Samarqand davlat arxitektura qurilish instituti

4.5. 3D-printerlar vositasidagi elektron biznes
Ishlab chiqarishda raqamli innovatsion texnologiyalarni, ayniqsa, zamonaviy 3D-printerlarni qo’llash shu qadar keng va katta miqyosli masalaki, uni biroz yoritish uchun ham ushbu kitobdagidan ko’ra ancha ko’proq sahifalar zarur bo’lar edi. Shuning uchun ham biz bu bo’limda xozirgi paytda shiddat bilan rivojlanayotgan faqatgina bitta zamonaviy innovatsion texnologiya – 3D-innovatsion texnologiyalarning qo’llanilish ko’lami haqidagina qisqacha to’xtalib o’tamiz. Ko’pincha bu haqda gap ketganida ko’pchilik 3D-ko’zoynaklarni eslay boshlaydi. Ammoxozirgipaytda3D-skaner, 3D-audio, 3D-video, 3D-shuter, 3D-tovush, 3D-rasmyokitasvirva3D-printerdegantushunchalarhamshiddatbilanhayotimizgakiribkeldi. 3D atamasi inglizcha 3d – three dimensional (uch o’lchamli) ma’nosini anglatadi. 3D-printerlarning ishlash tomoili istalgan predmetning nushasini biror bir materialdan foydalangan xolda qavatma-qavat usulda printerda yaratishni (yasashni) anglatadi. Ya’ni, 3D-printerning ishlashi natijasida biror bir ob’ektning fizik nushasi paydo bo’ladi va uni ushlab ko’rish yoki undan qandaydir maqsadlarda foydalanish mumkin bo’ladi. Uch o’lchamli pechat g’oyasi oldingi asrning 80-yillarida aytilib, bu yo’nalishdagi birinchi natijalar 90-yillarning oxirlarida olingan edi. Birinchi 3D-printer AQSH ning Massachusets texnologiya institutida ishlab chiqilgan bo’lib, xozirgi paytda uning juda ko’p turlari va modellarining uy sharoitida
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
ishlatiladigan ixcham turlari ham mavjud. Narxlari ham qanday turga mansubligiga qarab, 600 dollardan 20 million dollargacha boradi. Ularni internetdan zakaz qilib olish imkoniyatlari ham bir talay. 3D-printerda pechatlash printsipi ham juda oddiy: ob’ekt yaratilishi uchun kerakli bo’lgan xomashyo (masalan, ABS-plastik yoki gips) pechat qiladigan kallakdan (katridjdan) o’tadi va kerakli darajagacha isitilib, ob’ekt yasaladigan platformaga ob’ektning 3d-informatsion modeliga mos ravishda qavatma-qavat kompyuter boshqaruvida solinadi. Ob’ektning 3d-informatsion modeli esa global internet tarmogi’dan olinishi yoki raqamli3D-skanerlar vositasida osongina xosil qilinishi mumkin. Demak, bu ish amalga oshishi uchun har qanday pechat qilinadigan ob’ektni 3D-printer uning information modeli va dasturiy ta’minot (masalan, 3D MAX dasturi) yordamida bir qancha qavatlarga bo’lib chiqadi. Hisob-kitobdan so’ng, 3D-printer monitorida ob’ektning og’irligi qancha bo’lishini, pehchat qancha vaqt davom etishini va ob’ektning ko’rinishi qanday bo’lishini bilish hamda uning 3D ko’rinishdagi rasmini olish mumkin bo’ladi. 3D-printer ishga tushgandan so’ng, biroz vaqt o’tgach, uning platformasida ob’ektning aynan fizik nushasini olish mumkin bo’ladi. Biz uchun eng zarur yumush – printerda yasalishi kerak bo’lgan ob’ektning information modelini olishdir yoki uni kerakli dasturiy ta’minotdan foydalandan xolda tuzishdir. Qolgan barcha ishni 3D-printening o’zi avtonom ravishda bajaradi. 3D-pechat uchun kerakli bo’lgan information modellarni internetdan topib, yuklab olish yoki maxsus 3D-dasturlar yordamida ularni yaratish mumkin. Raqamli3D-printerlarning tobora ommabop bo’lib ketishiga sabablar bir talaygina:
 Xomashyo materiallarni topish osonligi;
 Printerlarni ishlatish nisbatan qulayligi;
 Ishonchlilik va yaratilayotgan ob’ektlarning mustahkamligi;
 Bajarilayotgan ishning ekologik talablarga jabob berishi;
 Fizik model yaratish jarayoning narxi unchalik qimmat emasligi.
Xuddi shuning uchun ham 3D-printerlarda yasaladigan ob’ektlarning narxi boshqa usullarga nisbatan bir necha barobar arzon bo’ladi. Shu tufayli 3D-printerlar quyidagi yo’nalishlarda tobora keng miqyosda qo’llanilayaptilar:
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
 Mashinasozlikda va ob’ektlarning prototiplarini yaratishda;
 Arxitektura yumushlarida va dizaynlashtirishda;
 Modellashtirishda hamda turli xildagi mashina va agregatlarni loyihalashda;
 Tibbiyotda va stomatologiyada turli xil organlarni yaratish va ularni sinab ko’rishda;
 Muhandislik ishlarida turli xildagi uskuna va ob’ektlarning nushalarini hosil qilishda;
 Qurilishda va uning uchun kerakli bo’lgan turli inter’erlar hamda exter’erlarni yaratishda;
 Kino va mul’tfilmlar ishlab chiqarishda personajlar yaratish va ularni suratga olishda;
 Avtomobilsozlik, samolyotsozli va kosmik sanoatda turli xil zahira qismlarni ishlab chiqish va ularni sinab ko’rishda;
 Turli xildagi va ko’rinishdagi zargarlik buyumlari ishlab chiqarishda;
 Bolalar uchun turli o’yinchoqlar ishlab chiqarishda.
Shuning uchun ham 3D-printerlar texnologiyalari yil sayin rivojlanib, qo’llanilish sohasi tobora kengayib bormoqda. Ilmiy xodimlar turli xil inson organlarini ham 3D-printerda yaratish bo’yicha ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Kosmik agentlik NASA esa fazogirlar uchun kerakli bo’lgan turli xildagi ehtiyot qismlarni va ba’zi bir oziq-ovqat mahsulotlarini 3D-printerda yaratish ustida ilmiy izlanishlarni jadallashtirmoqdalar. Bir qancha avtomobilsozlik firma va samolyotsozlik kompaniyalari o’zlari ishlab chiqarayotgan avtomobil va samolyotlarning bir qancha oddiyroq qismlarini xozirdayoq 3D-printerlarda yasayaptilar hamda bundan katta iqtisodiy samara ko’rayaptilar. Gollandiyada esa 3D-texnologuya asosida uylar qurishga tayyorgarlik qilinayapti. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan xolda, shuni ta’kidlash mumkinki, raqamli3D-texnologiya har qanday ishlab chiqarish jarayonining samarasini bir necha barobar oshirish imkonini yaratadi hamda individual buyurtma asosida turli xildagi sanoat mahsulotlarini arzon narxlarda ishlab chiqarishga imkon beradi (on-demand-
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
production). Xuddi shuning uchun ham bunday texnologiyalarni O’zbekiston sharoitida ishlab chiqarishga keng tadbiq etish katta iqtisodiy samara beradi deyish mumkin. 3D-printerlarning oziq-ovqat sanoatida ishlatilishiga bir misol sifatida AQSH ning Kornel universiteti ilmiy xodimlari tomonidan ishlab chiqilgan «Solid Freeform Fabrication» texnologiyasini keltirish mumkin. Bunda xomashyo sifatida oziq-ovqat sanoatida qo’llaniladigan gidrofil polimerlar ishlatilib, ular vositasida sun’iy shokolad, pechen’e, olma, sir, zefir, non va boshqa mahsulotlarni 3D-printer yordamida xosil qilish mumkin bo’ldi. Xozirgi paytda plastikdan, gipsdan, mumdan, fotopolimerdan va metalldan turli xildagi modellar yasay oladigan 3D-printerlar ham mavjud. Agarda sizni 3D-printerlar bo’yicha ma’lumotlar qiziqtirsa yoki 3D-informatsion model olishni juda ham istasangiz, [e-mail] manziliga muroja’at qilishingiz mumkin. Misol sifatida 3D-printerning tasvirini quyida keltiramiz: