Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika kafedrasi

21-Mavzu: XVII ASRLARDAN XX ASRNING BIRINCHI YARMIGACHA TARBIYA MAKTAB VA PEDAGOGIK FIKRLAR TARAQQIYOTI
Reja:
1. Jadidchilik harakatining kelib chiqishi va rivojlanish tarixi.
2. Jadidchilik harakatining asosiy g’oyalari.
3. Mahmudxo’ja Behbudiyning ijodi va pedagogik faoliyati.
4. Munavvar Qori hayoti va ijodi.
5. Abdurauf Fitrat ko’p qirrali olim va ma’rifatchi.
Tayanch so’z va iboralar
Jadid, diniy fanatizm, usuli saftiya, qadimistlar, gimnaziya, progimnaziya, rustuzem, jadid maktabi, darslik, dastur, jadval, sinf-dars. Milliy madaniyat, milliy ziyolilar va arboblar, «Anjumani maorif», «Rushdiya», «Tarbiyat», «Qurultoy», «Musulmon o’qituvchilar kengashi»,Halq dorilfununi», Halq ta’limining istedodli tashkilotchilari, mutaxasis kadrlar tayyorlash muammolari, umumiy boshlang’ich ta’lim, umumiy yetti yillik ta’lim, «yozuv masalasi, islohotlari», Ikkinchi jaxon urushi, «Xalq ta’limi va mutaxassis kadrlar», «Umumta’lim makgablarining faoliyati», sirtqi va kechki ta’lim tizimi, «O’zbekistan fanlar Akademiyasi», Siddiq Rajabov va hokazo.
XIX asrning boshlariga kelib Turkistonda islom dini keng tarqalib, mustahkam o’rnashib o’z mavqyeiga ega edi. Bu davrga kelib diniy e’tiqod asosiy tarbiya kuchi sifatida maydonga chiqdi. Islom dini murakkab ta’limot bo’lganligidan u turlicha talqin qilina boshladi. Islom dinida turli xil oqimlar vujudga kela boshladi. Bu holat islom dinini sofligi uchun kurashuvchi ilg’or kishilarni qoniqtirmas edi. Shuning uchun ham Buxorodagi ma’rifatparvarlar, musurmon ruhoniylar va ziyolilar orasida madrasa va maktablar tizimiga hamda islom diniga kirib qolgan bid’atlarni isloh qilish fikri paydo bo’la boshladi. Shunday islohot tarafdorlarini jadidlar, ya’ni yangilik tarafdorlari deb atay boshladilar.
«Jadid» - so’zi arabcha so’z bo’lib, «yangi», jadidizm esa yangilik tarafdorlari degan ma’noni anglatadi.
XIX asr boshlarida qancha ma’rifatparvarlar, mudarislar Buxoro shahridagi 200 ga yaqin madrasani isloh qilish g’oyasi bilan chiqdilar. Bu harakat boshida madrasa mudarisi Abu Nasr al-Kursaviy turgan. Ammo kadimistlar oqimi ularni kofirlikda ayblaydilar va Buxoro amiri Kursaviyni o’lim jazosiga hukm etadi. Abu Nasr al-Kursaviy zindondan qochishga muvofiq bo’ladi va Qozonda o’z faoliyatini davom ettiradi.
XIX asrning 50-60 yillarida diniy islohotchilik harakati yanada kengaydi. Jadidchilik harakati boshida buxorolik mudaris va tarixsi olim Marjoniy, g’ijduvonlik domla Fozil, Mo’minjon Vobkandiy, Mulla Xudoyberdi Boysuniy va boshqa mudarislar turar edilar.
Islohotchilar bu davrda Marjoniy rahnamoligida quyidagi masalalarni oldinga surdilar:
1. Qur’ondagi har qanday diniy masala yuzasidan kishilar bilgan holda o’zlari erkin fikr yuritsinlar.
2. Birovning birovga ko’r-ko’rona ergashishi qat’iy mann qilinsin;
3. Madrasalarda o’qitiladigan hoshiya va shrq kabi mazmunga ega bo’lgan va madrasa o’quvchilari uchun foydasiz bo’lgan hamda ularning vaqtini bekorga oluvchi darslar dars jadvallaridan olib tashlansin;
4. Madrasalarda Qur’oni Karim, Hadisi Sharif, ularning tarjimalari va islom tarixi kabi darslar o’tilsin;
5. Arifmetika, tarix, jug’rofiya, tabobat, handasa, mantiq va boshqa dunyoviy fanlarni o’qitishga qarshilik ko’rsatilmasin.
6. Har bir ishda musulmonchilikning Muhammad Alayhissalom davridagi qadimiy islom madaniyatiga qaytarish ko’zda tutilmasin.
XIX asrning 80-90 yillaridagi jadidchilik harakatining keng yoyilishida Munavvar Qori, Mahmudxo’ja Behbudiy, Said Ahmad Siddiqiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Muhammadsharif So’fizoda va boshqalar jonbozlik ko’rsatgan.
Jadidlar 1906 yilda «Taraqqiy» deb nomlangan gazeta nashr ettirib, o’z g’oyalarini tarqata boshladilar, oradan ko’p o’tmay, «Xurshid», «Shuxrat» singari yangi gazetalar dunyo yuzini ko’rdi. Bu gazetalarda jadidchilik harakatining asosiy g’oyalari talqin qilinar va muhokamaga tashlanar edi.
Bu davrda jadidlarning harakat dasturi tuzilib, u quyidagi masalalarni hal qilishga qaratilgan edi:
1. Diniy tasavvuf va fanatizmga qarshi kurash (ko’r-ko’rona e’tiqod);
2. Diniy aqidalarga asoslangan O’rta asr maktablari o’rniga Ovro’pa qabilidagi dunyoviy ilmlarni ona tilida o’qitishga moslangan yangi usuldagi maktablarni tashkil etish, feodal davri maorif tizimini isloh qilish;
3. Jadidchilik g’oyalarini keng xalq ommasiga yetkazish niyatida yangi o’zbek adabiy tilini ishlash chiqish, matbuot xurligi uchun kurashish, xalq ommasiga tushunarli adabiyot va teartni yaratish;
4. Xotin-qizlarni paranjidan chiqarish va jadid maktablariga qatnashishlarini ta’minlash yo’li bilan ular taqdirini o’zgartirish va oilada islohot o’tkazish;
5. Mahalliy boylar va savdogarlar ahlining siyosiy va iqtisodiy jihatdan rus burjuaziyasi bilan bir huquqda bo’lishi, mahalliy amaldorlarning chor hukmdorlari tomonidan siquvga olishiga qarshi kurashish, shu yo’l bilan mustamlakachilik siyosatini isloh qilish.
Asosiy talablari ana shundan iborat bo’lgan jadidlar uchun ilm va ma’rifat yagona qurol bo’lib, ular shu qurol yordami bilan o’lkada ijtimoiy iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun kurashmoqchi bo’ldilar.
Markaziy Osiyo jadidchilik haqida gap ketganda buni Behbudiy, Munavvar qori, Fitrat kabi ma’rifatparvarlarning ijodi va faoliyatini alohida o’rganish maqsadga muvofiq.