Samarqand davlat universiteti pedagogika kafedrasi

«Qutadg'u bilig» ni nashrga tayyorlagan va tadqiq-tahlil etgan olimlar

Qayum Karimov

1924 Namangan nusxssidan

To`la nashri-15 yil davomida tayyorlangan

Asarning bola-larbop varianti

Mutalboyev S.M

Mallayev N.M

B.To`xliyev tomonidan yaratilgan

Asarni tahlil qilganlar

Yusuf Xos Hojibning didaktikasi Q.Karimov va Y.Jumaboyevlarning tomonidan har tomonlama tadqiq etilgan.

3-8.chizma

Qutadg’u bilig"ning tadqiqotchilaridan biri B.To’xliyev ta’kidlaganidek, YUsuf Xos Xojib "Komil inson haqida gapirar ekan, kamolotning kator belgilarini ko’rsatib o’tadi. Ularning eng asosiysi aloxida shaxsning o’z manfaatlari, shaxsiy istaklari doirasini yorib chikib, Boshkalar g’ami bilan yashashi, ko’pchilik manfaati uchun fidoyi bo’la bilishdir".Hozirgacha "Qutadg’u bilig" ning Xirot, Koxira, Namangan nusxalari ma’lum bo’lib, Venaga keltirilgan Xirot nusxasini Xerman Vamberi nashr qildi va tarjimasini berdi.1890 yilda V.V.Radlov Vena nusxasining Faksimilesini, 1891 yilda shu Faksimile asosidagi matnini nashr qildiradi.1896 yilda Koxira nusxasi topilgandan so’ng, undan ko’chirma olgach, V.Radlov har ikki nusxani qiyoslab 1910 yilda rus grafikasiga asoslangan to’liq transkripsiyasini nemis tiliga tarjimasi bilan nashr ettirdi. 1913 yilda esa uning uchinchi nusxasi Namanganda
topilib, keyinchalik olimlar bu asarni tadqiq etishga kirishdilar.
Demak, Yusuf Xos Xojibning "Qutadg’u bilig" asasarini ilmiy jihatdan
o’rganishga juda ko’p olimlar hissa qo’shgan. V.V.Radlov, X.Vamberi, S.E.Malovlar uni tarjima etib, nashr qilgan bo’lsalar V.V.Bartolbd, E.Berishrtels, I.V. Stebleva, O.A. Valitovalar Har tomonlama tadqiq etdilar. Asarning mukammal nashrini tayyorlashda hamda uni tadqiq etishda o’zbek olimlarining xizmati, ayniqsa diqqatga sazovor.
Birinchi bo’lib professor Fitrat 1924 yilda Namangan nusxasini olib kutubxonaga keltiradi va u xaqda maqola e’lon qiladi. "Qutadg’u bilig"ning mukammal nashri o’zbek olimi K. Karimov tomonidan amalga oshirildi va tadqiq etildi. Uni tahlil etishda S.M.Mo’talliboyev, N.M. Mallayevlarning ham xizmati katta Yusuf Xos Xojib X asrning tashkil topgan Koraxoniylar xukmronligi davrida yashab ijod etdi. Koraxoniylar Sirdaryodan yettisuvgacha, Shimoli Fargona va butun Sharqiy Turkistonda hukmronligini o’rnatgandan so’ng Movarounnaxrning ichki xududlariga ham kirib borib, Qoshg’ardan tortib Kaspiygacha bo’lgan keng maydonda o’z davlatini tarkib toptirgan edi. Uning markazi Qoshg’ar (Urdukent) bo’lib, shimolda Bolasogun (Ko’zurdu), G’arbda Samarkand, markazidagi Uzgand yirik shaharlardan hisoblanardi. Har bir davlatda bo’lganidek Koraxoniylar davlatining ham idora qilish usuli, yurgizadigan siyosati, qonunlari, tarbiya tamoyillari ifodalangan komus nizomnoma zarur edi.
Yuqorida eslatganimizdek, Yusuf Xos Xojibning asarida inson kamoloti masalasi markaziy masala bo’lib hisoblanadi. Mazkur asarda insonning jamiyat va hayotda tutgan o’rni, burch va vazifalari haqidagi muammolar o’ziga xos bir tarzda bayon etiladi.
Mutafakkir kitobning an’anaviy boshlanmasidan keyinrok insonning xaqikiy baxti bilimda ekanligini bayon etadi. Yana ilm-zakovatning ahamiyati haqida kator boblarda ham fikr yuritishi bilan birga unga alohida boblar ham bag’ishlangan. Lekin olim faqat ilm-ma’rifatning ahamiyatini ko’rsatibgina qolmaydi, u bilim va zakovatning amaliyotdagi o’rnini ham yoritadi.Yusuf Xos Xojibning biz tahlil etgan mazkur asari insonni har tomonlama kamolga yetkazishning barcha masalalari o’zining badiiy ifodasini topgan yirik ta’limiy - ahloqiy dostondir. Olim insonni kamolga yetishi uchun quyidagilarni nazarda tutadi:
1. Aqliy kamolot - bilim va zakovat, o’quvga ega bo’lish.
2. Ahloqiy kamolot.
3. Jismoniy kamolot.
Yusuf Xos Xojib insonning, kamolga yetishining yo’l-yuriklari, usullari, chora-tadbirlarini yuksak badiiy mahorat bilan yoritib beradi. uning uchun ham bu asar o’zining ilmiy , ma’rifiy, tarbiyaviy ahamiyatini shu paytgacha saqlab kelmokda.
Abulqosim Maxmud ibn Umar Zamaxshariy (1074-1144) Xorazmning Zamaxshar qishlog`ida tug`iladi. U yirik olim, adabiyotshunos, shoir va yozuvchidir. U Urganchda so`ngra Buxoroda o`qiydi. Bog`dod, Makka va ko`plab shaharlarda sayohatda bo`ladi. Uning asarlaridan "Al-Kashshof" (Oshkor qiluvchi), "Chechanlik poydevori", "Xadisdagi notanish so`zlarni o`zlashtiruvchi" (lug`at), "Tog`, manzil va suvlar", "Dori - darmon va tog`lar ismlari kitobi", "Adabiyot muqaddimasi", "Hikmatli so`zlar", "Ugit va nasihatlarning oltin munchoqlari", "Saxiy yoz" kabilardir Zamaxshariyning "Al Kashshof" kitobi hozirda ham arab mamlakatlari diniy dorilfununlarida muhim qo`llanma sifatida ishlatilmoqda. Uning "Atvoq uz - zaxab fi-l mavoi’z va-l-xutab" (Ugit va nasihatlarning olting munchoqlari) asari tarbiyaviy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Unda tarbiyaviy xarakterdagi 100 ta maqola berilgan.
Nazorat uchun savollar

1. 
   Qaysi davrni Sharq uyqonish davri deb ataymiz va nima uchun?
   
2. 
   Al Хorazmiy va uning didaktik qarashlari haqida gapirib bering.
   
3. 
   SHarq «Uyg’onish davri»da ta’lim-tarbiyaning mazmunini o’rganib mohiyatini aniqlang. (foydalanish);
   
4. 
   SHarq «Uyg’onish davr»dagi ta’lim-tarbiyaning maqsad va vazifalarini asoslang (baholash);
   
5. 
   SHarq «Uyg’onish davri»da ta’lim-tarbiya hozirgi mustaqillik davr ta’lim-tarbiyaga uzviy bog’liqligini taqoslab ko’ring (baholash);
   
6. 
   Abu Nasr Forobiyning pedagogika taraqqiyotiga qo’shgan hissasini mohiyatini izohlang. (tushuntirish)
   
7. 
   Abu Nasr Forobiyning pedagogik fikrlarini hozirgi zamon pedagogikasi uzviybog’liq tomonini taqqoslang.
   
8. 
   Beruniying pedagogik g’oyalarini hozirgi davr yoshlarining ta’lim-zbiyasiga uzviy bog’liqligini taqqoslang. (baholash)
   
9. 
   Ibn Sino pedagogik qarashlarini mohiyatini izohlang.(tushuntirish)
   
10. 
    Uning pedagogik g’oyalarini hozirgi davr pelagogikasiga uzviy bog’liqligini taqqoslang.(baholash)
    
11. 
    Yusuf Хos Хojibning "Qutadg`u bilig" asarida ilm va bilimdonlikning ulug`lanishini ko`rsatib bering.
    

9-Mavzu Sharq Uyg’onish davrida pedagogic fikrlarning rivojlanishi. Sharq Uyg’onish davrida ta’limiy-axloqiy fikrlar rivoji.IX-XII asrlar Sharq uyg’onish davri. XIV asrning ikkinchi yarmi va XVII asrning birinchi yarmigacha Markaziy Osiyoda pedagogik fikrlar taraqqiyoti.


Reja:

1. 
   XIV - XVI asrlarda Movarounnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr taraqqiyoti.
   
2. 
   Soxibqiron Amir Temurning ta’lim tarbiyaga oid fikrlari.
   
3. 
   Muhammad Tarag’ay Ulug’bekning pedagogik qarashlari.
   
4. 
   Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati.