S. Ə. Şirvani maarifçi şair kimi

xlaqi-didaktik əsərləri. 1875-ci ildə H.Zərdabinin redaktorluğu ilə “Əkinçi”qəzetinin nəşr ə başlaması S.Ə.Şirvaninin maarifçi şeirlər yazmağa sövq etmişdir, O, özünün maaarifçilik ideyalarını yaymaq, xalqı ayıltmaq, maarifə, təhsilə dəvət etmək üçün qəzetin yaratdığı imkanlardan bəhrələnmiş, ictimai bəlaları, eyibləri tənqid etmişdir.

“Qafqaz müsəlmanlarına xitab” şeirində maarifçi şair xalqımızın tərəqqisi yolundakı maneələri, geriliyin səbəblərini, yaranmış vəziyyətdən çıxış yollarını açıb göstərmişdir:

...Dadü-fəryad, ey güruhi-izam,

Oldu zaye bu milləti-islam. 

Günü-gündən zəlilü-xar oluruq.

Möhnətü qüssəyə düçar oluruq. 

Bu qədər dərd kim olur hadis,

Ona bielmlik olur bais.

Şairin uşaq əsərləri içərisində oğlu Cəfərə xitabən yazılmış öyüd və nəsihətləri xüsusi qeyd edilməlidir. Bu öyüdlər övladının gələcəyini düşünən, ona doğru yol göstərən atanın dilindən verilir. Öyüdlərində şair oxucunu sənət, peşə qazanmağa, elm, bilik əldə etməyə səsləyir. Onun fikrincə, sənəti olmayan insan gec-tez ya­n­malı olan quru oduna bənzəyir:

Ey oğul, bil ki, adəmi-bikar

Xüşk olan bir odundu layiqi-nar.

Bunu bizdən deyibdilər əqdəm,

Sənəti olmayan deyil adəm.

Puç olub getsə dövlətin zayə,

Genə sənətdir əldə sərmayə.

…Elmdir əhli-sənətin hünəri,

Elmsiz sənətin nədir səməri? 

Seyid Əzimin öyüd və nəsihətlərində elmi biliklərə yiyələn­məyin faydası, alimə və müəllimə hörmət, məzlumlara qayğı, qa­dına ehtiram, mənəvi təmizlik kimi keyfiyyətlər təbliğ, sadəlövhlük, cahillik, tüfeylilik, hiyləgərlik tənqid olunur.

Şair savadsızlığı insan üçün faciə hesab edir, dil öyrənməyi, xüsusən yaşadığı dövrün tələbinə uyğun olaraq rus dilini öyrən­məyi zəruri sayırdı:

Cəhd qıl neməti-təmamə yetiş,

Elm təhsil qıl, məqamə yetiş.

Ey oğul, hər lisanə ol rağib,

Xassə ol, rus elminə talib.

Onlara ehtiyacımız çoxdur,

Bilməsək dil, əlacımız yoxdur. 

Böhtandan, yaman işlərdən uzaq olmaq,düzlük, doğruçuluq şai­rin oğluna  nəsihətlərində dönə-dönə təkrarlanır, insanın məziy­yəti kimi ön plana çəkilir:

 

Ey oğul, xəlqə söyləmə böhtan,

Yaxşıya yaxşı ol, yamana yaman.

Əsldə yaxşı olsa bir dana,

Sən “yamandır”- demək deyil ziba.

Tutalım, sən gülü dedin “bədbu”,

Xəlq söylər ki, əqlsizdir bu. 

«Müəllimə hörmət» şeiri şairin mütərəqqi baxışlarını, maarif­çi görüşlərini parlaq şəkildə ifadə edən sənət əsəridir. Ədib şagirdi öz müəlliminə naxələf çıxmamağa, onun zəhmətini yerə vurma­mağa səsləyir. Bu fikri oxucuya aşılamaq üçün cəhaləti zülmətə, cəhən­nə­mə, elmi nura, cənnətə bənzədir:

Üləma haqqını riayət qıl.

Əhli-elmə həmişə hörmət qıl.

Demə bu kafər ol, müsəlmandır,

Hər kimin elmi var, o, insandır.

…Sənə hər kimsə elm edər təlim,

Ona vacibdir eyləmək təzim.

Şairin «Xoruz və Çaqqal», «Qaz və Durna», «Ayı və Siçan», «As­lan və iki öküz», «Siçan və balası», «İtlə Pişiyin söhbəti»,  «Də­və ilə eşşəyin yol getməsi», «Aslan və Qarışqa», «Dəvə və ba­lası», «Eşşək və arılar», «Siçan və Pişik» təmsilləri «Rəbiül- ətfal» dərsliyinə daxil edilmişdir. Həmin təmsillərdə birlik, dost­luq, peşəyə, sənətə dərindən yiyələnmək, əməyə məhəbbət, xeyir­xahlıq  ideyaları təblig edilir, avamlıq, lovğalıq, bədxahlıq tən­qid atə­şinə tutulur. Bu təmsillər gənc nəslin əxlaqını saf­laşdırmaq, oxucunu  həyatda düz yola dəvət etmək niyyəti ilə ya­zıl­mışdır.

S.Ə.Şirvani şifahi xalq ədəbiyyatının nağıl, rəvayət, lətifə janr­larından  istifadə yolu ilə, eləcə də Nizami Gəncəvinin «Sirlər xəzinəsi», «İqbalnamə», Sədinin «Gülüstan» və «Bustan» əsər­lərindən, Cəlaləddin Ruminin «Məsnəvi»sindən («Musa və çobanın hekayəti») iqtibas yolu ilə yüzdən çox mənzum hekayə yazmışdır.

“Bağdad xəlifəsi və Bəhlul” hekayəsinin mövzusu şifahi xalq ədəbiyyatından, Bəhlul Danəndə haqqında lətifədən götürülmüşdür. Əsərdə Harunun dərya kənarına ova çıxarkən qarşılaşdığı bir hadisə təsvir edilir. Harun və yanındakılar dənizdən bir əl çıxdığını, beş barmağını göstərdiyini görəndə heyrətə düşürlər. Nə qədər top-tüfəng atırlarsa, barmaqlar yox olmur. Heç kəs bu sirdən baş açmır. Məcbur olub Bəhlul Danəndəni çağırırlar. Qarğı atına minib gələn Bəhlul  məsələni biləndə  iki barmağını açıb dəryaya tərəf tutur. Bu zaman dəryadakı əl yox olur. Hamı bu işə mat qalır. Harun  Bəhlul­dan nə baş verdiyini, bu hadisənin mənasını soruşur.

Dedi Bəhlul, ey şəhi-dövran!

Bu ki, beş barmaq olmuş idi əyan,

O işarə edirdi, ey sərvər,

Nə qədər ki, çətin ola işlər,

Beş könül cəm olsa asandır,

Cəmlikdən ədu pərişandır.

İki barmağımı mən etdim əyan,

Eylədim mən ona bu rəmzi bəyan.

Yəni ki, bu cahanda iki könül,

Cəm ola xeyli əmrdir müşkül.

Bildi mənanı batdı dəryaya,

Seyyida, afərin bu inşayə.

Ədib əsərdə öz dövrü üçün çox əhəmiyyətli olan birlik ideyasını irəli sürür, gücün birlikdə olduğunu bildirir. Əsərin ideyası məşhur atalar sözü ilə səsləşir:”El bir olsa, dağ oynadar yerindən, Söz bir olsa, zərbi kərən sındırar.” Xalq müdrikliyini təmsil edən Bəhlulun nəinki beş könülün, iki könülün də bir olmasının müşkül olduğunu söyləməsi şairin yaşadığı dövrün həyat həqiqəti idi. Bu sözlərlə ədib oxucunu ayıldır, xalqın birliyinin rəmzi olan beş barmağı top-tüfənglə məhv etməyin mümkün olmadığını söyləyir.

“Səlimin hekayəsi”ndə kasıb kəndlinin təsadüfən əlinə keçən pul ilə imtahana çəkilməsindən  bəhs edilir. Yoxsul kəndli qonşu­sun­dan tənbəki istəyir. Qonşu ona bir ovuc tənbəki verir. Kəndli ev­də tənbəkinin içindən bir manat tapır. Pulun səhvən verildiyini bilən kəndli səhəri gün onu sahibinə qaytarmaq qərarına gəlir. Pulu qon­şuya verən kəndli əvvəlcə tərəddüd etdiyindən, qəlbində xeyirlə şərin mübarizəsinin getdiyindən söz açır. Əlini köksünə qoyan yox­sul kəndli deyir:

Dedi: Bu evdə vardır iki nəfər,

Birisi xeyir sahibi, birisi şər.              

Sahibi-xeyr etdi hökmi-qəvm,

Ki pulu sahibinə qıl təslim.

Sahibi-şərr söylədi, ey yar,

Etmə təslim əhlinə zinhar.

...Aparıb ver şəraba nuş elə, 

Məst olub, kef çəkib, xuruş eylə.

Sübhədək qıldılar bu növ kəlam,

Qoymadılar məni tutam aram.

Səxavətli qonşu yoxsul kəndlinin düzlüyünü görüb pulu ona bağışlayır.

S.Ə.Şirvaninin “Tacül-kütub” dərsliyinə məktəblilərə milli və ümumbəşəri mə­nəvi dəyərlər, əxlaqi keyfiyyətlər aşılayan, didaktik səciyyəli 50 mənsur hekayə daxil edilmişdir. Ədibin hekayələrində ibrətamiz hə­yat hadisələri, tarixi-əfsanəvi şəxsiyyətlərin həyatı ilə bağlı epi­zod­lar əsas yer tutur.“Nuşirəvan və onun vəziri Büzürgmehr, Sultan Mahmud Qəz­nəvi, İskəndər Zülqərneyn, Harun-ər-Rəşid, Hatəm Tai, Ərəstun, Əflatun, Məmun və b. onun hekayələrinin mühüm bir qisminin qəhrəmanlarıdır.

Şübhəsiz, şair tarixi şəxsiyyətlərin və əfsanəvi qəh­rəmanların həyatına müraciət etməklə heç də onları idealizə etmək məqsədi izləmirdi. O, adları çəkilən şəxsiyyətlərin həyatından elə epizodlar seçib təsvir edirdi ki, onlardan bu gün üçün əxlaq və ibrət dərsi hasil olsun. Seyid Əzim onların dili ilə ölkənin abadlığına qayğı (“Nuşirəvan və şikar”, “Nuşirəvan və iki bayquş”), məz­lumlara mərhəmət (“İskəndər və vəzir”, “Çin padşahının İskən­dərdən sualı”, “Nuşirəvan əsrində...”), alicənablıq (“Harun-ər-Rəşid və bağban”, “Bir padşahi-dərvişdüst...”) təbliğ edir. “Tacül-kü­tub”dəki hekayələrdə cəsarət, diribaşlıq, dostluqda sədaqət, etibar ən yaxşı insani keyfiyyətlər kimi təqdir və tərənnüm olunur. Bu baxımdan “Sail və həkim”, “Korun hekayəsi”, “Padşah və şair” və b. maraqlıdır.