S. F. Amirov, M. S. Yoqubov, N. G’. Jabborov elektrotexnikaning nazariy asoslari

Saidabdullayevichlarning yorqin xotiralariga bag'ishlanadi.

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

5

Mundarija

So'z boshi ....................................................................................3
Elektrotexnika taraqqiyoti tarixidan lavhalar ........................8
O'zbekistonda elektrotexnikaning rivojlanishiga doir
tarixiy ma'lumotlar ...................................................................12
O'zbekistonda elektrotexnikaning rivojlanishiga hissa
qo'shgan olimlar to'g'risida .....................................................17

Birinchi bob. O'zgarmas tok chiziqli elektr zanjirlari

va ularni hisoblash usullari

1.1. Elektr zanjirlarni tavsiflovchi asosiy kattaliklar .............20

1.1.1. Elektr maydonining kuchlanganligi .............................20
1.1.2. Elektr potensial va kuchlanish ......................................21
1.1.3. Elektr tok. Tok zichligi ..................................................22
1.2. Elektr zanjir va uning elementlari ...................................23
1.3. Om qonuni ..........................................................................28
1.4. Zanjirning EYuK manbali qismi uchun Om qonuni .....29
1.5. Katta toklarda Om qonunining buzilishi ........................30
1.6. Potensial diagramma ..........................................................32
1.7. Elektr energiya va elektr quvvat. Quvvatlar balansi .....36
1.7.1. Elektr energiya ................................................................36
1.7.2. Elektr quvvat ....................................................................36
1.7.3. Energiya manbaining FIK ...............................................37
1.7.4. Elektr zanjirlarida quvvatlar balansi ..............................38
1.8. Kirxgof qonunlari ...............................................................39
1.9. Kirxgof qonunlari asosida murakkab elektr
zanjirlarining topologik tenglamalarini tuzish.................40
1.10. Chiziqli elektr zanjir sxemalarini ekvivalent
o'zgartirish .........................................................................43
1.10.1. Ketma-ket ulangan elementlardan iborat
zanjirni ekvivalent o'zgartirish ....................................43
1.10.2. Parallel ulangan elementlardan iborat zanjirlarni
ekvivalent o'zgartirish ....................................................45
1.10.3. Aralash ulangan elementlardan iborat zanjirlarni
ekvivalent o'zgartirish ....................................................46
1.10.4. Qarshiliklar uchburchagini qarshiliklar
yulduziga va aksincha ekvivalent o'zgartirishlar ........48
1.10.5. EYuK va tok manbaiga ega bo'lgan parallel
shaxobchalarni ekvivalent o'zgartirish ..........................50
1.11. Proporsional kattaliklar usuli ............................................53
1.12. Kontur toklar usuli .............................................................54
1.13. Tugun potensiallar usuli ....................................................56

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

6
1.14. Ikki tugun usuli ..................................................................59

1.15. Ustma-ustlash prinsipi va uni elektr zanjirlarini
hisoblashda qo'llash ..........................................................61
1.16. O'zarolik xususiyati va uni tarmoqlangan elektr
zanjirlarini hisoblashda qo'llash ......................................64
1.17. Aktiv ikki qutblik haqida teorema va uni murakkab
elektr zanjirlarni hisoblashda qo'llash. Ekvivalent
generator usuli ....................................................................66
1.18. Asosiy topologik tushunchalar va ularni elektr
zanjirlarni hisoblashda qo'llash ........................................70
Mustaqil tayyorlanishga doir referat mavzulari ..................... 73
O'z-o'zini sinash savollari ....................................................... 73

