S. N. Yuldashev, X. M. Ibragimova, B. X. Fayziev mehnatni tashkil etish va

Poyabzal korxonalarida mehnatni me’yorlash.
Poyabzal korxonalarida
mehnatni me’yorlashning asosiy tayanchi bo’lib tashkiliy operatsiyalar hisoblanadi.
Poyabzal tayyorlash quyidagi bosqichlardan iborat bo’lib, undagi bajariladigan
operatsiyalar bir-biridan o’ziga xos bo’lgan xususiyatlar bilan farqlanadi.
1-bosqich. Poyabzal materiallarini bichishga tayyorlash va uning detallarini
bichish;
2-bosqich. Qirqilgan detallarni yig’ishga tayyorlash;
3-bosqich. Poyabzal ustki qism detallarini yig’ish yoki tanovarni tayyorlash;
4- bosqich. Poyabzalni yig’ish va pardozlash.
Poyabzalni tayyorlashda ommaviy operatsiyalar bo’lib: poyabzal tag qismlarini
qirqish, poyabzalning ustki qism detallarini bichish, tanovarni tayyorlash, poyabzalni
tikish va pardozlash hisoblanadi.

---

122
Poyabzalni tayyorlash bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalarda mehnatni
me’yorlashning o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishamiz.
Poyabzalning ustki va tag qism detallarini qirqish va ularga ishlov berishda
ko’p yillik tadqiqotlar asosida Ukrainalik olimlar G.P. Ispiryan, V.S. Chmelev va
N.A. Grubiy tomonidan yaratilgan uslubiyotdan foydalaniladi. Ular operatsiyani
me’yorlashda analitik hisoblash usulini qo’llagan bo’lib, texnologik operatsiyaning
bir qancha elementlardan tashkil topganligi, ularning bajarilish usullari va
sarflanadigan vaqtni hisoblash tartibini tavsiya etadilar. Poyabzalning ustki va tag
qism detallari maxsus bichish presslarida amalga oshiriladi.
1. Poyabzal ustki qism detallarini bichish bir qancha harakatlardan tashkil
topadi: bir dasta charm yoki charm o’rnida ishlatiladigan materialni olish, ish stolida
joylashtirish, ko’zdan kechirish va yuzasini tekshirish;
2. Bir dona charmni olish, uni ko’zdan kechirish, nuqsonlarni belgilash, bichish
pressini yuzasiga joylashtirish;
3. Bir qancha elementlarni (keskichni olish, material ustiga qo’yish, surish va
boshqalar) bajargan holda, detallarni qirqish;
4. Operatsiya bajarish darajasiga ko’ra charm bo’lagini pressning yuzasida
davriy ravishda harakatlantirib turish;
5. Qirqilgan detallarni jamlash;
6. Ish o’rniga joriy xizmat ko’rsatish.
Mualliflar tomonidan hisob formulalari ishlab chiqilgan bo’lib, unda:
- bitta detalni bichishdagi operativ vaqt - t
1
;
- bitta poyabzal uchun kerak bo’lgan hamma detallarni bichishdagi vaqt - t
2
;
- bir dona charm bo’lagini qirqishdagi vaqt - t
3
;
- bir dasta charm bo’laklarini qirqishdagi operativ vaqt - t
4
.
Operatsiyani bajarishdagi vaqt me’yori yuqorida ko’rsatilgan vaqtlar va ish
o’rniga xizmat ko’rsatish va dam olish vaqtlarining (t
5
) ish yig’indisidan iborat:
V
m
= t
1
+ t
2
+ t
3
+ t
4
+ t
5
Operativ vaqt esa o’z navbatida quyidagicha aniqlanadi:
t
op
= t
1
+ t
2
+ t
3
+ t
4

---

123
Vaqt me’yori va operativ vaqt bir qancha harakatlarga sarflangan vaqtlarning
yig’indisidan iborat ekan, ularning bajarilish va ularga ta’sir qiladigan omillar bilan
tanishamiz.
- Bitta detalni qirqishga sarflangan vaqt asosan mashina vaqti va o’rtacha
zarbalar soniga bog’liq bo’ladi.
rt
o
m
z
n
t
'
2
60
×
×
=
Bunda, n - mashina bosh valining aylanish tezligi, aylanish minutda beriladi;
z
o’rt
– o’rtacha zarbalar soni.
Zarbalar soni esa ishlatilayotgan charm yoki charm o’rnida ishlatiladigan
materiallarning xususiyatlariga, qalinligi, zichligi, namligiga bog’liq bo’ladi, bundan
tashqari u qirqilayotgan detallarning xususiyatlariga, ularning yuzasiga, shakliga,
bichish pressining sozligiga bog’liqdir.
Zarbalar sonini kamaytirish hisobiga, mashina vaqtini oshirish mumkin bo’ladi,
kamaytirish esa ishchilarning malakasini oshirish, presslarni to’g’ri sozlash,
ishchilarni ixtisoslashtirish asosida amalga oshiriladi.
- Bitta poyabzal uchun kerak bo’lgan bir dasta detallarni qirqish vaqti bitta
detalni qirqish vaqti, keskichlarni joylashtirish vaqti, qirqilgan detallarni yig’ish
vaqtlarining yig’indisidan iborat bo’ladi.
Keskichlarni joylashtirish vaqti esa charmning yuzasi, navi, rangi va charmdagi
nuqsonlarga bog’liq bo’ladi. Katta maydondagi charm bo’laklarida keskichlarni
joylashtirishga vaqt ko’proq sarf bo’ladi.
- Qirqilgan detallarni jamlash vaqti operativ vaqtning tarkibiga kiradi va uni
hisoblash uchun ikki xil holat asos qilib olinadi:
a) mayda detallar qirqilayotganida, ularni keskichda yig’ilib qolishi, bunday
vaziyatda ishchi bir necha detalni birdaniga keskichdan oladi;
b) yirik detallar qirqilganida ishchi har safar qirqilgan detalni keskichdan olib,
chap qo’liga yig’adi.
Ushbu harakatlarni bajarish uchun sarflanadigan vaqt mana shu xususiyatlar
asosida hisoblanadi.

---

124
Poyabzal tag qism detallarini qirqish bo’yicha mehnat me’yorlarini belgilash
ishchi harakatlarini to’liq o’rganish, tarmoq normativlaridan foydalanish asosida
amalga oshiriladi. Poyabzal tag qism detallari qattiq charm, sun’iy charm, rezina,
kauchuk va boshqa materiallardan maxsus zarbali presslar yordamida qirqiladi. Vaqt
me’yorlari 100 juft poyabzal bo’yicha hisoblanadi.
Poyabzal ustki qism detallarini bichishga o’xshab, u erda ham me’yorlar bitta
detal, bir dasta detal, bir dona charm donasini qirqish bilan bog’liq harakatlarga
sarflangan vaqt yig’indisidan iborat.
Harakatlarga: charm bo’lagi va kesikni olish, charm bo’lagini surib press
yuzasiga qo’yish, keskichni charm bo’lagining ustiga qo’yish, qirqilgan detalni
keskichdan olish va boshqalar kiradi.
Poyabzal tag qism detallarini qirqishda charm bo’laklarining yuzasidan to’liq
foydalanish bilan bir qatorda, uning qalinligidan ham to’liq foydalanish kerak.
Shunga ko’ra ishchi texnologik operatsiyani quyidagi tartibda bajarish kerak.
- charm bo’lagini pressning orqa stolidan presslash yuzasiga surib ko’chirish;
- charm bo’lagining sifatini nazorat qilish, charmning zichligi, tekisligi va yon
tomondan uning qalinligi tekshiriladi, keskichlarni joylashtirish usuli tanlanadi,
ishchi charmni ko’tarib orqa tomonini ham ko’zdan kechirib turadi;
- detallarni qirqish. Buning uchun ishchi keskichni o’ng qo’li bilan oladi,
charm bo’lagini ustiga qo’yadi, va belgilangan keskichlarni joylashtirish usuliga
ko’ra, detallarni qirqa boshlaydi. Poyabzalning tag qismining har bir detali alohida-
alohida qirqiladi;
- kesilgan detallarni keskichdan olish ularni tekshirish va stolga qo’yish;
- keskichning ichidagi detal ishchining besh barmog’i yoki boltachaning sopi
yordamida ishchining chap qo’liga tushiriladi;
- ishchining qo’lida yig’ilgan detallar son va sifat jihatidan tekshiriladi, ayniqsa
qalinligi standartga mos kelishi kerak. Qalinligi standartga mos kelmagan detallar
chiqindiga chiqarib tashlanadi;
- qirqilgan tag qism detallariga ishlov beriladi, shundan keyingina tikuv
sexlariga uzatiladi.

---

125
Yuqorida belgilangan harakatlar operativ vaqtning tarkibiga kiradi, ish o’rniga
xizmat ko’rsatish va dam olish vaqtlarini hisobga olgan holda operatsiyani bajarish
uchun vaqt me’yori aniqlanadi. Mahsulot ishlab chiqarish me’yori esa o’rtacha
detallar soni aniq turdagi detallar soni yoki detsimetr kvadrat o’lchov birliklarida
aniqlanadi.
Poyabzalning ustki qism va tag qism detallarini qirqish jarayonida mehnatni
texnik me’yorlash o’ta murakkab bo’lib, uni hisoblash uchun ko’plab parametrlar
standart ma’lumotlari, ayniqsa tasdiqlangan tarmoq me’yoriy hujjatlari kerak bo’ladi.
Hozirda poyabzal korxonalarida qo’llanilayotgan tarmoq me’yoriy hujjatlarini
eskirgani, ayrim jarayonlar uchun mavjud emasligi, zamon talabiga javob bermasligi
analitik-hisoblash usulini korxonalarda qo’llanishini cheklab qo’ygan. Shu sababli
poyabzal detallarini qirqishda mehnatni me’yorlash kuzatuvlar asosida olib
boriladigan analitik-tadqiqot usuliga asoslanadi.
Poyabzal tanovarini yig’ish, poyabzalni tikish va pardozlash jarayoni
murakkab texnologiyaga asoslangan bo’lib, u o’z navbatida hilma-xil texnologik
jihozlardan foydalanishni taqozo qiladi. Texnologik operatsiyalar uchun vaqt
me’yorlari analitik-hisoblash usuli yordamida hisoblanib, bunda tarmoq me’yoriy
hujjatlaridan keng foydalaniladi. Mehnat predmetlariga ishlov berish qo’lda, qo’l-
aralash mashinada, mashinada bajarilish bilan bir qatorda ular qo’llanilayotgan
jihozlarning hilma-xilligi bilan ham farqlanadi, ayniqsa poyabzalni tikish jarayoni bir
qancha: mixlama, elimlash, quyma va boshqa usullar yordamida amalga oshiriladi, bu
o’z navbatida me’yorlarni hisoblashda texnologik jihozlarning texnik, texnologik
parametrlardan to’g’ri foydalanish, chokning uzunligi, shakli, ishlov berilayotgan
detalning yuzasi, konstruksiyasi kabilarni hisobga olishni talab etadi.
Texnologik operatsiyani bajarishda vaqt me’yori operativ, xizmat ko’rsatish va
dam olish vaqtlarining yig’indisidan iborat bo’lib, analitik hisoblash usuli yordamida
esa faqat asosiy mashina vaqti texnologik jihozlarning turlariga ko’ra aniqlanadi.
1. Belgilangan qadam bo’yicha harakat qiladi - texnologik jihozlar uchun.
Bunday jihozlar texnologik operatsiyani bajarish vaqtida ketma-ket harakat qiladilar,
ularga mixlarni qoqish, choklarni tikish kabi universal jihozlar misol bo’la oladi.

---

126
Asosiy vaqt quyidagicha aniqlanadi: