Samarqand davlat arxitektura qurilish instituti «ijtimoiy fanlar» kafedrasi. Milliy istiqlol g

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI


MIRZO ULUG’BEK nomidagi
SAMARQAND DAVLAT ARXITEKTURA QURILISH INSTITUTI


«IJTIMOIY FANLAR» KAFEDRASI.
MILLIY ISTIQLOL G’OYASI FANIDAN MA’RUZALAR.
(bakalavriyat bosqichi uchun).


SAMARQAND 2007 yil


Bu kitobda O’zbekiston erkin, demokratik jamiyat barpo etish va taraqqiyotning o’zbek modelini amalga oshirish jarayonida yangicha e’tiqod va duyoqarash xamda g’oyaviy immunitet asoslarini shakllantirish bilan bogliq masalalar xaqida fikr- muloxaza yuritiladi. Kitobda milliy istiqlol g’oyasining ma’no-moxiyati, asosiy tushuncha va amal kilish tamoyillari xaqida aloxida e’tibor qaratilgan.
Mazkur ma’ruzalar to'plami O'zbekiston Respublikasi Prezidenti xuzuridagi Davlat va jamiyat Qurilish akademiyasi tomonidan tavsiya etilgan.
«Milliy istiqlol g’oyasi» fani namunaviy dastur asosida tayyorlandi.
Mazkur ma’ruzalar bakalavriat bosqichi uchun mo'ljallangan uquv qo’llanma.

Tuzuvchi: S.Norov.

Taqrizchilar: A.I.Safarov, A.B.Muxammadiyev.

«Ijtimoiy fanlar» kafedrasining 12 yanvar 2007yil yig’ilishida muxokama qilinib ko'paytirishga tavsiya qilingan.

1. MAVZU
«MILLIY ISTIQLOL G’OYASI»
FANINING PREDMETI, MAQSAD VA VAZIFALARI
Reja
1.Milliy istiqlol, g’oyasini o’rganishning obyektiv zarurati.
2.Fanning predmeti, obyekti, maqsadi va vazifalari.
3.Milliy istiqlol g’oyasining negizlari va asosiy prinsiplari
4. Milliy istiqlol g’oyasi fanining boshqa fanlar bilan aloqadorligi va uni o’rganishning ahamiyati
Insoniyat tarixiy taraqqiyotining sivilizasiyalashgan davri tajribasi bironbir jamiyatning ezgu g’oyalar va mafkurasiz rivojlana olmasligini tasdiqlamoqda. Mustaqillikka erishgan mamlakatimiz rahbarining tashabbusi bilan o’zbek xalqi ham o’z oldiga ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish kabi buyuk maqsadlarni qo’ydi. Ana shu ezgu maqsadlarni amalga oshirish, mamlakatimizda demokratik tamoyillarga asoslangan jamiyatni barpo etish ehtiyoji bizga yot va begona g’oya tajovuziga qarshi tura oladigan, har tomonlama barkamol insonlarni voyaga yetkazish, g’oyaviy bo’shliq bo’lishiga yo’l qo’ymaslik va nihoyat, yurtning yuksak taraqqiyotini ta’minlash — milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishni taqozo etmoqda.
Mustaqillik tufayli O’zbekiston xalqi o’zini milliyma’naviy yangilanishda milliy istiqlol g’oyasiga tayanishga alohida e’tibor berdi. Mustabid tuzum davrida amal qilib kelingan, xalqimizning milliyma’naviy ruhiyatiga tamomila zid bo’lgan «kommunistik g’oya» dan voz kechildi. O’zbekiston xalqi o’z milliy g’oyasi negizlariga tayangan holda rivojlanish yo’lini tanladi. Uning o’ziga xos sabablari mavjud. Ular asosan quyidagilardan iborat:
Birinchidan. Mustaqillik tufayli mamlakatimiz xalqi o’ziga xos va mos rivojlanish yo’lini tanlash huquqiga ega bo’ldi. Bu esa xalqimizning tarixan qaror topgan milliymadaniy meroslarini, qadriyatlarini, ma’naviyruhiy olamini qayta tiklagan holda o’z kelajagini ko’rish va qurish imkoniyatini berdi.
Ikkinchidan. «mustabid» totalitar tuzum davrida jamiyat qurilishining g’oyaviy asosi bo’lgan kommunistik mafkura targ’ibotchilari mamlakatimiz xalqlari, xususan, o’zbek xalqi turmush tarzi, dunyoqarashi, tarixi, urfodatlari, an’analari va milliy xususiyatlarini hisobga olmasdan bizga begona va yot bo’lgan qadriyatlarni, maqsadlarni singdirishga urinib kelgan. Buning asoratlaridan xalos bo’lishga qaratilgan ma’naviy ehtiyoj mavjud.
Uchinchidan. ma’lumki har qanday davlat yohud jamiyat maqsadsiz yashay olmaydi. U rivojlanish uchun ma’naviy asoslarni belgilab oladi. Tarixiy maqsad xalqning milliyma’naviy g’oyalarida o’z ifodasini topadi. Shu ma’noda o’zining mustaqil rivojlanish yo’lini tanlab olgan O’zbekistonda milliy g’oyani o’rganishga bo’lgan zarurat deb qaralishi lozim.
To’rtinchidan. jamiyat qurilishi tarixida har xil g’oyalar hukmronligi bo’lgan. Foyaviy maqsadlar tufayli jamiyat hayotida turli xil voqyealar ro’y bergan tabiiyki, ular turli xil oqibatlarni keltirib chiqargan. Demak g’oya bilan g’oyaning, maqsad bilan maqsadning, fikr bilan fikrning farqini bilish va anglash uchun ham milliy istiqlol g’oyasig’ni o’rganish zarur.
Beshinchidan. g’oyalar jamiyatdagi turli insonlar, ijtimoiy guruhlar, qatlamlar, xalqlar, millatlar maqsadi, orzu intilishlari, hayotni idrok etish ko’nikma va malakalari, xulqatvor ko’rinishlari, qadriyatlari manfaati bilan uzviy bog’liq bo’ladi. U yoki bu g’oya qaysi manfaatni qanday tamoyillarga asoslangan holda ifoda etishiga qarab birbiridan farqlanadi, uning maqsadiga va qanday g’oya ekanligiga baho beriladi.
Oltinchidan g’oyalar ta’sir ko’lami bilan ham birbiridan farqlanadi. Ayrim g’oya tarafdorlari mutlaq haqiqatni e’tirof etishga da’vo qilishi mumkin. Ular o’z maqsadlarini boshqa xalklarning milliy xususiyatlarini hisobga olmasdan, qanday yo’l bilan bo’lmasin «singdirishga» urinadi. Demak bu borada har birimizdan ogohlik talab etiladi. Farzandlarimiz o’z xalqi, mamlakatining tarixini, milliymadaniy merosini, qadriyatlarini toptatmasligi, o’ziga xoslikni yo’qotmasligi uchun ham milliy g’oyani o’rganishi, bilishi kerak bo’ladi.
Yettinchidan milliy istiqlol g’oyasini o’rganishning zarurligi bugungi dunyoda mafkuraviy kurashning davom etayotganligi bilan ham bogliq. Insonlar ongi va qalbini egallash unga ta’sir ko’rsatib, o’z maqsad va muddaolarini bir tomonlama amalga oshirishga urinishlar to’xtamayotganligidan ham kelib chiqmoqda. Milliy istiqlol g’oyasi O’zbekiston xalqining tarixiy maqsadlarini amalga oshirish uchun ma’naviyruhiy kuchquvvat manbai hisoblanadi, demokratik fuqarolik jamiyatini qurish uchun ilmiynazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Mustaqillikni mustahkamlash uchun xalqimizni birlashtiradigan, uning asriy ezgu maqsadlari bo’lgan «Kelajagi buyuk davlat»ni barpo etish, har bir shaxsning hayotiy manfaatlarini o’zida mujassam etadigan milliy mafkurani yaratish ijtimoiy siyosiy va ma’naviy taraqqiyotimizning muhim shartiga aylanmoqda. Milliy istiqlol g’oyasini fan sifatida o’rganishning sabablarini mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov quyidagicha ta’kidlagan: «Oldimizga qo’ygan olijanob maqsadmuddaolarimizga yetish, eski mafkuraviy asoratlardan batamom xalos bo’lish, g’oyaviy bo’shliq paydo bo’lishiga yo’l qo’ymaslik begona va yot g’oyalarning xurujidan himoyalanish, bunday tajovuzlarga qarshi tura oladigan har tomonlama barkamol insonlarni voyaga yetkazish zarurati xalqimiz va jamiyatimiz manfaatlariga mos yangi mafkurani shakllantirishni taqozo etmoqda». Ana shu hayotiy zarurat milliy istiqlol g’oyasining asosiy tushuncha va tamoyillarini fan sifatida o’rganishni taqozo etadi.
2.Milliy istiqlol g’oyasi — mazmunmohiyati, maqsad va vazifalari Islom Karimov asarlarida asoslangan ta’limot. Uning mazmuni quyidagilardan iborat:
— tarixiy xotirani uyg’otish, o’tmishdan saboq chiqarish va o’zlikni anglash mezoni bo’lish;
—xalqimizni tub maqsadlari ifodasi va jamiyat a’zolarini birlashtiruvchi g’oyaviy vazifasini o’tash;
— millat, xalq va jamiyatni birlashtiruvchi kuch, yuksak ishonch e’tiborining manbai bo’lish;
O’zbekistonda yashovchi barcha xalq, millat, elat, ijtimoiy qatlam va uni vakillariga birday taalluqli bo’lish;
__ millatimiz aholisi ongi va qalbida «O’zbekiston
yagona Vatan» degan tuyg’uni yuksak darajada shakllantirishga xizmat qilish;
— turli millat, qatlam, uning vakillari, siyosiy partiya va ijtimoiy guruhlar mafkurasidan ustun turadigan yuksak fenomen — ijtimoiy hodisa mazmuniga ega bo’lish;
— bironbir dunyoqarashni mutloqlashtirmaslik yoki bironbir kuch, partiya yoki guruh qo’lida siyosiy qurolga aylanmaslik;
— har qanday ilgor g’oyani o’ziga sig’indirish va har qanday yovuz g’oyaga qarshi javob bera olish;
— subyektivizm, valyuntorizm kabi illatlardan xoli va jamiyatimizning xolis fikriga tayanuvchi obyektiv mafkura bo’lish;
— so’z bilan ishni, nazariya bilan hayotni birlashtira olish;
— davr o’zgarishlariga qarab, o’zi ifodalaydigan g’oya, manfaat, muddoalarni amalga oshirishning yangi-yangi vositalarini tavsiya eta olish, ya’ni yangicha vaziyatga tez moslashadigan hozirjavob va ijodiy bo’lish va boshqalar.
Milliy istiqlol g’oyasi ana shu qayd etilgan sifatlarga ega bo’lgan taqdirdagina jamiyat hayotida yetakchi ma’naviyma’rifiy omilga aylanishi va kutilayotgan muhim vazifalarni bajara olishi mumkin¹. Biroq, milliy istiqlol g’oyasi o’z-o’zidan insonning ongiga, tafakkuriga singib, ishonch va e’tiqodiga aylanib qolmaydi.
Bunga har bir inson o’z hayoti davomida erishib boradi. «Har qanday fanning — deb yozadi, — mamlakatimizning taniqli faylasuf, milliy istiqlol g’oyasini talabalar ongi va tafakkuriga singdirish jonkuyari professor Q.Nazarov muayyan bilimlar tuzishi sifatidagi o’ziga xos mavzular tushunchalari, qonun va kategoriyalari bo’ladi. Ularning barchasi fan o’rganadigan soha, ya’ni predmetning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq. Biz o’rganishga kiritayotgan «Milliy istiqlol g’oyasi» fani bundan mustasno emas. Uning ham o’z predmeti, qonun va kategoriyalari, maqsad va vazifalari bor. «Foya» va «mafkura» tushunchalari, ularning halqlar va davlatlar taqdiriga ta’siri, hozirgi zamondagi mavkuraviy jarayon, milliy istiqlol royasining mazmunmohiyatini tushunchalari, shakllanish qonuniyatlari, namoyon bo’lish xususiyatlari, uni xalqimiz qalbiga singish yo’llari va usullari ushbu fanning mohiyatini belgilaydi. Uning tushuncha va kategoriyalari bir butun, yaxlit tizim shaklida namoyon bo’ladi»*. Milliy g’oyaning odamlarning ishonch
Falsafa: qonusiy lugat (Tuzuvchi va mas’ul muharrir QNazarov). — T.: «Sharq» nashriyotmatbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2004, va e’tiqodiga aylanishi turmush, hayotidan joy olishi bir qator omillarga bogliq. Demak bunda ham muayyan qonuniyatlar amal qiladi. Milliy istiqlol g’oyasining fan sifatida e’tirof etilishi uning o’ziga xos predmeti, obyekti, maqsad va vazifalari mavjudligini anglatadi.
Birinchidan, boshqa ijtimoiy gumanitar fanlar qatori «Milliy istiqlol g’oyasi» fanining ham muayyan bilimlar tizimi, ya’ni o’ziga xos mavzulari, tushunchalari, qonun va kategoriyalari mavjud.
Ikkinchidan, uning barcha boshqa fanlar qatori o’z predmeti, obyekti, maqsad hamda vazifalari bor. Avvalo, har bir fan oldiga qo’yiladigan umumiy talablar milliy istiqlol g’oyasiga ham bevosita dahldor. Ayni paytda, milliy g’oyaning jamiyat, milliy madaniyat negizlari asosida shakllanishi, xalqning ishonch aa e’tiqodiga aylanishi bilan bogliq o’ziga xos xususiyatlari mavjudligini ham hisobga olish kerak. Bunda har bir inson yoki shaxsning individual xususiyatlari, uning o’ziga xos dunyoqarashi, shunga mos tafakkur va hayot tarzi, milliy ong, o’zligini anglaganligi darajasi alohida o’ringa ega. Milliy an’analarga, tarixi, ona tili, madaniyatiga bo’lgan munosabatda shakllangan va mustahkamlangan qalbdagi ruhiyati, e’tiqodi, sadoqati bilan vatanparvarlik va millatparvarlik tuygulari o’zining va millatining sha’ni, qadrqimmatini hurmat qilishda namoyon bo’ladi. Shuningdek har bir insonda umuminsoniy qadriyatlar boshqa xalqlar va millatlarning madaniy yutiqlariga o’zaro manfaatdarlik hamda milliy taraqqiyotida uni mustahkamlash nuqtai nazaridan qarash, baholash ko’nikmalari, sa’yharakatlari orqali o’z ifodasini topadi.
Ushbu fanning predmetini milliy madaniy meros va umuminsoniy qadriyatlarning o’zaro munosabati, milliy istiqlol bosh g’oyasi xalqning ishonch va e’tiqodiga aylanishi «g’oya» va «mafkura» tushunchalari, ularning xalqlar, millatlar va davlatlar taqdiriga ta’sirini o’rganish tashkil etadi. Milliy istiqlol g’oyasi fanining predmetini fakat «g’oya va mafkura» tushunchalaridan iborat deb qabul kilish ushbu fanni tor doirada tushunishga olib keladi. Bu fanning predmetini hozirgi zamondagi mafkuraviy jarayonlar, uning ma’no mazmunidagi o’ziga xos jihatlari, ta’sir etish qonuniyatlari, ma’lum bir makonda va davrda namoyon bo’lish xususiyatlari, uni ko’p millatli davlatimiz fuqarolarining ongi va qalbiga singdirish yo’llari hamda uslublarini aniqlash ham tashkil etadi.
Bu jarayon,
Birinchidan. milliy g’oyaning fan talablari asosida, muayyan andoza, tartib va qoidalarga, bilim va tajriba tizimiga shunchaki tushavermasligi bilan ham alohida ajralib turadi. Uning ana shunday xususiyatga ega bo’lishi milliy istiqlol g’oyasi kishilarning ong va tafakkuri, dunyoqarashi, maqsad va intilishlari milliy ma’naviy merosga munosabatning jamiyat hayotida namoyon bo’lish xususiyatlari bilan bogliq;
Ikkinchidan. milliy istiqlol g’oyasining shakllanishi kishilar (xalq, millat, avlodlar) amaliy faoliyatida hamda o’zaro munosabatlarida ishonch va e’tiqodga aylanishining namoyon bo’lishi «bir chiziqli», yagona tartib, me’yorlarga osonlikcha tushavermaydi. Ayni paytda, fuqarolar, turli ijtimoiy guruhlar yoki qatlamlar, millat va elatlarni o’zaro mushtarak maqsadlar, g’oyalar birlashtirib turmas ekan, ular o’rtasida o’zaro hamjihatlik totuvlik ham bo’lmaydi. Shuning uchun ham, milliy istiqlol g’oyasining predmeti milliy istiqlol g’oyasining shakllantirishga, keng jamoatchilikning ishonchi va e’tiqodiga aylanishi. uning madaniy negizlarini ijtimoiy hayot. mehnat faoliyatida namoyon bo’lish shart-sharoitlari omillari konuniyatlarining ilmiy nazariy asoslarini o’rganishdan iboratdir.
Milliy istiqlol g’oyasi mustaqillikni qo’lga kiritish, uni mustahkamlash va rivojlantirish, O’zbekistonning dunyo hamjamiyatida o’ziga xos nufuzga ega bo’lishi uchun imkon yaratadigan xalqni, millatni jipslashtirib turadigan maqsadlar, manfaatlar majmuidir. Ilmiy adabiyotlarda «g’oya», «mafkura», «ideya» va «ideologiya» tushunchalari ishlatilmoqda. Ideya va ideologiya ko’proq Farb davlatlarida hamda rus tilidagi manbalarda uchraydi. Ideya iborasi yunon tilidagi Idyea so’zidan olingan, u ideologiya so’zining o’zagi bo’lib hisoblanadi va tushuncha yoxud fikr ma’nosini anglatadi»¹.
Milliy istiqlol g’oyasining obyekti sifatida O’zbekistonning o’ziga xos tabiiy, ijtimoiy iqtisodiy, siyosiy, milliy-madaniy rivojlanish xususiyatlarini qadriyatlarini e’tirof etish mumkin. Shuningdek xalqning madaniyati, milliy-madaniy merosini, odamlarning ijtimoiy munosabatlarni qaror toptirish bilan bog’liq maqsadlarini jamiyat hayotida namoyon bo’lishini tahlil etish ham muhimdir. Shuningdek fanning obyektini — O’zbekiston tanlagan taraqqiyot yo’li va ijtimoiy rivojlanishning milliy-ma’naviy negizlari, umumbashariy tamoyillar tashkil etadi.
Milliy istiqlol g’oyasi ijtimoiy taraqqiyot sohasidagi dunyo xalqlari tajribasi va yutuqlarini hisobga olgan holda shakllantirilgan bo’lib, O’zbekiston milliy rivojlanishining yangi yo’nalishi modelining milliy-nazariy asosidir. Negaki, O’zbekiston xalqining o’ziga xos shunday milliy-madaniy merosi va qadriyatlari mavjudki, ular mamlakatda yashayotgan har bir fuqaro, oila, xalq va millat hayotining barcha jabhalaridan chuqur o’rin olgan. Ular orqali shu xalq, millatning «o’zligini», «borlig’ini» boshqa xalqlar yoki millatlar o’xshashligi (umumiyligi) va farqi (ayrimligi)ni anglab olish mumkin. Shu xususiyatlar saqlab qolinsa, O’zbekiston o’ziga xos va mos taraqqiyot yo’lidan rivojlanishi mumkin. Buning uchun milliy g’oya jamiyat hayoti sohalari bilan o’zaro uygunlashmog’i muhim ahamiyatga ega. Ana shunday ishonch, e’tiqod, milliy gurur, o’zligini namoyon etish va qadrlash tuyg’ulari milliy istiqlol g’oyasini xalqning ishonch va e’tiqodiga aylanganligini ko’rsatuvchi muhim mezondir.
Demak milliy istiqlol g’oyasining maqsad va vazifalari umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi tamoyiliga to’lato’kis mos kelishi, demokratik erkinliklar va insonlarini saqlashga doir xalqaro andozalarga hamohangligi bilan xam insoniyat tarixidagi ko’pgina milliy g’oyalardan farq qiladi.
To’g’ri, milliy qadriyatlarga tayanmasdan ham «rivojlanishga» erishish mumkin. Yoki «biz qadriyatlarga ko’proq bog’lanib qolmoqdamiz, qadriyatlarimiz esa bizni taraqqiyotimizga ayrim hollarda turtki berish o’rniga, halaqit qilmoqda», deydiganlar ham topiladi. «Bunday qarashlar qaysi jihati bilan to’rri kelmaydi yoki uni qabul qilish qiyin», degan savollar doimiy ravishda mavjud bo’ladi. Taraqqiyotga erishishning turli yo’llari mavjud. Aytilganidek «biron bir andozani» qabul qilib ham xalq yoki millat o’z taraqqiyotini unga moslashtirishi mumkin. Lekin xalq yoki millatning milliy taraqqiyot yo’li tarixiy an’analari va merosiga to’g’ri kelmasdan, boshqa xalqning tarixiy rivojlanish tajribasini afzal ko’rsa, uning o’zligi qayerda qoladi?
Milliy rivojlanishida har bir xalq tili, madaniy xususiyatlarini hisobga olmasdan, qadriyatlariga befarq, loqayd qarasa va istagan «turmush tarzi», urfodat, qadriyatlarni o’zi uchun qabul qilaversa, o’z taraqqiyot yo’lini yo’qotib qo’yadi. Bunga mustabid sovet davri tipik misoldir. Shuning uchun ham har qanday rivojlanish andozasini emas, o’ziga xos va mos rivojlanish yo’lini e’tirof etish milliy istiqlol g’oyasiga to’g’ri keladi. Shu ma’noda, milliy istiqlol g’oyasini xalqimizning yangi jamiyat qurish borasidagi harakat dasturi deyish mumkin.
Milliy istiqlol g’oyasining asosiy maqsadi fuqarolarni, keng jamoatchilikni asosiy g’oyalari, maqsad va yo’nalishlari bilan O’zbekistonning taraqqiyot yo’lining ma’no va mazmuni, milliymadaniy negizlari, xususiyatlarini hisobga olgan holda, ularda ishonch uyg’otish, ularni adolatli, demokratik fuqarolik jamiyati qurilishi maqsadlarini amalga oshirishga uyushtirishda ma’naviyruhiy rag’batlantirishda namoyon bo’ladi. Milliy istiqlol g’oyasi fuqarolarni g’oyaviy jihatdan tarbiyalaydi. G’oya bilan g’oyaning, fikr bilan fikrning, jaholatdan ma’rifatni farqini anglashga, ma’rifatga ishonch va e’tiqodni mustahkamlashga xizmat qiladi. Fuqarolarda milliy istiqlol g’oyasiga zid bo’lgan yot va begona, zararli g’oyalardan saqlanishga, unga nisbatan fikrga qarshi fikr, g’oyaga qarshi g’oya, jaholatga qarshi ma’rifat bilan javob berish, unga nisbatan doimo tayyor bo’la olish immunitetini shakllantiradi. Milliy istiqlol g’oyasi mamlakatning oldida turgan ulug’, bunyodkorlik ishlari undan ko’zlangan asosiy maqsad insonlarning erkin va farovon hayotga erishishi, ozod va obod Vatan qurish yo’lida har bir kishi uchun harakat yo’nalishi bo’lishga qaratilgan. Milliy istiqlol g’oyasi hyech qachon kishilarning ongi va dunyoqarashini boshqarishni, ularni yana allaqanday «qolipga», «yagona andozaga» solishga qaratilgan emas. U fikrlar, g’oyalar xilmaxilligiga asoslanadi. Erkin fikrni uyg’otish va fikr erkinligini kafolatlab berish, o’zgalar fikrini tinglash, eshitish va aytishga imkoniyat yaratadi. Demak milliy istiqlol g’oyasi «hukmron g’oya»ga intilishdan mutlaqo begona bo’lgashshgi bilan ham boshqa nosog’lom g’oyalardan farq qiladi. Milliy istiqlol g’oyasi voqyea-hodisalarni bilish, tahlil etish, ularga baho berishga imkoniyat yaratib, bir qator ilmiy, tarbiyaviy va amaliy vazifalarni ham bajaradi. «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» risolasida qisqa va muxtasar tarzda bayon etilgan. Ulardan eng muximlarini qayd etmoqchimiz:
— odamlarimizda mustaqil dunyoqarash va erkin fikrlashni shakllantirish;
milliy totuvlik hamjihatlikni istiqbolimiz yo’lidagi eng katta toyalardan hisoblanishi nosoglom mahalliychilik urugaymoqchilik deb ataladigan illatlardan holi etish;
—hayotga endi qadam qo’yayotgan yosh avlodning dunyoqarashiga yangicha ma’no va mazmun baxsh etish orqali unda faol hayotiy pozisiyani, milliy g’oyaga ishonch va e’tiqodni shakllantirish;
—jamiyatimizda sog’lom ijtimoiy muhitni yaratish, kishilar ongiga Vatan taqdiri uchun mas’ullik yagona Vatan tuyg’usini mustahkamlash;
—istibdod davri asoratlari, qullik va mutelik kayfiyatlarining ongimizda, tafakkurimizda saqlanib qolayotgani sabablarini tahlil etish, ularni bartaraf etish yo’llarini topish zarurati bilan bog’liq vazifalarni hal etishdan iboratdir. Demak yangicha fikrlaydigan, mutelik tuyg’usidan xoli bo’lgan o’zligini anglagan, avlod-ajdodlarini, madaniy merosini yaxshi bilgan ma’naviy barkamol. Milliy istiqlol g’oyasining asosiy tushunchalari avlodni tarbiyalash istiqlol mafkurasining muhim vazifasidir.
Milliy istiqlol g’oyasi muayyan tushunchalarga asoslanadi. Ular turli xil bo’lib, jamiyatda shakllangan va mavjud bo’lgan fikrlar xilma-xilligi bilan kishilarning o’zaro ijtimoiy munosabatlari asosida amaliy xatti-harakati orqali namoyon bo’ladi.
«Milliy g’oya va istiqlol mafkurasi haqida gap borar ekan, — deb ta’kidlaydi Yurtboshimiz, — biz nihoyatda keng qamrovli, murakkab, serqirra, insoniyat tarixida aniq va mukammal ifodasi, tugal namunasi hali-hanuz yaratilmagan tushunchalarni o’zimizga tasavvur qilishimiz kerak deb o’ylayman. Bu tushunchalar Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi kabi yuksak g’oyalarning ma’nomazmunini teran anglab yetishga xizmat qiladi»¹. Binobarin, milliy istiqlol g’oyasining asosiy tushunchalari nisbiylik xususiyatiga egadir.
Milliy istiqlol g’oyasini o’rganishda quyidagi tushunchalarni hisobga olish zarur:
-turli jamiyatlar, xalqlar hayoti, milliymadaniy qadriyatlari, maqsadlari bilan bog’liq bo’lgan turli xil ma’nomazmunga ega umumiy tushunchalar: «g’oya», «mafkura», «g’oyaning turli xil ko’rinishlari», «bunyodkor g’oyalar» va «yovuz, tajavvuzkor g’oyalar», «milliy g’oyalar» va «umumbashariy g’oyalar»;
-jamiyatning siyosiy hayoti, turli xil jamoat birlashmalari faoliyati bilan bog’liq maqsad va intilishlarni ifoda etadigan turli-xil siyosiy mafkuralar ko’rinishlari;
-O’zbekiston xalqining hayoti bilan bog’liq bo’lgan, uni o’zida aks ettiradigan va unga xizmat qiladigan «milliy istiqlol g’oyasi», «milliy istiqlol g’oyasining ma’naviy negizlari», «milliy rivojlanish g’oyasi», «milliy istiqlol mafkurasi», «milliy istiqlol g’oyasining asosiy g’oyalari», «milliy istiqlol g’oyasining bosh g’oyasi», «milliy istiqlol g’oyasining umubashariy tamoyillari” va boshka tushunchalar.
Milliy istiqlol g’oyasi bilan bog’lik tushunchalarning uziga xos xususiyati shundan iboratki, u asosan, Uzbekistonxalki ijtimoiy , xayot soxalari rivoji bilan, uning milliy-urf odatlari, kadriyatlari, tili,madaniyati, tarixi falsafasi, diniy ruxiyati bilan uzviy boglik. Milliy istiqlol g’oyasi milliylikni, milliy rivojlanish xususiyatlarini e’tirof etadi va unga xurmat bilan karaydi. Milliy istiqlol g’oyasi “sinfiylik” , “pratiyaviylik” tamoyillariga asoslanmaydi. Boshka mamlakat xalklarining xayotiga uz g’oyalarini singdirishni da’vo kilmaydi. Bu bilan u “kommunistik g’oyadan” tubdan fark kiladi. Milliy istiqlol g’oyasi uzbekiston respublikasi nomini olgan uzbek xalki , millatning milli-madaniy merosiga tayangan xolda boshka xalklar madaniyati, maksad va intilishlari bilan uzaro mushtarak tarzda mamlakat ravnakining ma’naviy-ruxiy, falsafiy omili sifatida xizmat kiladi.
Milliy istiqlol g’oyasini urganishni takozo etadigan umumiy va uziga xos konuniyatlar mavjud umumiy konuniyatlar turli xalklar, mamlakatlar, jamiyatlar xayotida amal kiladigan umumiy asosga ega bulgan ichki zaruriy boglanishlar bulib, u jamiyat va mafkuralar (g’oyalar0ning bir-birlari bilan uzviy boglikligi konunidir. Jamiyat mafkurasiz, maksadsiz yashay olmaydi. Demak birinchidan, mafkura xar kanday jamiyat xayotida zarur. Mafkura bulmasa, odam, jamiyat, davlat uz yulini yukotishi mukarrar. Ikkinchidan, kayerdaki g’oyaviy bushlik vujudga kelsa, usha yerda begona g’oya asosida bulgan mafkuralar ta’siri uchun sharoit mavjud buladi. Buni isboti uchun xox tarixdan, xox zamonamizdan kuplab misollar keltirish kiyin emas. U jamiyat oldidagi maksadlar, uni amalga oshirish vositalaridir.
Milliy istiqlol g’oyasining tushunchalari bilan bir katorda uning namoyon bulish konunlari xam mavjud. Ularning maksadlari xam, rivojlanish yullari xam turli xil. Ya’ni rivojlanishining, ijtimoiy tarakkiyotining xilma-xilligi konuni orkali namoyon buladi:
-dunyoning mafkuraviy manzarasi turli xil maksadlar turli-xil manfaatlar, karashlar bilan boglik xolda namoyon bulgan va bulib kolmokda. Bu ezgu g’oyalar bilan birga yovuz g’oyalarning xam yashovchanligini, “dunyoda mafkura soxasida kurashing”avom etib kelayotganligining asosida yotgan uziga xos jixatdir.
Lekin, xar bir xalkning uziga xos ma’naviy ruxiyati, merosi, kadriyatlari bilan bog’lik g’oyasi xam mavjud.uni inkor etib bulmaydi. Uni anglamslik u bilan boglik bulgan turmush tarzini, madaniyatidagi xususiyatlarni, tarixni, tilni, milliy-madaniy rivojlanish konuniyatlarini e’tirof etmaslikka olib keladi. Bu oxir okibatda shu xalkni yoki mamlakatning “uzligini” tan olmaslikka sabab buladigan yuldir.
-globallashuv jarayonining milliy g’oyaga ta’sir etishi xam uziga xos umumiy konuniyatdir. Bu jarayon turli mamlkatlar, xalklar xayotida ularning bir-biriga boglikligini, uzaro ta’sirini oshiradi, ma’naviy, g’oyaviy xayotida aks etmasdan kolmaydi.
Milliy istiqlol g’oyasi tugrisida fikr yuritganda, uning uzbek xalkining xayoti, turmush tarzi, tarixi, madaniyati, milliy-madaniy merosi va kadriyatlari bilan boglik bulgan xamda milliy g’oyada aks etadigan uziga xos konuniyatlari xam mavjud. Bu konuniyat milliy istiqlol g’oyasining mazmuni, maksadi va xususiyati nuktai nazaridan qaraganda aloxida, ustivor axamiyatga ega. Chunki bu konuniyatni xisobga olish uzbek xalkining, millatning kelajagi bilan uzligini sakla kolish xamda uz negizida rivojlanishini, dunyoda uziga xos uringa ega bulishni e’tirof etish bilan boglik. Tarixiy jixatdan yondashganda, bu soxada “turli g’oyalar”, “mafkuralar” ana shu muxim konuniyatlarga zid bulgan xolatlarni xam kuzatilishini kursatadi. Uzbek xalkining tili madaniyatidan, tarixidan ajratib kuyoishga bulgan urinishlar bunga misoldir. Chunki yot va begona g’oyalar xalkning turmush tarzi, milliy-madaniy kadriyatlaridan ajratib kuyish orkali uni zaiflashtirishga va uz irodasiga buysundirishga xarakat kilgan. Yot va begona g’oyalar ba’zi xalklarning millat sifatida rivojiga uzining salbiy ta’sirini o’tkazgan. Shuning uchun ham milliy istiqlol g’oyasiga tayanish va unga amal qilish O’zbekiston xalqining o’zligini saqlab qolish va o’ziga xos va mos rivojlanish ehtiyoji sifatida namoyon bo’ladi. Demak milliy istiqlol g’oyasining qonuniyatlari har bir xalq uchun milliy o’ziga xosligini zamon yutuqlari bilan boglashning nafaqat kafolati, balki rivojlanish strategiyasi hamdir.
3.Milliy istiqlol g’oyasining amal qilish prinsiplarining o’ziga xos tarzda namoyon bo’lishi jamiyatning barcha jabhalarida amalga oshirilayotgan islohotlarning g’oyaviy jihatlarini belgilash bilan bogliq. Shu nuqtai nazardan milliy istiqlol g’oyasining prinsiplari birbiri bilan uzviy dialektik aloqadorlikda deyish mumkin. Ular o’z navbatida milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg’unligi talablariga mos kelishi bilan uzviy bog’liq
a) Milliy istiqlol g’oyasi insonparvarlik inson qadrqimmati, sha’ni va ornomusi, haqhuquqlari hamda manfaatlarining ustuvorligi prinsipiga tayanadi. Unda insonning hayoti oliy qadriyatdir. Bu prinsip o’tkinchi xarakterga ega bo’lmay, balki O’zbekistonning demokratik rivojlanish istiqbolini o’zida mujassam etadi. Bunda milliy g’oyaning insonparvarlik va demokratik prinsiplari inson hamda jamiyat manfaatlari uygunligini belgilab beruvchi tayanch nuqta va jipslashtiruvchi omil vazifasini o’taydi. Demak milliy istiqlol g’oyasi ikki muhim, birbiri bilan bogliq negizga tayanadi. Bu. bir tomondan. O’zbekiston xalqining tarixi, turmush tarzi, urfodat, an’analari, madaniyati bilan bog’liq milliymadaniy merosi bo’lib, bu uning asosi, bosh negizi, tayanchi hisoblanadi. Ikkinchisi. dunyo xalqlari e’tirof etib, faqat ezgulikka, bunyodkorlik ishlariga, o’zaro totuvlik va hamjihatlikka xizmat qilib kelayotgan umuminsoniy tamoyillardir. Shu ma’noda milliy istiqlol g’oyasi umumbashariy qadriyatlarni e’tirof etadi.
b) Milliy qadriyatlarga sodiqlik milliy g’oyaning tayanch negizlaridan biridir. Bu prinsip O’zbekiston hududida istiqomat qilayotgan har bir fuqaroning o’z milliy qadriyatlarini asrab-avaylash, kelajak avlodlarga yetkazish uchun tula imkoniyatlar yaratilishini ifodalaydi. O’tmishdan qolgan madaniy boyliklarimiz, mumtoz qadriyatlarni hurmat kilish, ularni ijodiy jixatdan o’rganish bu prinsipning asosiy jihatidir. Lekin u narsani umumqonuniyat sifatida hisobga olish kerakki, umumbashariy qadriyatlar, avvalo milliy-ma’naviy negizda shakllanadi. Xalq, millatning ruhiyati uning milliy-madaniy merosi orqali uning xayotida maqsad va orzularida, jamiyat qurilishida o’zining aniq ifodasini topadi. Ijtimoiy taraqqiyet natijasida u yoki bu xalqlarga xos bo’lgan milliy-ma’naviy qadriyatlarning umuminsoniy mohiyati dunyo xalqlari rivoji uchun umumbashariy qadri yat sifatida xizmat qiladi. Ular bir
birini boyitadi, ayni paytda o’zaro mushtaraklikka ega ekanligi bilan ham ajralib turadi.
Milliy istiqlol g’oyasining turli xil fikr, g’oyalarga munosabati, uning ijtimoiy-ma’naviy hayotda aks etish usullarini anglash uchun, eng avvalo, turli xildagi g’oya va mafkura tushunchalarining mazmunmohiyatini o’rganmoq zarur. Ma’lumki, har qanday tushuncha, fikr va qarash ham milliy g’oya bo’la olmaydi. Chunki shaxsiy fikr o’ziga xos qarashdir, ijtimoiy fikr esa — voqyelikka nisbatan o’zgarish yoki harakatni taqozo etadigan faol munosabatni ifodalaydi. Foya ana shu munosabatni harakatga, jarayonga, zarurat tugilganda esa, butun bir davr tarixiga aylantiradi¹. Jamiyat hayotida turli xil fikr, va g’oyalarning o’rni muhim. Lekin, ma’lum bir fikr mutlaqlikka intilsa yoki yakka hukmronlik qilsa, u jamiyat rivojiga katta salbiy ta’sir ko’rsatadi. Demoqchimanki, «ikki odam aynan bir xilda fikrlamagani kabi turli xalqlar, mamlakatlar ham aynan birbiriga o’xshashi, ya’ni bir xil tarixga, madaniyatga ega bo’lishi qadriyatlarni e’zozlashi, umumiy maqsadni ko’zlab ijtimoiy, rivojlanish yo’lini andoza sifatida olishi va faqat unga tayanishi mumkin emas.
Milliy istiqlol g’oyasining o’ziga xos jihati ham shundaki, u fikrlar va g’oyalar xilma-xilligini tan oladi. Jamiyatning yakka-yagona mafkurasi sifatida bironbir fikr, g’oyani e’tirof etmaydi. Erkinlik xususan, fikr erishshgi va xilma xilligi prinsiplariga amal qilish milliy istiqlol g’oyasi uchun muhim. Fikr erkinligi va g’oyalar xilma-xilligiga asoslanish taraqqiyotni ta’minlab turuvchi, inson salohiyatini oshiruvchi noyob imkoniyatdir.
Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, o’z davlatchiligini qo’lga kiritish, milliy va ijtimoiy ozodlikka erishish hyech qayerda yengil va osonlikcha bo’lmagan. Mustaqillikka erishgan har bir mamlakat o’z taraqqiyot yo’lini izlaydi, yangi jamiyat barpo etishda o’z andozasini ishlab chiqishga intiladi. Ijtimoiyiqtisodiy va siyosiy vaziyat, odamlar o’rtasida tarkib topgan munosabatlar, ularning dunyoqarashi, jumladan, diniy e’tiqodi, ruhiyati va xulqatvor normalari ham shuni taqozo etadi. Masalan, dunyoda ijtimoiy taraqqiyot yo’lining turli variantlari mavjud. Turkiya, Janubiy Koreya, Shvesiya modellari va boshqalar bunga misoldir. Bir qancha musulmon mamlakatlari va yangi industrial mamlakatlarning tajribasi ham shuni ko’rsatadi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng Ovrupo mamlakatlari va Yaponiya xalq xo’jaligini qayta tiklash rejasi ham buning amaliy namunasi bo’ldi. O’zbekiston boshqa davlatlar taraqqiyoti jarayonida to’plangan va respublika sharoitiga tadbiq qilsa bo’ladigan barcha ijobiy va maqbul tajribalardan, shakshubhasiz, samarali foydalanadi. Bironbir modelni, hatto u ijobiy natijalar bergan taqdirda ham, ko’rko’rona ko’chirib olish to’g’ri emas. Aksincha, aniqravshan vositalar va usullar qaysi mamlakat uchun mo’ljallangan bo’lsa, o’sha mamlakatning o’ziga xos sharoitidagina ijobiy natija beradi.
Jahon xalqlari va o’zimizning amaliyotimizdan olingan barcha ijobiy tajribani rad etmagan holda o’z ijtimoiyiktisodiy va siyosiyqukukiy tarakkiyot yo’limizni tanlab olish respublikaning kdt’iy pozisiyasidir. Bu — o’tmish yillarining xatolarini, davlat tuzilishining shakl va usullariga nisbatan mavjud qarashlarni idrok etish natijasidir. Bu, tarkib topgan ijtimoiy voqyelikka berilgan real baxodir. Bu — O’zbekiston xalqining ijtimoiy taraqqiyotiunosib turmush sharoitiga intilishidir.
Shuni alohida ta’kidlash zarurki, soxta inqilobiy sakrashlarsiz, fojiali oqibatlarsiz va kuchli ijtimoiy larzalarsiz, evolyusion yo’l bilan normal, madaniyatli taraqqi ga intilish — tanlab olingan yo’lning asosiy mazmuni va mohiyatidir. Odamlarning ongi va turmushiga uzoq yillar mobaynida, ko’pincha zo’ravonlik yo’li bilan singdirilgan narsalarni bir zumda o’zgartirish mumkin emas. Buning uchun ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi munosabatlarning keskinlashuviga va ularni birbiriga qaramaqarshi qo’yilishga barham berish bilan jamiyatni yangilash va o’zgartirish zarurligiga odamlarning o’zini ishontirish, harakatga keltiruvchi kuchlarni va mexnatning ragbatlantiruvchi omillarini o’zgartirish mumkin.
Mavjud ijtimoiyiqtisodiy muammolarning keskinligi, ularning o’ziga xos xususiyati bu muammolarni hal etishga alohida yondashuvni taqozo etadi. Turmush sharoiti va tarzining milliy xususiyatlari, Sharq madaniyatiga mansublik ham shuni talab etadi.
O’zbekistonning chinakam mustaqilligiga eripshshdan iborat o’z yo’li respublikani rivojlantirishning milliy istiqlol g’oyasiga asoslangan quyidagi asosiy o’ziga xos xususiyatlari va shartsharoitlarini har tomonlama hisobga olishga asoslanadi.
Avvalo, u axrlinish milliy tarixiy turmush va tafakkur tarzidan, xalk an’analari va urfodatlaridan kglib chikadi. Chuqur ildizi o’tmishdagi an’anaviy jamoa turmush tarziga borib taqaladigan kollektivchilik asoslari O’zbekiston xalqiga tarixan xosdir. Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar to’grisida g’amxo’rlik qilish, ochiq ko’ngillilik millatidan qat’i nazar odamlarga xayrixohlik bilan munosabatda bo’lish, o’zgalar kulfatiga hamdard bo’lish va o’zaro yordam tuyg’usi kishilar o’rtasidagi munosabatlarning me’yori hisoblanadi. O’zbeklar diyoriga, o’z Vataniga mehrmuhabbat, mehnatsevarlik bilimga, ustozlarga, ma’rifat Parvarlarga nisbatan alohida hurmatehtirom — O’zbekiston aholisiga xos fazilatlardir. Odamlarning turmush tarzida, ruhiyatida, ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni shakllanishda, islom diniga e’tiqod qiluvchi xalqlar bilan yaqinistagada ham shu omil namoyon bo’ladi.
Mazkur mintaqaning qadimiy tarixi va madaniyati, bunda yashab o’tgan Sharq mutafakkirlari va faylasuflarining jahon madaniyatini rivojlantirishga qo’shgan g’oyat katta hissalari ham bu yerda yashayotgan odamlar turmushining barcha tomonlariga sezilarli ta’sir o’tkazgan. O’tmishdagi allomalarning bebaho merosi qanchadanqancha avlodlarning ma’naviyruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan edi. U hamon ta’sir ko’rsatmoqda.