S haxs haqida tushuncha. Reja: Psixologiyada shaxs va jamiyat o‘zaro munosabatlari muammosi

Individuallik – bu kishining o’ziga xosligi, uni boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik va fiziologik fazilatlar birikmasi. Shaxsning eng qimmatli sifatlaridan biri mustaqillik, ichki erkinlik, ichki o’ziga xoslikdir. Mustaqillik o’zganing yo’l-yo’rig’isiz muhim qarorga kelish va uni amalga oshirish qobiliyatini; mas’ullik, o’z xatti-harakatlari uchun javob berishga tayyorlikni; xulq, fe’latvorning realligiga, ijtimoiy jihatiga va ma’naviy to’g’riligiga bo’lgan e’tiqodni o’z ichiga oladi. Psixologiyada shaxsni bir qancha sturkturalari ishlab chiqilgan. Shulardan biri K.K. Platonov tomonidan taklif etilgan shaxsning dinamik funksional buzilishini ko’rib chiqaylik:

1.	Ishonch va ishonchsizlik krizisi	1 yoshgacha davrdagi vaqt
2.	Uyat va shubhaning aksi avtonomlashishi	2-3 yoshda
3.	Shaxsning yo’naltirilganligi. Shakllanish usuli – tarbiya	dunyoqarashi, e’tiqodlari, ideallari, intilishlari, qiziqishlari, istaklari
4.	Shaxs tajribasi. Shakllanish usuli-ta’lim	bilim, malaka, ko’nikma, odatlar
5.	Psixik protsesslarning xususiyatlari. Shakllanish formasi – mashqlar	diqqat, sezgi, idrok, xotira, taffakur, xayol, hissiyot, iroda
6.	Biopsixik xususiyatlar. Shakllanish formasi – mashg’ulot (trenirovka)	oily nerv faoliyatining tipi, temperament, layoqatlar, jinsiy farq

Z.Freyd tomonidan ishlab chiqilgan «psixoanaliz» nazariyasini psixodinamik, noeksperimental nazariyalarga kiritish mumkin. Bu nazariyada shaxsning butun hayoti olinib, shaxs sifatida uni ta’riflash uchun uni ehtiyoj va motivlari ko’rib chiqiladi.

Gumanistik nazariya namoyondalari A.Maslou va K.Rodjerslar shaxs bo’lib shakllanayotgan insonga shaxsni mukammalashishining asosi o’z-o’zi aktivlashtirishga intilish asosiy xususiyat deb hisoblaydilar. «Individ» va «shaxs» tushunchalari bir-biriga o’xshash bo’lmagani singari, o’z navbatida, shaxs va individuallik birlikni tashkil qiladi, lekin ular bir-biriga o’xshash emas. «Shaxs» va «individuallik» tushunchalari qanchalik darajada birlikdan iborat bo’lganiga qaramay, bir-biriga mos kelmasligining o’zi ham shaxsning tuzilishini kishining individual-psixologik xislatlari va fazilatlaridan tarkib topadigan allaqanday shakl sifatida tasavvur qilish imkoniyatini bermaydi.
«Shaxs» va «individuallik» tushunchalari aynan bir-biriga o’xshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiatan ijtimoiy munosabatlar subyekti sifatida, individning tizimi tarzidagi, ijtimoiy fazilat sifatida qaraladigan psixologiya fanining ayrim yo’nalishlarida shaxs bilan individuallikning tuzilishi bir-biriga tobora mosligi tan olinadi. Bunday psixologik maktablar va yo’nalishlarning vakillari individuallikning tuzilishi aniq ta’riflab berilsa bas, bu kishining shaxsini to’lig’icha o’z ichiga oladi va ta’riflab beradi, degan nuqtai nazarni ilgari suradilar. Haqiqatda esa, agar shaxs hamisha o’zining muayyan ijtimoiy muhiti bilan «haqiqiy munosabatlar» subyekt sifatida namoyon bo’lishi inobatga olinadigan bo’lsa, shaxsning tuzilishiga muayyan ijtimoiy guruhlar, jamoalar faoliyati va munosabatida tarkib topadigan ana shu «haqiqiy munosabatlar» va aloqalar muqarrar tarzda kiritilishi shart. Jumladan, psixologiyada individuallikning ko’pgina xislatlari - moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, moyillik darajasi, tashvishlanish va shular kabilar aniqlangan. Bular jamlanib individning o’ziga xosligini ko’rsatadi.
“Shaxs” va “individ” tushunchalari o‘rtasidagi aloqani esa shunday anglash lozimki, individ insondagi ko‘proq, tug‘ma, biologik xususiyatlarini bildirsa (tana konstitutsiyasi, miyaning katali, og‘irligi, oyoqlar va qo‘llarning anatomik va fiziologik xossalari kabi), shaxslilik – jamiyatda kimlar bilan va qanday sharoitlarda munosabatlarda bo‘lganligi faktidan kelib chiqadigan fazilat yoki qusurlarini aks ettiradi. Ikkalasi ma’lum ma’noda bir- biri bilan bog‘liq, chunki masalan, miya faoliyatining buzilishi biologik omillar ta’sirida ro‘y berishi mumkin va bir qarashda shaxslilikka aloqasi yo‘qday, lekin bu xolat, umuman xastalikning o‘zi shaxsning ijtimoiy bog‘liq xususiyatlariga, birinchi navbatda, yaqinlariga, o‘ziga, ish-faoliyatga, kasbiga munosabatini keskin o‘zgartirishi, jamiyatdagi o‘rniga keskin ta’sir ko‘rsatishi mumkin.