Samarqand davlat arxitektura qurilish instituti

Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
 Tomonlarning to’liq rekvizitlarini (manzili, hisob raqami, ismi-sharifi va boshqalar) o’zaro oldi-sotti qilayotgan shaxslardan tashqari, albatta uchinchi tomonga (bankka) ma’lum bo’lishi;  To’lovlarni markazlashgan holda qaysidir tashkilotlar tomonidan boshqarilishi;  Ayrim holatlarda to’lovlar amalga oshirilgach, uni bekor qilish ham mumkinligi tufayli, sotuvchi ham ishonch hosil qilishi uchun ko’proq ma’lumotlar so’rashi kerak bo’ladi. Yuqorida keltirilgan barcha kamchiliklarni hal qila oladigan bir tizim sifatida ilk kriptovalyutalardan biri bo’lgan raqamli pul birligi bitkoin paydo bo’ldi. Bitkoin 2009 yil 3 yanvarda o’zini Satoshi Nakamoto deb atagan shaxs tomonidan yaratilgan va 2008 yil 31 oktyabrida «Birkoin – elektron to’lovlarga mos raqamli tizim» («Bitcoin: A Peer-to-Peer Elektronic Cash System») deb nomlangan maqolada ommaviy e’lon qilingan. Ushbu bitkoin valyutasi ishonchga emas, balki kriptografik kodlash tizimiga asoslangan va o’zaro hech qanday vositachilarsiz (bank yoki boshqa moliyaviy instrumentlarsiz) to’lovlarni bevosita ishtirokchilar orasida amalga oshirilishini ta’minlovchi to’lov tizimi valyutasidir. Bunda nazorat qiluvchi organlarsiz, raqamli valyutalarning haqiqiyligini murakkab matematik algoritmlar asosida tasdiqlanadigan tizim amal qilgan xolda ishtirokchilarning har biri ushbu pul birliklarni emissiya qilishi ham mumkin. Bitkoinning o’ziga xos jihatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin:  Markazlashmagan tizim – har bir ishtirokchi teng huquq va imkoniyatlarga ega;  Hisob-kitoblarning to’liq shaffofligi – har bir ishtirokchi barcha tranzaktsiyalarni ko’rishi mumkin;  Nazoratning yo’qligi – hech bir davlat yoki tashkilot tizim ichidagi operatsiyalarni nazorat qila olmaydi;  Sirlilik – tizim ishtirokchilar haqidagi ma’lumotlarni tasdiqlanishini so’ramaydi;
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
 Kriptotangalarni emissiya qilish cheklangan –jami 21 million BTC (bitkoin tangasi) chiqariladi;  Balans ikki yoqlama yozuv asosida bo’lmaydi, balki barcha tranzaktsiyalar xronologik tartibda barcha ishtirokchilarda ko’rinadi;  Kriptovalyutalar inflyatsiyaga uchramaydi. Qiymati esa bozordagi talab va taklifga qarab o’zgaradi;  Yuridik (huquqiy) jihatdan kriptovalyutalarning ishlatilishi uchun hech qanday asos mavjud emas;  Bitkoin va u bilan bog’liq operatsiyalarning amalga oshirilishi uchun faqatgina internet tarmog’iga ulangan va tegishli dasturiy-texnik ta’minotga ega bo’lgan ishtirokchilarning mavjud bo’lishi kifoya. Kriptovalyutalar bilan ishlash jarayoni qaysidir ma’noda oldindan mavjud torrent tizimida ishlovchi ishtirokchilarning o’zaro fayllar almashinuviga ham o’xshab ketadi. Faqat bu tizimda fayllar o’rnida maxsus kriptografik kodlar xeshlangan xolda bloklarga yig’iladi. Ushbu bloklarning vaqt bo’yicha to’g’ri ketma-ketlikda tuzilishi esa blokcheyn (bloklar zanjiri) texnologiyasini yuzaga keltiradi, masalan: Harbirishtirokchiningamalgaoshiradigantranzaktsiyalariommaviykalitvamahfiykalitiorqaliamalgaoshirilishiko’zdatutiladi. Ommaviykalitorqalibo’ladiganharakatlarvatranzaktsiyalarumumiytizimdabarchaishtirokchilartomonidanqaydetilibboriladi. Mahfiy (yopiq) kalitorqalikelibtushganpulmablag’laritasdiqlanadi.
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
Butranzaktsiyalarniamalgaoshirishvaumumanboshqaharbirtranzaktsiyaniishlovberganxoldasaqlabolishuchunzamonaviyyuqoriko’rsatgichliparametrlargaegabo’lgan (videokartaishlovberishtezligivaprotsessortaktchastotasio’tayuqoribo’lgan) komp’yuterlarvatezkorinternetaloqasibo’lishitalabetiladi. Tizimto’liqkuchlanishdaishlashiuchunesakomp’yuterlarko’proqenergiyasarfinitalabetadi. Ushbuharajatlarnisarflashorqaliishtirokchilarrag’batlantirishsifatidayangikriptovalyuta (bitkoin, efirium, laytkoinvaboshqalar) yokioddiypullardakomissionhaqolishimkoniyatigaegabo’ladilar. Ishtirokchilarsoniqanchalikko’payganisarikriptovalyutatangalariniolishhamshunchalikqiyinlashibboraveradi. Xuddishuninguchunhamkriptovalyutatangalariniqo’lgakiritishnioltinqazibolinganisingari – Mayningqilishdebnomlangan. Xozirgidavrgakelib, mayningqilishuchunkatta-kattainshootlarvabinolardanfoydalanganxoldadoimiyravishdaishlabturuvchiyirikserverlardaniborat “Mayning fermalari” tashkilqilingan. Kimavvalroqshuishgaqo’lurganbo’lsa, hozirdabarchaharajatlarniqoplaganxolda, birnechamilliondollarlikdaromadgaegabo’lgan. Ammobuamalnikechroqboshlaganlardaesa barcha harajatlarhalito’liq qoplanmagan. Yuqoridakriptovalyutalarorqaliamalgaoshirladiganto’lovlarningxususiyatlarihaqidama’lumotlarberildi. Endiesanimauchunularning (bitkoin, laytkoin, efiriumvaboshqalarning) qiymatiso’nggivaqtlardayuqorisur’atlarbilanoshayotganihaqidama’lumotlarkeltiramiz. Aslidakriptovalyutatangalariniyaratishuchunsarflanadiganharajatlarunchaikkattaemas, biroq,foydaliqazilmalaryohudheftniqazibolishdagitashkilotlarko’payishivaush
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
buzahiralarningkamyobtopilishiboisnarxioshganikabibitkoinnihammayningorqalihosilqilishmurakkablashganholatdabutunboshlimayningfermalaridagibirnechakunlikto’xtovsizamaliyotnatijasidabor-yo’gibirnechtabitkionhosilbo’layotganihamdabitkoinlarmaksimalsonichegaralangani (21 million) narxningko’tarilishigasababbo’lmoqda. Biroqnarxlarko’tarilishigabundanboshqasabablarhammavjud. EngasosiysabablardanbiribitkoinniXitoy, YaponiyavaJanuviyKoreyasingaririvojlangandavlatlarrasmanto’lovvositasisifatidaqabulqilayotgani(yoki bunga tayyorlanayotgani) bitkointangalarganisbatantalabnio’takuchaytirib, uningnarxi 2017 yilningo’zida 998 AQSHdollaridansalkam 20000 AQSHdollarigachao’sdi(850foiz). Shuninguchunhamdunyoningyetakchibirjalarivayirikbanklaribitkoinsavdosinitreydingtizimidayo’lgaqo’ymoqdalar. Garchikriptovalyutalarbozorininggurkirabrivojlanishibutunjahonmoliy-iqtisodiytizimigakattata’sirqilganxoldamavjudtizimningyo’qbo’libketishigasababbo’lishimumkinbo’lsada, aynipaytdakattadaromadko’rishistagidabo’lganinvestorlarbitkoinlarbozoriningrivojlanishidanmanfaatdorbo’lmoqdalar. Shuningdek, kriptovalyutalarbozorininggurkirabrivojlanishidanengko’pmanfaatdorinsonlar – yashiriniqtisodiyotdafaoliyatyurituvchiinvestorlardir. Shuvashukabifaktorlaroqibatidahozirgidavrdabirqanchaiqtisodiyotirivojlangandavlatlarbitkoinorqaliturlinoqonuniyvajinoiyfaoliyatlarningrivojlanibketishiningoldiniolishmaqsadidakriptovalyutalari (shujumladan, bitkoinniham) to’lovvositasisifatidaqabulqilishgashoshilishmayaptilar. Bitkoinniharidqilishmasalasigato’xtaladiganbo’lsak, hozirgivaqtdaunibirnechamaxsusbirjalarvabitkoinegalaridan(ishtirokchilardan) to’g’ridan-to’g’risotibolishningbirqanchausullarimavjuddir. Busavdodabitkoinningjoriyqiymatiishtirokchilarorasidao’zarokelishilganxoldaaniqlaniladi. Agarsavdobirjalarorqaliamalgaoshirilganbo’lsa,
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
uxoldato’lovlarhalqaroVISA, Master CardkartalariorqalivabundantashqariWebmoney, Qiwi, Perfect Money, Advcash, Payeer, Paypalhamdaboshqaturdagielektronhamyonlarorqalisotibolishmumkin. Agardasiz 2010 yilda 0,003 kursbo’yicha 100 dollargabitkoinsotibolganbo’lsangiz, bugungikungakelibuningqiymati 153 milliondollardanoshganbo’laredi. Biroqbitkoinyagonakriptovalyutaemas, xozirgivaqtdaundantashqariboshqabirqanchaturdagikriptovalyutalarhammavjud. Quyidaularhaqidabirqanchaqiziqarli ma’lumotlarkeltiramiz.