Samarqand davlat arxitektura qurilish instituti «ijtimoiy fanlar» kafedrasi. Milliy istiqlol g

11MAVZU
MILLIY G’OYA VA DEMOKRATIK RIVOJLANISH
Reja

1. 
   Demokratik rivojlanishda milliy mustadillik g’oyasi
   
2. 
   Milliy g’oya demokratiya va milliy davlatchilik.
   
3. 
   Milliy g’oya, erkin fukaro va ozod shaxs. Ozod shaxs- demokratiya rivojlanishining mezonlaridan biri.
   
4. 
   Milliy g’oya demokratiya va milliy rivojlanishning axamiyati.
   

Istiqlol, demokratiya va taraqqiyot o’zaro vobasta tushunchalar. Chunki agar milliy mustaqillik bo’lmasa, erkinlik ham, erkin rivojlanish ham bo’lmaydi. Shaxs erkinligi millat erkinligidan ayri tushuncha emas. Shu bois, O’zbekiston o’tgan asr boshlarida istiqlolni qo’lga kiritganda birbiri bilan vobasta ikki vazifa kun tartibida turardi: biri — mustaqillikni mustahkamlash bo’lsa, ikkinchisi bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyat qurish.
Hozirgi paytda O’zbekistonda bu ikki jarayon muvaffaqiyat bilan davom etmoqda va mamlakatimiz tobora iqtisodiy taraqqiy etgan davlatlar safiga kirib bormoqda. Yana shu narsa ham aniq bo’ldiki, iqtisodiy taraqqiyot ijtimoiysiyosiy va ma’naviyma’rifiy yuksalish bilan uzviy aloqada kechishi shart ekan. Boshqacha aytganda, iqtisodiy taraqqiyot osmondan tushadigan mo’jiza emas, balki uni O’zbekiston xalqining o’zi amalga oshiradi. Ya’ni xalqimizning ma’naviyma’rifiy saviyasi, bilim va malakasi, salohiyati, umummadaniy darajasi qanchalik baland bo’lsa, iqtisodiy taraqqiyot ham shuncha tezlashib, «erkin, faravon hayotni ta’minlashga shartsharoit yaratiladi»¹. Aholining har bir qatlami, har bir fuqaro buni yaxshi anglab yetib, shunga qarab faoliyat olib borishi lozim bo’ladi. Ammo bu jabhada muammolarimiz ko’p. Zero, demokratiya — erkin yashash va erkin faoliyat olib borish, fikr bildirish, o’z irodasini ifodalash, haqhuquqlaridan bemalol foydalanish va jamiyat ishlariga faol qatnashishni anglatadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi bunga to’la kafolat beradi va har bir fuqaroning huquqini himoya qiladi. Biroq, ayni vaqtda, demokratiya yuksak ma’naviyat egasi bo’lish, mas’uliyat va jamiyat oldidagi burchni his qilishni talab etadi. Qonun, huquq imkoniyatlar bersa, axloq, burch, o’zgalar manfaati bilan hisoblashish, insoniylik udumlari, vijdon esa mas’uliyat yuklaydi, har bir individual shaxs manfaati bilan jamiyat manfaati chambarchas bogliq ekanini har soatda bizga bildirib turadi. Shu bois osukuk va burch, erkinlik va mas’uliyat qamma vakt birga, uzviy oloqada amal qiladigan tushunchalardir. O’zaro raqobat, aqlu zakovat kurashi va tadbirkorlik ishbilarmonlik xislatlari ham shu zaminda adolat o’zaniga tushadi, kishining kishi tomonidan nohaq ezilishi, zo’ravonlik qilinishiga yo’l qo’yilmaydi.
Demokratiya hamma sohalarda shaxsiy qobiliyatni charxlaydi, raqobat va «kim o’zar»ga bardosh berqshni talab qiladi. Bu muttasil va muntazam ravishda izlanish, ixtirolarni amalga oshirishni, har doim olga intilishni talab qiladi. Sustkashlik qilgan, yangilik yaratishga noqobil odam taraqqiyotdan orqada qolib ketaveradi. Buning oqibatida shaxsda xudbinlik shaxsiy manfaatni ustun qo’yishga mayllik vujudga kelishi muqarrar. Xudbishshkning bir necha jihatlari bor: o’z iste’dodi va qobiliyatini ishga solib, fikri va rejalarini hayotga tadbiq etish ham aslida xudbishshk ya’ni shaxs sifatida o’zlikni namoyon qilishdir. Buni ijobiy ma’nodagi xudbinlik deb atash mumkin. Bunday xudbinlik individual sa’y harakat jamiyat rivojiga yordam beradi. Ammo faqat o’zini o’ylaydigan, boshqalar mehnati evaziga boyishga intiluvchi shaxslar ham bor. O’lar o’zlarini eng dono, eng kuchli hisoblab, atrofdagilarga bepisand munosabatda bo’ladilar, kibru havoga beriladilar va jamiyat rivojiga naf keltirmaydilar. Mana bunday manmanlik va hukmfarmonlikka asoslangan xudbinlik aslida ma’naviy kashshoklik tufayli paydo bo’ladigan axloqiy qusurdir. Zero, «o’zim bo’lay» falsafasi milliy vatanparvarlik tuyg’usini so’ndiradi. «O’zim bo’lay» deb intiladigan odam iymone’tiqodni xam poymol etadi. Bunday odam haromhalol, yaxshiyomonni ham farklamaydi, qanday bo’lmasin, qayerda bo’lmasin o’zlashtirib olsa bo’lgani, boshqasi bilan ishi yo’q
Shunisi ma’lumki, bizning ulug shoirlarimiz, mutafakkir bobolarimiz, avliyoshayxlarimiz hirs va hasadga, shaytoniy nafsga berilish, bu yo’lda odamlarga jabrzulm Qilishga qarshi chiqqanlar. Xalqimiz axloqining eng yaxpsh yasihatlari shu bois hozir ham o’z kuchini ko’rsatmoqsa. Biz tariximiz, ulug madaniyatimiz obidalari, ma’naviy qadriyatlarni tikladik. Xalqimizning ruhiyati tiklandi. Ulur ma’naviy merosimiz bilan faxrlanamiz, ulug’ Vatan farzandlari ekanligimiz dilimizni g’ururga to’ldiradi. Buning o’ziyoq Vatanimizning buguni va kelajagi uchun qayg’urish hissini uyg’otadi. Biz chinakamiga uygoq xalq sifatida dunyoga boqmoqdamiz, do’stu dushmanni ajratib, milliy manfaatlarimiz uchun kurashmoqdamiz.
Milliy g’oya, demokratiya va milliy davlatchilik
Sir emaski, demokratiya erkin fuqarolik jamiyati ekan, unda ochiq muloqotlar, qonun asosidagi munosabatlar qat’iy asosga qo’yilib, u oshkoralikni yuzaga keltiradi va qonun asosida ijtimoiy adolat tiklanishiga erishiladi. Inson huquqini ta’minlash va xdmoya qilish birinchi darajali ahamiyat kasb etadi.
Boshqacha aytganda, jamiyat ichidan turib faollashib, mustahkamlanib boradi, o’zo’zini boshqarish sari dadil qadamlar qo’yiladi. Ammo, bundan demokratiya sharoitida davlatning boshqaruvchilik tashkilotchilik roli barham topadi, degan xulosani chiqarmaslik kerak. Ayrim Yearb faylasuflari (chunonchi, Karl Popper) o’zining «Ochiq jamiyat va uning dushmanlari» kitobida mustahkam milliy davlat demokratiya taraqqiyotiga to’sqinlik qiladi, degan fikrni olga suradi. Uning nazarida davlatning kuchayishi «ochiq jamiyat» kishilarining erkin faoliyat ko’rsatishi, fikri, irodasini ifodalashi, qobiliyatini ishga solishga xalaqit beradi. Uning asosiy sababi davlat hukmron mavqyeni egallab, hokimiyat, mansab ideallashtiriladi. Natijada, davlat rahbarining fikri asosiy fikr bo’lib, qolgan fikrlarni bo’gadi. Uning fikricha, bu avtoritarizmni yuzaga keltiradi. Demak chinakam demokratiyaga amal qilmay qoladi, deydi. Uning nazarida, shunday qilib, milliy yeoya ham oxiroqibatda millatchilikka olib boradi va totalitarizm xavfini tug’diradi. K.Popper Platon, Aristotel va ayniqsa Gegel falsafiy qarashlarini tanqid qilib, har bir shaxsning fardiy (individual) fikri, intilishi va dunyoqarashini e’tiborga olmay, balki muayyan qolipdagi g’oyalarga hammaning bo’ysunishini talab qilib kelganlar. Odamlarni «Oliy haqiqat» tarzida taqdim etiladigan g’oyalardan xalos etish kerak. Shunda shaxs erki ta’minlanadi, deydi K.Popper. Bunday fikr bilan to’liq qo’shilib bo’lmaydi.Yeoyalarning mutlaqlashtirilishi davlatning va davlat rahbari bo’lgan yakka shaxslarning mutlaqlashtirilishiga olib keladi. Natijada, bunday shaxslar o’zlarini nuqsonlardan xoli, tanqiddan yuqori deb his eta boshlaydilar. Bu esa jamiyat va davlat orasida begonalashuvni yuzaga keltiradi, Natijada, totalitar g’oya hukmronlik qilib, turg’unlik yuz beradi. Maddohlar, axloqiy nopok odamlar mansablarni egallab, sog’lom fikrni bo’gadilar. Bunday sharoitda iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot to’xtab qoladi.
«Davlatni ilohiylashtirish qullik va istibdod hukmron bo’lgan davrlardan qolgan kishilar sajdaparastligining eng yomon ko’rinishidir», deb yozadi K.Popper.
Umuman, K.Popperning ko’pgina fikrlari ancha bahsli. Biroq, demokratik tamoyillarga amal qiladigan jamiyatda bunday ilohiylashtirishlarga o’rin qolmaydi. Ammo, shunisi borki, demokratiya sharoitida ham davlat ijtimoiysiyosiy institut sifatida saqlab qolinadi va uning funksiyalari to’la amal qiladi. Davlatning obro’e’tibori, nufuzi baland bo’lishi jamiyat taraqqiyoti uchun zarur. Kuchli, adolatparvar jamiyat davlatsiz yashay olmaydi. Negaki, davlat jamiyat barqarorligi, millat osoyishtaligi va iqtisodiy taraqqiyotining bosh islohotchisidir.
Har bir xalq o’zining milliy mustaqil davlati bilan o’zligini ko’rsata oladi. Xalqaro rivojlanish sharoitida boshka mamlakatlar bilan raqobat qila oladi. Xullas, xalq (millat), mamlakat va davlat tushunchalari ajralmas yaxlitlikdir.
O’zbekistonning mustaqil mamlakat sifatidagi mavjudligi uning milliy davlatchiligi taraqqiyoti bilan birgalikda olib qaralgandagina mazmunmohiyatga ega bo’ladi. Tarixiy tajribalar aynan o’tish davrida davlatning islohotchilik roli benihoya katta bo’lishini tasdiqlamoqda. Shu ma’noda, mustaqil O’zbekiston davlatini xalqimizning irodasi va ruhini ifodalaydigan, uning birligini ta’minlashdagi o’rni beqiyosdir.
Davlatni shunchaki ma’muriy instrument, boshqaruv apparati, xolos deb talqin etish yetarli emas. Bu ta’rif demokratiya sharoitida ham milliy birlik va xalqning ma’naviy yaxlitligi, demak uyushib, jipslashib, rivojlanigs yo’liga chiqnshiga xalaqit beradi. Qolaversa, taraqqiyot ham, demokratiya ham o’zo’zidan sodir bo’lmaydi. Mamlakat xavfsizligini, osoyishtaligini ta’minlash, siyosiy manfaatlar to’qnashuvida dadil turib, milliy manfaatni himoya qilish davlat zimmasidadir.
Demokratiya sharoitida, albatta, davlat va uning tarkibiy qismi bo’lgan hokimiyatga munosabat o’zgaradi. Chunki hokimiyat jamiyat nazorati ostida bo’ladi. Saylash va saylanish mexanizmining amal qilishi, davlat rahbarlarining hisob berib turishi, matbuot erkinligi, jamoat tashkilotlarining faolligi — bularning hammasi davlatning mutlaq g’oyalarga berilishiga yo’l qo’ymaydi. Ya’ni shaxs, jamiyat va davlat o’zaro yaqinlashib boradi, birbiriga hisob berish kuchayadi. Natijada, shaxs va davlat manfaatlari uyg’unlashib boradi.
Ana shunday sharoitda milliy g’oya qanday ahamiyatga ega bo’ladi, u demokratik qadriyatlarning xalq ongiga singashi va joriylanishiga to’sqinlik qiladimi yoki davlatning ilohiylashuviga sabab bo’ladimi?
Bunga faqat «yo’q» deb javob berish mumkin.
Birinchidan, milliy g’oya — bu har bir shaxs va butun jamiyatga tegishli g’oyadir. Milliy istiqlol g’oyasi fikrlar va mafkuralar xilmaxilligiga asoslanadi; milliy g’oya jamiyat mafkurasi, davlat mafkurasi emas;
Ikkinchidan, milliy g’oya negizida vatanparvarlik millatparvarlik tuyrusi yotadi. Demak milliy g’oya va milliy taraqqiyot, yurt rivoji vobasta. Shu nuqtai yazardan ham yurtboshimiz Islom Karimovning «Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot qurish — pirovard maqsadimiz» degan hikmatli so’zida ma’no ko’p. Bu jumlada mustaqillikning abadiyligi, demokratik erkinliklar, Vatan ravnaqi, har bir fuqaro hayotining farovonlashuvi ko’zda tutiladi.
Uchinchidan, milliy g’oya hyech narsani, jumladan, davlatni ham, alohida shaxslarni ham ilox^ylashtirishni nazarda tutmaydi, balki xalqning eng ezgu histuygulari, intilishlarini ifodalab, bunyodkorlik ishlariga rag’batlantiradi.
To’rtinchidan, milliy g’oya allaqanday totalitar xususiyatga ega mafkura emas, u biron bir shaxs ishlab chiqqan va zo’rlab jamiyatga tiqishtirayotgan yoki tepadan tushirilgan «yagona g’oya» ham emas. U xalqning o’z tafakkuri mevasi bo’lib, milliyma’naviy negizga tayanadi.
Beshinchidan, milliy g’oya umumbashariy fikrlar, ilmiy yutuqlarni jamlab singdirishni ham ko’zda tutadi. Yevropa mutafakkirlaridan biri K.Gelvesiy yozgan edi: «Vatanga muhabbat butun dunyoga muhabbat bilan muvofiq keladi. Ilmu ma’rifat nuridan bahramand bo’lgan har bir xalq bu bilan o’z ko’shnilariga zarar yetkazmaydi. Aksincha, davlatlar qanchalik ma’rifatli bo’lsalar, ular o’zaro gayalar, bilimlar almashishga moyil bo’ladilar va oqibatda shu tufayli butun dunyo aqli ortib boraveradi». Shu bois, milliy g’oya mamlakatni yakkalab qo’yadi, taraqqiyotni susaytiradi, deguvchilar xato qiladilar.
Shunday qilib, milliy toya — milliy rivojlanish lokomotivi. Turgan gap, bunda davlatchilik yeoyasi, davlat va uning rahbariga hurmat, milliy davlat salohiyati bilan faxrlanish ham muhim o’rin tutadi. «Bu — mening xalqim, bu — mening «Vatanim», deb faxrlangan odam «Bu — mening davlatim» deya faxralana olishi ham kerak. Davlat bir organizm sifatida o’zini takomillashtirib, demokratik jamiyatni tashkil etuvchi kuch sifatida har doim millat ravnaqiga rahnamo bo’lib turadi.
O’zbekistonning istiqlol davridagi rivojlanishi, o’ziga xos taraqqiyot yo’li buni isbotlab turibdi. Donishmand Gegel yozgan edi: «Xalq (millat)ning tub maqsadi davlat bo’lish hamda o’zini shu holatda saqlashdir. Xalq (millat) davlatsiz hyech qanday tarixga ega bo’lmaydi... Davlat xalq hayotining, ya’ni san’at, axloq, din, fanning asosi va ularni atrofiga to’playdigan xalq ruhidir».
Gegel nazarida o’zlikni anglashning oliy ko’rinishi ham milliy o’zlikni anglashdir. Chunki, toki kishilar o’zlarini bir tarix bir ruhiyat, bir makon kishilari deb his etmasalar va shu asosda birlashmasalar, tarix sahnasiga chiqa olmaydilar, zero tarixning o’zi «millatlar ruhining raQobatlashuvidir» (Gegel).
Demak milliy rivojlanish omillari quyidagilardan iborat:
1. Milliy istiqlol g’oyasiga asoslangan bunyodkorlik fiDoyilik va vatanparvarlik.
2. Milliyma’naviy yuksalish va ilmiy salohiyat, madaNiy darajaning balandligi.
3. Milliy yakdillik siyosiy barqarorlik.
4. Mustahkam milliy davlatchilik asoslarining mavjudligi.
5. Milliy o’zlikni anglashning yuksak darajada bo’lishi va boshqalar.
Milliy g’oya demokratiya va milliy davlatchilikning negizlarini tashkil etadi.
Prezident Islom Karimov birinchi chaqiriq Oliy Majlisning XIV sessiyasida so’zlagan ma’ruzasida¹ qo’lga kiritilgan yutuqlarni sarhisob etib, tahliliy nazardan o’tkazar ekan, yaqin yillardagi muhim ustuvor yo’nalishlardan biri sifatida «jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish» deb e’lon qildi. Xo’sh, buning eng ustuvor yo’nalishi hisoblanmish «mamlakat siyosiy, iqtisodiy, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish» vazifasi bilan qanday aloqasi bor? Aytish mumkinki, bevosita aloqasi bor. Chunki siyosiy va iqtisodiy hayotni erkinlashtirish degan gap jamoat tizimlarini, fuqarolarning o’zo’zini boshqaripshi rivojlantirish demakdir. Buni kim amalga oshiradi? Albatta, fuqarolarning o’zi. Shunday ekan, fuqarolar o’z haqhuquqini tanimasdan, faollashmasdan, siyosiy ongi oshmasdan, chinakamiga vatanparvar, fidoyi bo’lmasdan bu vazifalarni ado eta olmaydi.
Bu ulkan vazifani bajarish uchun har bir fuqaro chinakamiga fuqarolik burchini anglagan, kurashchan va faol bo’lishi lozim.
Erkin fuqaro va ozod shaxs quyidagi to’rt jihatni, ya’ni:
1)o’z haqhaquqini taniydigan va buning uchun kurashadigan;
2)o’z kuchi va imkoniyatlarini ishga solib uning samarasini ko’radigan;
3)atrofida sodir bo’layotgan voqyeahodisalarga mustaqil munosabat bildira oladigan;
4)shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uygun holda ko’rib faoliyat yuritadigan bo’lishi lozim.
Bu — O’zbekiston o’rilqizlari fazilatlari haqidagi zamonaviy aniq va to’liq ta’rifdir. Diqqat qilinsa, bunda so’z har kun bizga kerak bo’ladigan, har birimizni va butun jamiyatni bezaydigan xislatlar haqida borayotgani ma’lum bo’ladi. Ushbu talablar o’zaro birbiri bilan bog’liq. Demoqchimizki, o’z haqhuquqini tanigan odam, o’z kuchiga tayanib imkoniyatlarini ishga sola oladi. O’zi ham foyda ko’radi, jamiyatga va davlatga ham foyda yetkaza oladi. Ikkinchidan, o’z haqhuquqini tanigan odam o’z yurtida bo’layotgan va uning atrofida kechayotgan voqyealarni tahlil qilishni o’rganadi, oqqorani ajratib, yaxpsh nima, yomon nima — farqiga boradi. Eng muhimi, mamlakat va millat manfaatini himoya qila oladi. O’z haqini tanimagan odam millat haqhuquqini ham tanimaydi, xalqaro maydonda O’zbekiston manfaatini himoya qilishga qurbi yetmaydi. Masala ana shu tarzda olib qaralishi kerak. Fuqaroning kamoloti bu yurt kamoloti, fuqaroning erkinligi — bu yurt erkishshgi, deb tushunish muhim. Aynan ana shunday erkin, ozod fuqarolar ijtimoiy hayotni yangilash, isloh etishning peshqadam kishilari bo’ladilar. Kuyunchaklik fikriy izlanuvchanlik yangilik yaratishga ishtiyoq, bunyodkorlik yangi avlodning fazilatidir. Bunday shaxslar bezovta qalbi, beorom tafakkuri, ezgulikka yo’naltirilgan shuur va shukuhi bilan xalqni olga boshlaydilar, millat ruhini uygotadilar, kuchiga kuch qo’shadilar.
Milliy tarbiya bunday odamlarni qanchalik ko’p yetishtirib chiqarsa, olg’a borishimizga shuncha imkoniyat vujudga keladi. Islom Karimov mamlakatimizda yashayotgan barcha yoshlar ana shunday peshqadam, o’zini o’zi uddalaydigan, o’z ishidan, faoliyatidan rozi bo’ladigan kishilar bo’lishini xohlaydi; karaxtlik boqimandalik noshudlikni insonga xos bo’lmagan illat va nuqson deb biladi. Prezident o’zining O’zbekiston Milliy axborot agentligi muxbiri savollariga bergan javoblarida («Hushyorlikka da’vat») buni aniq tushuntirib beradi: «Agar biz o’z kuchi, salohiyatiga ishonadigan, boqimandalikni or deb biladigan, eng rivojlangan malakatlarning ilg’or kishilari bilan teppateng muomala qila oladigan, oqni qoradan, yaxshini yomondan ajrata oladigan, bu murakkab, beshafqat hayotning pastu baland, changu tor ko’chalaridan Alloh bergan aqlzakovati bilan to’g’ri yo’lni topa olilgga qodir bo’lgan barkamol avlodni tarbiyalab yetishtirsak o’ylaymanki, o’z maqsadimizga to’la erishgan bo’lamiz»¹.
Demokratiyaga xos bo’lgan amaliyotchilik raqobat muhiti ayni vaqtda shaxsda kuchli aqliy salohiyat, ilmiytahliliy qobiliyat bo’lishini ham talab qiladi. Buning natijasi o’laroq ilmma’rifatning qadri ortib boradi. Ayniqsa, axborot almashish tezlashib boraveradi. Ilmiy tafakkur_; fundamental tadqiqotlarga talab kuchayadi. Kishining ma’rifati va ma’naviyati yuksak bo’lsagina, amaliyotchilik qobiliyati samara berishi mumkin. Internetga, kundalik xabarlarga tashnalik bilan birga, kitobga muhabbat ham susaymasligi lozim. Chunki kitobdan olinadigan bilimni hyech narsa bilan to’ldirib bo’lmaydi. Axborot nazariy bilimni emas, ma’lumotiy bilimni (xabardorlikni) oshiradi. Nazariy bilim, tahliliymuhokamaviy malaka kitob asosida hosil qilinadi. Bundan tashqari, kitob ruh va qalbga ham oziq beradi. Aqliy qobiliyat ham ma’naviy tarbiya, qalb orqali to’lishsa yaxshi, aks holda u yovuzlik manbaiga aylanishi hyech gap emas. Sovuq, beparvo mushohada insonni mehru shafqatdan mahrum etadi. Shu bois ham, aql qalb tufayli yuksalsa, axborotlar hissiy fazilatlar bilan qo’shilsa, kamolot yuz berishi, komil inson voyaga yetishi mumkin. Shu bois ham shaxsni ma’naviyaxloqiy jihatdan tarbiyalashning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Iqtisodiy o’nglanish ma’naviy o’nglanishdan ajralgan bo’lmaydi.
Hayot shuni ko’rsatadiki, inson avvalo, muayyan mafkura, dunyoqarash tizimiga, asrlar davomida shakllangan ma’naviy tajribaga tayanib yashaydi. Odamni shakllangan dunyoqarashdan ajratib bo’lmaydi. Agar dunyoqarash to’g’ri ezgulik asosida shakllangan bo’lsa, inson shu yo’lda harakat qilaveradi, ilmi, qobiliyatini ham shunga sarflaydi. Agar buning aksi bo’lsa, demak noto’g’ri yo’lni tanlaydi, adashadi yoki o’zini «haq» deb buzgunchilik qiladi. Bunyodkor shaxs ezgulik g’oyalari ruhida tarbiyalangan erkin shaxsdir. Shu bois milliy g’oya har bir fuqaroning va butun xalqimizning qalbidan joy olgan bo’lishi, uni ruhlantirishi, chidamli va shijoatli qilib tarbiyalashga xizmat qilishi kerak. Milliy g’oya bizning tariximiz, bugunimizni va kelajagimizning birlashtiradi.
Umuman milliy g’oya, erkin fuqaro va demokratiya yuqori darajada rivojlangan kishilar jamiyati, insoniyat erishgan buyuk ne’mat, ko’pchilikka ma’qul yashash tarzi. Ammo uning amalga oshipsh barcha mamlakatlarda bir xil emas. Har bir mamlakat demokratiyaning umumiy qadriyat va tamoyillarini o’z milliy qadriyatlari zaminida, o’z xalqining uzoq tarixi davomida shakllangan an’analari bilan qo’shib qabul qilganini bilamiz. Masalan, AQSh yoki Angliya, Fransiya (boshqa Yevropa mamlakatlari ham) demokratik davlatlar bo’lsalarda, lekin har biri o’z milliy ruhi, an’analarini ham saqlagan. Shu kabi Yaponiya, Koreya, Malayziya kabi mamlakatlarda ham demokratik tuzum milliy va diniye’tiqodiy udumlar negizida amal qilmoqda.
Shubhasiz, O’zbekistonda ham biz ana shunday bo’lishi uchun intilmoqdamiz. Yurtboshimizning jamiki asarlarida bunga alohida e’tibor qilinib, milliy qadriyatlarni tiklash, milliy axloqodobni mustahkamlash uchun jiddu jahd qilinayotir. Xalq o’zligini yo’qotmasligi kerak. Bu esa haqiqiy vatanparvarlik zaminida, har bir fuqaroning yuksak ongliligi asosida qo’lga kiradi.
Shunday qilib, milliy g’oya hayotiy va istiqbolli toyadir. U taraqqiyotga va mamlakat fuqarolarini chinakam hamjihatlikka, ma’rifatga olib boradigan insonparvar va taraqqiyotparvar g’oyadir.
Shunga ko’ra milliy g’oya, har qanday «izmlar» (kommunizm, panislomizm, panturkizm kabi) zararli va umrini o’tab bo’lgan fikrlarni ham rad etadi. Vatanga, xalqiga muhabbatli odamgina yetuk ma’naviyatli, ma’rifatlidir. Ma’rifatli odam o’z erkini boshqalar erki bilan birga deb biladi, o’zgalarning yashash tarzi, e’tiqodi huquqini hurmat qiladi. Bizning ulug ajdodlarimiz Forobiy, Bahovuddin Naqshband, Alisher Navoiy ana shunday yetuk koMil odamlar uchun kurashganlar. «Naqshband uchun shohu gado barobar edi, u qul saqlamas va o’zi ham hyech kimga qul emasLigidan faxrlanardi», deb yozadi Navoiy. Hazrat Navoiy asarlarida kuylangan g’oyalar bugun ham bizga ibrat va saboqdir.
Milliy tarbiya butun ma’naviy boylikni, bashariy yutuqlarni qamrab oladi, erkin shaxsga qanot bag’ishlaydi. Uni ruhlantiradi.
XXI asr har jihatdan murosa va kelishuvlar asri bo’ladi. Dinlar, mazhablar, ta’limotlar orasida murosasozlik yuzaga kelishi, inson baxti uchun xizmat qiladigan narsalar eng muhim qadriyat deb qabul qilinishi lozim. Nimaiki inson uchun yaroqli bo’lsa, u maqbul, nimaiki insonlar hayotiga xavf solsa, taraqqiyotga, o’zaro yaqinlashishga xalaqit bersa, u nomaqbul va zararlidir. Insoniyat tarixi shunga guvohki, dunyo ilmma’rifati jamlangan, sintezlashgan joyda yuksak taraqqiyot vujudga keladi, inson shaxsi kamol topadi.
Zotan, Islom Karimov o’zining «Istiqlol va ma’naviyat»^] nomli to’plamida umumbashariy royalarni milliy ma’naviyatning negizlaridan biri deb ko’rsatgan edi. Chunki milliy ma’naviyat quruq yerda paydo bo’lmaydi, u xalqning tarixan shakllangan urfodatlari va umuminsoniy qadriyatlar bilan qo’shilib boyib boradi. Boshqacha aytganda, umumjahoniylik milliylik ruhida ongiga mazmun kasb etadi va rivojlantiriladi. Shu ruxda tarbiyalangan odam esa demokratik tamoyillarga moyil, ozod ruhli kishi bo’ladi.
Biz bolalarimizni chin ma’noda jahon bilan bahslasha oladigan o’ktam, dili va tilidan odamlar ozor chekmaydigan, sharqona odobaxloqli, ammo haqini birovga bermaydigan ham jisman, ham aqlan, ham ruhan soglom, bardam qilib tarbiyalashimiz lozim. Ular Forobiy, Ibn Sino, Bahovuddin Naqshband, Mirzo Ulug’bek kabi ulug’ bobolarimiz merosini ham Shekspir va Dante, L.Tolstoy va Gyote, Bayron va Gyugo merosini ham o’rgansin, bahra olsin, xalqiga va zamonaga munosib farzandlar bo’lib yetishsin.
Milliy tarbiyaning bosh maqsadi deganda:
a) eski totalitar mafkuradan ozod;
b) qullik mute’likni tan olmaydigan;
v) ma’naviy zulmdan ozod;
g) haqhuquqini tanigan;
d) o’z kuchi, imkoniyatlariga ishongan;
¹ LA.Karimov. Istikdol va ma’naviyat. — T.: O’zbekiston, 1998, 64bet.
ye) o’z fikri, qarashiga ega bo’lib, atrofdagi vokea xodisalarni xolisona taxlil qila oladigan;
j) xirsu havolardan qutulgan, salohiyatli, fidokor, ezgu niyatli shaxslar, komil insonni shakllantirish tushuniladi.
Shaxslari ana shunday kamolga yetgan yurt har yasihatdan taraqqiy topadi, xalqi ham to’q va farovon yashaydi. Gayratshijoat, qobiliyat, bilim va samarali tadbyrkorlik — mamlakat taraqqiyotining bosh mezonidir. Uluk fransuz adibi V.Gyugo aytgan edi: «Dunyoda kichik xalqlar yo’K Odamning ulugligi uning bo’ybasti bilan o’lchanmaganiday, xalqning buyukligi ham hyech qachon uning sonining ko’pligi bilan o’lchanmaydi». Ammo o’zlikni anglash barobarida uning o’ziga xos xususiyatini saqlash va takomillashtirish ha» muhim o’ringa ega bo’ladi. Ma’naviy qadriyatlarni tiklaSh orqali, o’zbek xalqi o’z ajdodlari kim, dunyo xaritasida qayaday mavqyega ega ekanini bilib olmoqda. I.A.Karimov «Biz hyech kimdan kam emasmiz va hyech kimdan kam bo’lmaymiz» degayada ikki jixatni nazarda tutadi:
1) Jahon madaniyatiga hissa qo’shgan, tariximiz ana shu milliy gurur, qobiliyat, intilish negizida jipslashib bir maqsad sari harakat qilishga zamin bo’lmoqda.
2) Endigi vazifa — ana shu zaminga imkoniyatni ishga solish, ya’ni o’qibo’rganib, bilimmalaka hosil qilyab, dunyo maydoniga dadil kirib borish, hamda o’z o’rniny egallab olishdan iboratdir.
Ammo ana shu yo’lda o’zlikni yo’qotmaslik o’z milliy tafakkuri, an’analari, ajoyib xususiyatlariny saqlab qolish lozim. Bu esa ancha mushkul vazifa. Chunki taraqqiy etgan mamlakatlarning hammasi ham bizni quchoq ochib qarshi olayotgani yo’q. Bu — birinchidan. Ikkinchidan, ular har bir holatda ham o’z milliy manfaatidan kelyb chiqib munosabatda bo’ladi. Hatto, demokratiyani «eksport» qilishdan ham manfaatdor ayrim kuchlar bor. Chunki bu ularga Mamlakat boyliklarini o’zlashtirish, arzon ishchi kuchidan foydalanish imkoniyatini yaratadi. Demokratiyani yagona, yevropacha turmush tarzi mezonlari bilan baholamoqchi bo’ladi.
Ana shuning uchun ham milliy tarbiya masalasi hozir dolzarb bo’lib turibdi. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi ayNan shu maqsad uchun qabul v^lindi. Farzandlarimiz yangicha yashashga tayyor bo’lishi va eng muhimi, O’zbekistonning gullabyashnashiga hissa qo’shishi kerak. Zamonaviy bilim, zamonaviy malaka, zamonaviy qobiliyat egalari bo’lib yetishsin. Milliy g’oyaning bosh maqsadi ham shu!
Lekin bu yerda gap faqat ta’limtarbiya tizimi haqida borayotgani yo’q Bu yerda gap umuman jamiyat tizimi, yaxlit olganda, O’zbekiston xalqini yuksaltirish ustida bormokda. Milliy o’zlikni anglash bilan milliy o’zlikni saqlash o’zaro vobasta, biri ikkinchisini rivojlantiradi. Ochigi, milliy o’zlikni saqlash hozir muhimroq bo’lib qoldi. Bu nima degani? Bu shundan iboratki, biz milliy qadriyatlarni tiklash bilan chegaralanmasdan, ular yetshgab kelayotgan avlod tomonidan qanchalik qabul qilinmoqda, sevilmoqda, davom ettirilmoqda, degan savollar ustida ham bosh qotirishimiz lozim. Zero, eng katta xavf ham ilgor mamlakatlar mafkurasidagi individualizm ta’siriga tushib o’zlikni yo’qotishdir.
Mana shuning uchun ham milliy g’oya ruhidagi keng miqyosdagi tarbiya benihoya muhim va biz uchun hayotmamot masalasidir. Bunda axloqiy va huquqiy tarbiya birga rivojlantirilishi, milliy o’zo’zini tahlil va tanqid ham muayyan o’rin egallashi lozim.. Chunki millat o’zini o’zi ma’nan tozalab, poklab borishi kerak.
Milliy-ma’naviy qadriyatlar milliy toyaning eng muhim asoslaridandir. Milliy vatanparvarlik ruhi qanchalik baland bo’lsa, bu qadriyatlar shunchalik anglanadi, shuurimizga singib boradi. Oqibatda, qadriyatlar bizning o’zligimiz, shaxs sifatidagi borligimiz, namoyon bo’lishimizning belgisiga aylanadi.
Ammo bu hodisa hozir batamom sodir bo’layotgani yo’q. Hali milliy roya bizning hammamizning ongu shuurimiz, tafakkurimizni band etgan emas. Albatta, istiqlol yillarida tafakkurimizda o’zgarishlar sodir bo’ldi. Chunonchi:
— mulkchilikka munosabat o’zgardi, xususiy mulk va uni ko’paytirish mumkinligi odatiy hol bo’lmoqsa;
— o’zbek millatining buyuk tarixi, ma’naviy boy merosi borligi ayonlashdi;
— shaxsiy tashabbus, sa’y harakat qilgan odam o’zini ham, yurtini ham obod qila olishi tobora his qilinayotir;
— xorij mamlakatlari bilan bemalol savdo-sotik qilish, shartnomalar tuzish, muloqotlar uyushtirish tajribasi o’zlashtirilmoqda va h.k. Lekin, baribir, ayrim kishilar faoliyatida hamon sustkashlik boqimandalikdan to’la qutulgani yo’q. Ko’pgina hollarda tadbirkorlikni faqat olibsotarlik darajasida anglash sodir bo’lmoqda. Ayniqsa, dunyo bozorini egallaydigan mahsulot ishlab chiqarishi bilan e’tiborni qozonishi, servis xizmat sohalari yuqori darajada bo’lishiga erishilgani yo’q. Buning sabablaridan biri ichki, ongli intizom shakllanmagan, har bir odam vaqtdan foydalanishi, o’zgalar vaqtini band etmaslik har bir narsani belgilangandek aniq va to’rri bajarish shart ekanligini his etmayotganligidir. Eski odat bo’lib qolgan beparvoligimiz, mas’uliyatsizligimiz ko’p narsani boy berishimizga sabab bo’lmoqda. Aybni boshqalarga to’nkash, mas’uliyatni o’z bo’yniga olmaslik kasalidan qutulganimiz yo’q. Hali isrofgarchilik bor, tejamkorlikni o’rganganimiz yo’q va h.k.
Shu bois keng ma’noda tafakkurimizni, hayot tarzimizni qayta quripshmiz, hushyor, oqilu fozil kishilar kabi yuqori darajali mehnat, faoliyat va turmush intizomiga erishishimiz lozim. Qachongacha rahbar ko’rsatma yoki do’qpo’pisa qilsa ishlaymiz? Nega har bir odam tashabbuskor emas? Nega kimdir biz uchun o’ylasin, biz uchun fikr qilsin, hukm chiqarsin degan kayfiyatda yuramiz?
Sho’ro davrida mahalliy tashabbuslar inobatga olinmagan. «Fikr bizdan, buyruq bizdan, bajarish sizdan» deganday ish tutilardi. Ya’ni, Kreml siyosatdonlarining aytganini bajarish asosiy vazifa deb qaralgan. Milliy manfaat, milliy taraqqiyotga qaratilgan fikr «internasionalizm»ga qarshi deb qoralangan. Endichi? Endi taqsirimiz o’z qo’limizda, endi yurtimiz, uyimiz, shahrimizni o’zimiz obod etishimiz, farovon turmush tarzini yaratishimiz har birimizning qo’limizda.
Prezidentimiz buning keng dasturini ishlab chiqib, ham nazariy, ham amaliy jabhalarda hayotga tadbiq etmoqda. Birgina iste’dodlar tarbiyasini oling. Bir nechta jamg’arma tuzilib, iste’dodli yoshlar orasida tanlovlar o’tkazilmoqda. Ammo iste’dodlar tarbiyasi bilan har bir ustaxona, korxona, o’quv muassasasi shurullanmog’i lozim. Iste’dodli yoshlar — bizning kelajagimiz. Hozir O’zbekistonga yuzlab muhandislar, eng yangi fan sohalarida ishlaydigan, yangilik qiladigan odamlar kerak. Mamlakatni iqtisodiy ko’taradiganlar ham shulardir.
Milliy g’oya adabiyot va san’at vositasi ila odamlar qad_ biga singadi. Bu sohada muammo ancha. Avvalo, taqlidchilik kasalidan qutilish zarur, yuksak professional san’at ru_ hida tarbiyalanish va tarbiyalash shart.
Yengil, masxarabozlik spektakllari, hazilmutoyiba ko’payib, jiddiy san’atga e’tibor susaydi. Yumor ham, mutoyiba ham kerak. Ammo jiddiy san’at unutilmasligi lozim. Kishilarning didi, tuygulari maydalashib, bachkanalashib bormasligi kerak. Chunki did maydalashsa, tafakkur ham maydalashadi, muhim, zalvorli fikru g’oyalar, chuqur falsafiymushohadaviy asarlar qabul qilinmay qoladi. Bu esa, o’z navbatida, fundamental tadqiqotlarga e’tiborni susaytirib qo’yadi. Demak milliy tarbiyada maydachuyda narsa yo’q, urfodatlardagi nuqsonlarga nisbatan keskin choralar ko’rish vaqti keldi.
Biz inson qadri uchun jonbozlik qilaylik. Agar o’z bolang emas, qo’shnining bolasi iste’dodli bo’lsa, o’shanga yordam qilib, tarbiyasiga hissa qo’shmoq ulug savob ekanini anglab yetaylik.
Xullas, milliy g’oya demokratik qadriyatlarni oqilona hayotga tadbiq etish omilidir.
Hozir amaliyotchi tadbirkorlar jamiyatimizning yetakchi qatlamiga aylandi. Ular orasida bir necha xorijiy tilni biladigan, yangicha fikrlaydigan, dunyo kezib tajriba orttirganlar, xalqaro savdosotiq ishlarida ishtirok etayotganlar, bankirlar, biznesmenlar bor. Tan olish kerakki, ular orasida Garb turmush tarziga mahliyo bo’lganlari ham, tunu kun faqat pul ko’paytirishni o’ylaydigan «amaliyotchilar» ham yo’q emas. Biroq, masalaning diqqatga sazovor jihati shuki, ko’pchilik biznesmenlar, tadbirkorlar qadimiy udumlarimizga, dinu diyonatimizga sodiq qolishga ular butun vujudlari bilan O’zbekiston uchun qayguradilar. Zero, shunday kishilar ya’ni, insoniyligini, asil naslu nasabini unutmagan inson har qanday sharoitda ham o’zligini saqlay oladi, sharafli bo’ladi.
Hozir yoshlarimiz iqtisodiy, huquqiy bilimlarni o’rganishga berilganlar. Bu yaxshi. Shu bilan birga tarix ona tili, adabiyot, san’atni ham sevib o’rganish lozim. Kishining ma’naviy dunyosini kengaytirishda musiqa, teatr, rassomlik san’ati va ayniqsa, badiiy adabiyotning roli benihoya katta. Adabiyot hislarni tarbiyalaydi, ko’ngil mulkini obod qiladi, tafakkur va shuurni boyitib ulgaytiradi. Qadimda madrasalarda «balogat ilmi» o’tilgan. Bu, asosan, adabiyotdan lazzatlanish, she’rni, so’zning kuchqudratini anglash va fasohatli so’zlash ilmidir.
Zotan, yetuk odam faqat ilmining ko’pligi bilan emas, uning kuchli mantiqi, voizligi, suxandonligi bilan ham ajralib turadi. Xar bir odam nimagadir mehr qo’yadi, nimadadir qobiliyat ko’rsatadi, o’z kasbining ustasi bo’ladi. Biroq hammadan talab qilinadigan narsalar borki, bu kasbiy sifatdan tashqari, insoniy sifatlardir. Ya’ni yuqorida zikr etganimiz vatanparvarlik millatparvarlik fidoyilik halollik rostgo’ylik haqgo’ylik Haq va haqiqatni sevish ana shunday sifatlar sirasiga kiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yana saxovat, himmatbalandlik futuvvat ko’proq ko’zga tashlanadigan, qadrlanadigan sifatlar bo’lib qoldi.
Aytmoqchimizki, ma’naviy mezonlar davrlar o’tishi bilan to’ldirilishi, takomillashishi mumkin. Ammo umuminsoniy axloqiy qadriyatlar hamisha odamiylik sharafi bo’lib qolaveradi. Chunki juda aqlli bo’lgan odamlarning hammasi ham yuksak ma’naviyat egasi emas. Ba’zan oddiy bog’bon, dehqon va hunarmandning himmati va saxovati kishini lol qoldiradi. Holbuki, behisob molmulki bo’laturib, qurumsoq, xasis va past bo’lganlar ham ancha. Ilgari ham bo’lgan, hozir ham bundaylar bor. Xalq tilidagi "yaxshi odam", "bama’ni odam", "beozor odam", "hamiyatli odam", "ko’ngli toza" odam kabi baho va sifatlashlarda ma’no ko’p. Xalq obdon sinab keyin bunday sifatlarni qo’llaydi. Bunday tushunchalar kishilar haqida avvalo, mahalla, guzarda shakllanadi. Mahalla ahli odamlarning yurishturishi, maishati, oila tutishi, xulqatvoriga qarab baho beradi. Ya’ni odamlar obro’e’tiborni, avvalo, mahallada qozonadilar. Odamning kamoloti, ma’naviy yetukligi ham shu mahallasi, jamoasidagi mavqyei, obro’si bilan o’lchanadi. Mana shu obro’e’tibor kengayib, rivojlanib, butun jamiyat, mamlakat miqyosiga ko’tarilishi mumkin.
Bobokalon shoirimiz Alisher Navoiy komil inson sifatlari haqida fikr yuritib, iymon, vafo hayo, bilimdonlik adolat, saxovat ma’rifat, karampeshalikni tilga oladi. Chunonchi, u "Mahbubul qulub" asarida saxovat haqida yozadi: "Saxovat insoniyat bogining mevali daraxtidir, balki ul daraxtning shirin mevasidir. Odamiylik kishvarining mavjli dengizi, balki shu dengizning gavhari desa arziydi. Saxovatsiz kishi yog’insiz bulut yoki hidi yo’q rayhonday gap. Saxovat odamiyg’a badandur va himmat anga ruh va himmat ahlidin olamga yuz ming futuh".
Ya’ni himmat orqali yangi shaharlar, qal’alar bunyod etiladi, kanallar qaziladi. Bir kishining himmati bilan nene ulug zafarlarga muyassar bo’lishi, buyuk galabalar qo’lga kirishi mumkin. Himmat odamni olijanob qiladi, yuksaltiradi. Ulug’ ishlarga safarbar etadi. Bunday zot qahramonliklarga o’zini choglaydi, eng qiyin paytlarda ko’kragini qalqon qilib, elyurtini himoya eta oladi. Ulug ishlarni bajara olgan odam ulug’dir, komildir. Himmatli odamda hamiyat, nomus kuchli, u yaratish, bunyodkorlik ishqi bilan yonadi, odamlarni xursand, baxtiyor etishdan ko’ngli yayraydi, o’z baxtini eli, yurti baxtida deb biladi, el baxtida o’z baxtini ko’radi. Qamisha ulug’ ishlarga bosh bo’lish, yuksalish va yuksaltirish tashvishi bilan yashaydi. Jaloliddin Rumiy aytganiday:
Oqil ul bo’lgayki, mash’al birla ul, Necha karvon ahliga yo’l ko’rsatur. Payravi nuri Xudodir peshrov, Elni boshlab o’zni etmishdir garov.
Shunday najib insoniy xislatlar yurtboshimiz Islom Karimovda mujassam topganini ko’ramiz. Bu komil insonning mash’alday yoniq qalbi, ulug ishlarga safarbar etuvchi nazariy ta’limoti, fidoyiligi hammamizga ibratdir. Vatanni sevishni, elyurt dardi bilan yonib mehnat qilishni, tafakkur teranligini shu insondan o’rgansak arziydi.
O’ylaymizki, komillik yo’li, chin insoniylik mana shudir.