar, voizlar, go‘yandalar, maddohlar, qasidaxonlar deb yuritilganliklari ham shundan dalolat beradi.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, muomala odobini saqlash nihoyatda og‘ir va mas’uliyatli vazifa. Garchi uning umuminsoniy va milliy qoidalari mavjud bo‘lsa ham, u har bir kishida ularning o‘zligini ko‘rsatuvchi alohida fazilat sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham bir vaziyatdagi muomala jarayoni ikkinchi holatda qaytarilmasligi mumkin. Harqalay, biz odobning umuminsoniy aqidalaridan xabardor bo‘lishimiz zarur.
Muloqot jarayonida har ikki omil – til va tildan tashqaridagi omillar baravar ishtirok etganligi hamda birdek ahamiyatga ega bo‘lganligi uchun bu o‘rinda ularni ajratishga harakat qilmaymiz. Asosiy e’tiborni jarayonning o‘ziga qaratamiz.
Tushunishimizcha, nutq odobining zarur sharti yoshi, jinsi, jamiyatda tutgan mavqyeidan qat’iy nazar, suhbatdoshlar o‘rtasidagi samimiy munosabat va hurmat-ehtirom bo‘lib hisoblanadi. Mana shu omillar bo‘lgan joyda so‘zlovchining o‘z shaxsini ustun qo‘yishiga, suhbatdoshini mensimasligiga, fikrini ortiqcha ovoz va harakatlar bilan ifoda etishiga o‘rin qolmaydi. Bunday paytlarda, odatda, suhbat ijobiy yakunlanadi.
Faqat shu narsani ta’kidlash mumkin bo‘ladiki, suhbat jarayonida ohang juda katta vazifani bajaradi. Kayfiyat qanday bo‘lishdan qat’iy nazar bu jarayonda eng ma’qul ohangni tanlash so‘zlovchini maqsadiga erishtiradi. So‘zlarni aniq-ravshan talaffuz qilish, muloyim va mayin ovoz bilan hovliqmasdan gapirish tinglovchida hamisha so‘zlovchini tushunishga harakat qilish istagini paydo qiladi. Birgina o‘tiring so‘zini turli ohangda talaffuz qilish bilan vaziyatga qarab iltimos, talab, maslahat, ogohlantirish, buyruq, jerkish kabi ma’nolarni ifoda etish
-50-
mumkin. Shuning uchun ham gapirganda ohangga ehtiyot bo‘lish lozim.
Mustaqillikdan keyingi o‘tgan davrda muomala jarayonidagi ayrim til birliklariga munosabat o‘zgardi. Kishilar bir-birlari bilan uchrashganlarida salomlashuv jarayonida qisqa qilib Salom deyishlar kamaydi va uning o‘rnini Assalomu alaykum egalladi. Hol-ahvol so‘rashish jarayonida Alloh va unga aloqador bo‘lgan so‘zlar bemalol ishlatiladigan bo‘ldi. O‘rtoq falonchiyev deyishlar kam eshitiladigan bo‘ldi. Muhtaram, hurmatli, birodar so‘zlari faollashdi. Bu holatlar yana asta-sekinlik bilan muloqot jarayonida sharqona urf-odatlarga qaytish istagining ustunlik qilayotganligidan dalolat beradi. Mana shu istakni amalga oshirish jarayonida ayrim er-xotinlar o‘rtasidagi bir-birlarining ismlarini aytib yoki ba’zi farzandlarning o‘z ota-onalarini ruslarga taqlid qilib, sensirab murojaat qilishlari yo‘qolib ketishidan umid qilish mumkin.
Qayerda nima haqda gaplashishni bilish ham nutq odobining eng zarur shartlaridan sanaladi. Masalan, to‘yda o‘limdan va azadan gapirish ma’qul bo‘lmaganidek, azada ham to‘yu tantanadan so‘zlash yoki kulib o‘tirish, bo‘lar-bo‘lmasga yonma-yon o‘tirganlarni gapga tortish ma’qul ish emas. Atrofdagilarning kayfiyatini, mavqyei va yoshini hisobga olmasdan turib hazil qilish yoki latifa aytish ham farosatli kishining ishi emas. Maqtov va xushomad ham hammaga yoqadi, ammo u nosamimiy bo‘lsa, u hurmat sanalmaydi.
Suhbat jarayoni turli paytlarda, turli joylarda yuz berishi mumkin. Har bir vaziyat o‘z odob qoidalariga ega. Ammo ularning barchasi uchun umumiy holat shuki, so‘zlashdan ko‘ra tinglashga ko‘proq ahamiyat berish lozim bo‘ladi. Yoshi kattalarning gapirishiga ko‘proq imkoniyat berish lozim. Suhbatdoshning gapini mumkin qadar ma’qullab turish, agar bildirayotgan fikrlari ma’qul bo‘lmasa, buni yotig‘i bilan tushuntirish, hyech imkoni bo‘lmasa suhbat mavzusini boshqa tomonga burish lozim topiladi.
Xullas, nutq odobi muloqot jarayonida nihoyatda zurur bo‘lib, u insonda an’anaviy urf-odatlarni o‘zlashtirish, ota-ona, ta’lim muassalari, atrof-muhit, badiiy va ilmiy adabiyotlarni o‘qish davomida o‘zlashtirilib boriladi.
Harqalay, bugunga kelib nutq madaniyatiga bo‘lgan talab tubdan o‘zgardi. Chunki mustaqil O‘zbekiston kelajakda o‘ziga

-51-
xos va o‘ziga mos taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi. Bu yo‘lda adashmay borish uchun milliy istiqlol g‘oyasini ishlab chiqdi. Ana shu milliy istiqlol g‘oyasini xalqimiz qalbi va ongiga singdirishda nutqiy ta’sirchanlik ham alohida mavqyega ega. «O‘rnida ishlatilgan so‘zlar, yorqin va dildan bayon etilgan nutq, bama’ni fikr har doim odamlarning xulq-atvoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Muloqot jarayonida fikrga, sog‘lom g‘oyaga ega bo‘lish masalaning bir jihati. Uning boshqa bir muhim jihati ana shu fikrlarni bayon eta olish qobiliyatidir». [1, 191-b.].