Ikkinchi bob. Bir fazali sinusoidal tok chiziqli

elektr zanjirlari

2.1. Umumiy ma'lumotlar ...........................................................75

2.2. Sinusoidal tok va kuchlanishlarning amplitudasi,
chastotasi va fazasi ..............................................................75
2.3. Sinusoidal EYuK ni hosil qilish ..........................................76
2.4. Sinusoidal tok, EYuK va kuchlanish ta'sir etuvchi
(effektiv) va o'rtacha qiymatlari ........................................77
2.5. Sinusoidal kattaliklarni vektorlar bilan tasvirlash ...........80
2.6. Sinusoidal tok zanjirlarida rezistor, induktiv
g'altak va kondensator ........................................................81
2.6.1. Rezistiv elementli sinusoidal tok zanjiri ........................82
2.6.2. Induktiv elementli elektr zanjirda sinusoidal tok.
Induktiv qarshilik ..............................................................84
2.6.3. Rezistor va induktiv g'altakdan iborat zanjir ...............85
2.6.4. Sig'im elementli elektr zanjirdagi sinusoidal tok.
Sig'im qarshiligi .................................................................88
2.6.5. Rezistor va kondensatordan iborat zanjir .....................89
2.6.6. Rezistor, induktiv g'altak va kondensator
ketma - ket ulangan sinusoidal tok zanjiri .................90
2.6.7. Rezistor, induktiv galtak va kondensator parallel
ulangan sinusoidal tok zanjiri .........................................91
2.7. Sinusoidal tok zanjirida quvvat ..........................................93
2.8. Sinusoidal tok zanjirlarini kompleks usulida hisoblash ..94
2.8.1. Sinusoidal kattaliklarni kompleks tekislikda
vektorlar bilan tasvirlash ..................................................95
2.8.2. Om va Kirxgof qonunlarining kompleks shakli ............96
2.8.3. Kompleks quvvat ...............................................................98
2.8.4. Sinusoidal tok zanjirlarida quvvatlar balansi .................99
2.8.5. Sinusoidal tok zanjirlarini kompleks usulida hisoblash.100

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

7
2.9. Elektr zanjirlarida rezonans ..............................................103

2.9.1. Kuchlanishlar rezonansi ....................................................103
2.9.2. Toklar rezonansi .................................................................107
2.10. Elektrotexnik qurilmalarning quvvat koeffitsiyenti
va uning mohiyati Quvvat koeffitsiyentini oshirish
usullari va hisoblash asoslari .............................................110
2.11. Induktiv bog'langan zanjirlar. O'zaro bog'lanish
koeffitsiyenti ......................................................................113
2.11.1. Umumiy ma'lumotlar ......................................................113
2.11.2. O'zaro induksiya EYuK. .................................................114
2.11.3. Ketma-ket va parallel ulangan o'zaro induktiv
bog'langan zanjirlar .........................................................115
2.11.4. O'zaro induktiv bog'langan zanjirlarni hisoblash ......118
2.11.5. Ikki konturli induktiv bog'langan zanjirda
bir xil nomlangan qismalarni va o'zaro induktivlikni
aniqlash usullari.................................................................121
2.11.6. Induktiv bog'langan zanjirlarning ekvivalent
sxemalari ............................................................................123
2.11.7. Induktiv bog'langan zanjirlarda energiya uzatish .......124
2.11.8. Induktiv bog'langan konturlarda rezonans ...................125
2.11.9. O'zaksiz transformatorlar. Transformatorlarni
almashlash sxemasi va vektor diagrammasi .................128
2.12. To'rtqutbliklar .....................................................................133
2.12.1. Umumiy ma'lumotlar ......................................................133
2.12.2. To'rtqutblikning T-simon ekvivalent sxemasi ............135
2.12.3. To'rtqutblikning П-simon ekvivalent sxemasi ............136
2.12.4. To'rtqutblik koeffitsiyentlarini tajriba yordamida
aniqlash ..............................................................................137
2.12.5. To'rtqutblikning salt ishlash va qisqa tutashishi .........139
2.12.6. Istalgan yuklama uchun to'rtqutblikning kirish
qarshiligi ............................................................................139
Mustaqil tayyorlanishga doir referat mavzulari ..........................141
O'z-o'zini sinash savollari ............................................................141
Foydalanilgan adabiyotlar ..............................................................143

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

8