S haxs haqida tushuncha. Reja: Psixologiyada shaxs va jamiyat o‘zaro munosabatlari muammosi

S haxs haqida tushuncha.
Reja:

1. 
   Psixologiyada shaxs va jamiyat o‘zaro munosabatlari muammosi.
   
2. 
   Shaxs taraqqiyotining davrlarga bo’linishi.
   
3. 
   Shaxs nazariyasining ba’zi modellari va konsepsiyalari
   
4. 
   “Men” obrazi va konsepsiyasining shakllanishi hamda o‘zini-o‘zi baholashi
   

Tayanch tushunchalar: shaxs, individualism, kollektivizm, individ, individuallik, idrok, moslashuv, tarbiya, tafakkur, xarakter, “Men” obrazi, biogenetik, ob’ektivlik, konsepsiya, metod, strategiya.

1. 
   Psixologiyada shaxs va jamiyat o‘zaro munosabatlari muammosi.
   

Insonni tavsiflovchi barcha tushunchalardan farqli o‘laroq, shaxs – ijtimoiy munosabatlar majmuini ifodalaydi. Ya’ni, shaxs va jamiyat o‘zaro bog‘liq kategoriyalardir. Demak, har bir shaxsning psixologiyasida, uning fe’l- atvorida uni o‘rab turgan yaxlit jamiyatning: yaqin atrofidagi oilasi, qarindoshlari, yor-do‘stlari, yashayotgan davri, zamoni, davlat tuzumi, jamiyatdagi ustuvor siyosat, iqtisodiyot, mafkuraning ta’siri bo‘lib, tu ta’sir uning yaxlit qiyofasida - turish-turmushi, imidji, dunyoqarashi, fikrlash tarzi, tafakkuri, mentaliteti, tanlagan kasbida o‘z aksini topadi.

“Shaxs” tushunchasi bilan bog’liq bo’lgan ko’pgina savollar psixologiya fani tomonidangina emas, balki falsafa, pedagogika, sotsiologiya, kriminalogiya va boshqa fanlar tomonidan ham o’rganiladi.
Psixologiyada «shaxs» tushunchasi eng ko’p qo’llaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o’rganadigan barcha fenomenlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson ruhiy olami qonuniyatlari bilan qiziqqan har qanday olim yoki tadqiqotchi ham shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo’lgan aloqasi masalasini chetlab o’tolmagan.
Psixologiyada shaxs deb konkret bir kishini aytamiz. Har bir kishi jamiyat a’zosi bo‘lib, tarixan tarkib topgan muayyan ijtimoiy munosabatlar sharoitida yashaydi va ishlaydi.

Odamning inson jinsiga mansublilik fakti individ tushunchisi bilan ifodalanadi. Biz katta yoshdagi normal odamlarni ham, chaqaloqlarni ham va oddiy malakalarni o’zlashtira olmaydigan telbalarni ham individ deb atay olamiz. Biroq bulardan faqat birinchisigina shaxs, ijtimoiy mavjudot xisoblanadi. Iijtimoiy munosabatlarga kirishuvchi va ijtimoiy taraqqiyotda faol qatnashuvchi odamgina shaxs deb ataladi.
Shaxs tushunchasiga ta’rif berishimizdan avval biz, insonning shaxs bo’lib yetishmaganlidan avvalgi jarayonni kuzatib undagi hali to‘liq yoki bo‘lmasa mutlaqo hali shakllanmagan tomonlarini, ya’ni sifat va xususiyatlarini nazarda tutishimiz mumkin. Ya’ni hali shakllanmagan shaxs psixologiyada individ nomi bilan yuritiladi. “Individ” tushunchasida kishining nasl-nasabi ham mujassamlashgandir. Yangi tug‘ilggan chaqaloqni ham, katta yoshdagi odamni ham, mutafakkirni ham, aqli zaif ovsarni ham, yovvoyilik bosqichidagi qabilaning vakilini ham, madaniyatli mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli kishini ham individ deb xisoblash mumkin.

Shaxs - ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning mahsuli, ongli faoliyatning subyekti bo’lmish individdir. Shaxsga taalluqli bo’lgan eng muhim tasnif ham uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlarga bevosita aloqadorlik, ijtimoiy faoliyatga nisbatan ham obyekt, ham subyekt bo’lishlikdir.

Shaxsga taalluqli bo’lgan fazilatlardan eng muhimi shuki, shu tashqi, ijtimoiy ta’sirlarni o’z ongi va idroki bilan qabul qilib (obyektni), so’ngra shu ta’sirlarning subyekti sifatida faoliyat ko’rsatadi. Oddiy qilib aytganda, inson bolasi ilk yoshlikdanoq «mening hayotim», «bizning dunyo» degan ijtimoiy muhitga tushadi. Bu muhit o’sha biz bilgan va har kuni his qiladigan siyosat, huquq, axloq olamidir. Bu muhit - kelishuvlar, tortishuvlar, hamkorliklar, an’analar, udumlar, turli xil tillar olami bo’lib, undagi ko’plab qoidalarga ko’pchilik mutloq qo’shiladi, ba’zilar qisman qo’shiladi. Bu shunday qoidalar va normalar olamiki, ularga bo’ysunmaslik jamiyat tomonidan qoralanadi, ta’qiblanadi. Demak, “shaxs” haqida gapirganimizda, biz shu narsani hisobga olamiz, shaxs - ijtimoiy individ bo’lib, ijtimoiy munosabatlar, faoliyatlar va muomalaga kirishuvchi subyekt. Individ termini odamning biologik mavjudot ekanligini bildirsa, shaxs termini - uning ijtimoiy mavjudligidir. Shu ma’noda shaxs haqida gap ketganda, birinchidan, uni ijtimoiy hamda hamkorlik munosabatlari tizimida tasavvur qilish, ikkinchidan, uning muayyan ijtimoiy muhitlar ta’sirida shakllangan xususiyatilarini tavsiflash kerak bo‘ladi. Odamning ijtimoyligi uning biologik holati bilan ajratilgan emas. Shaxsning individligi boshidayoq kiritilgan va shaxsiy sifati keyinchalik yuzaga keladi. Kelgusida u yuqori shaxsiy darajasi bilan namoyon bo’ladi.

XX asr psixologi va filosofi Erik Fromm shaxs tushunchasiga shunday ta’rif bergan. «Shaxsda shunday yaxlit tug’ma va orttirilgan psixik xususiyatlar borki, u individni xarakterlab beradi va qaytarilmasligini ifodalaydi. Shaxs xususiyatlari - temperament, qobiliyat, hissiy-irodaviy sifatlar va xarakterni o’z ichiga oladi. Ammo, shaxsning mohiyati - bu uning yo’nalganligi, uning motivatsiyalari, ijtimoiy munosabatlari va ustanovkalari (ko’rsatmalari), shu bilan birga albatta o’zo’ziga munosabatidir».

Mehnat tufayli hayvonot olamidan chiqqan va jamiyatda rivojlanuvchi, til yordamida boshqa odamlar bilan munosabatga kirishuvchi odam shaxsga - voqelikni biluvchi hamda aktiv o’zgartiruvchi subyektga aylanadi. Shaxs tushunchasini to’la bilish uchun avvalambor, «Individ», «Shaxs» va «Individuallik» tushunchalarini o’rganib ko’rib chiqaylik.
Individ - bu biologik, fiziologik, ijtimoiy, psixologik xususiyatlari birligida alohida olingan insondir.
Individ bo’lib dunyoga kelgan insonni shaxs bo’lib shakllanishi uchun bir qancha shartlar zarur bo’ladi:

1	Ijtimoiylik	individ ijtimoiy sharoitda, ya’ni kishilik jamiyatida shaxs bo’lib shakllanadi
2	Ongga ega bo’lish	tevarak – atrof to’g’risida bilimga ega bo’lish, o’zlikni anglash, bilish faoliyat maqsadlarini shakllanishi
3	Aktivligi (Faolligi)	faoliyat maqsadlariga erishishga yo’naltirilganligi
4	Ehtiyojlarning shakllanishi	avvalambor ma’naviy, madaniy, o’z-o’zini mukammallashtiradigan ehtiyojlarni rivojlanishi

Individ

Har bir individ yoshlik chog’idayoq tayyor holdagi ijtimoiy munosabatlar tizimiga duch keladi va bu munosabatlar jarayonida shaxs sifatida shakllanadi. Shuning uchun ham shaxs ijtimoiy munosabatlarning majmuidan iboratdir. Shaxs va uning mohiyati haqidagi psixologik ta’limotga muvofiq har bir konkret shaxs o’zi mansub bo’lgan ijtimoiy muhit va siyosiy sharoitning mahsulidir.

Psixologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, odam hayotining ilk davri - tirik mavjudotlik bo’lib, bu tirik mavjudot dunyoga kelgandan keyin ijtimoiy taraqqiyot jarayonida shaxs sifatida shakllanadi. Chaqaloq dunyoga kelishining birinchi kunidanoq bevosita ijtimoiy muhitning doimiy ta’siri ostida bo’ladi. Agar tirik mavjudot sifatida dunyoga kelgach, odam ijtimoiy muhitdan chetda qolsa, unda shaxslik belgilari paydo bo’lmaydi va rivojlanmaydi.
Psixologiyada shaxs ijtimoiy munosabatlarning subyekti va obyekti tarzida ko’riladi. Chunki ijtimoiy munosabatlarga kirishuvchi va ijtimoiy taraqqiyotda faol qatnashuvchi odamgina shaxs hisoblanadi.


Shaxs - idrok qiladi, esda olib qoladi, fikr yuritadi. Odam individ bo’lib tug’iladi, shaxs bo’lib shakllanadi.






Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri - bu uning individualligidir, ya’ni yakka alohidaligidir.