Samarqand davlat universiteti tarixshunoslik va manbashunoslik kafedrasi

1.3. Beruniyning «Qonuniy Ma’sudiy» asari osmon jismlarini o’rganishdagi o’rni.
Hozirgi davrda osmon jismlari o’rganish shu qadar muhim o’rin olganki, go’yo u azaldan mavjuddek tuyuladi. Haqiqatda esa osmon jismlari haqidagi bilmlar asrlar mobaynida asta-sekinlik bilan takomillashib kelgan.

Fan tarixi ma’lumotlariga ko’ra, olti ming yail muqaddam odam o’z mehnatini yengillashtirish maqsadida g’ildirakni kashf etgan. Tikuv mashinasi 1755-1848, elektromotor 1825-1886, telefon [phone], radio 1867-1902, elektr lampa 1894-1905, rentgen 1895-1913, televizor 1926-1949, tranzistor 1948-1953, yadro reaktori 1932-1942, atom energiyasidan foydalanish 1939- 1954, lazer nuri 1936-1961 yillarda kashf etilgan¹⁸.

Ma’lumki, inson yaratgan belko’rak, bolta, tesha, arra, randa, parma, o’roq, ketmon, temir plug, zambil, charxpalak, snaryad, ariq kazgich mashina, paxta teradigan mashina, samolyot, raketa va boshqalarning hamma-hammasi osmon jismlari degan umumiy nom bilan ataladi. Inson jamiyatda yashab, moddiy ne’matlarga boy ulkan «ustaxona» – tabiatga ta’sir etib va undan foydalanib, yaratuvchilik bilan mashg’ul bo’lganiga million yillardan oshdi.

Ana shu yaratuvchilik ishiga barcha mamlakatlarning olim va donishmandlari kabi Urta Osiyo mutafakkirlari ham munosib hissa qo’shib kelishgan.

Jumladan, Xorazmiy, Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Xo’jandiy, Ibn Iroq, Fir-davsiy, Qoshg’ariy, Ibn Sino, Ulugbek, Navoiy, Jomiy va boshqalar hunarmandchilikni rivojlantirishda, osmon jismlari taraqqiyotida katta xizmat ko’rsatishgan.

Qomusiy bilimlar donishmandi Abu Rayhon Beruniyning bu sohadagi xizmatlari alohida tahsinga sazovordir. Uning «Qimmatbaho toshlarni bilib olish bo’yicha ma’lumotlar» nomli, shartli ravishda «Qonuniy Ma’sudiy» deb ataladigan kitobiiing o’ziyoq hunarmandchilik va osmon jismlari taraqqiyoti uchun eng yaxshi yozma manba hisoblanadi.

Ushbu kitobda Beruniy o’zigacha va o’z davridagi temirchilik, zargarlik, shishasozlik, oltin saralash, misgarlik, g’avvoslik, tosh tarashlash kabi o’nlab hunarmandchilik turlari haqida qiziqarli ma’lumot beradi.

Uning yozishicha, qalayi, oq mis (bronza), shisha va chikni buyumga oltin suvi yuritish texnologiyasi murakkab bo’lgan. Chunonchi, oltin qumga mustahkam yopishgan bo’lib, uni ajratib olish uchun, avvalo toshni maydalash kerak, buning uchun esa tegirmondan yoki maxsus tayyorlangan o’g’irlardan foydalaniladi. Qog’oz tayyorlashda qo’llanadigan, suv bilan ishlaydigan mashhur Samarkand o’g’irlaridan ham foydalanish mumkin. Shundan so’ng toshlar yuvilib, oltin simob yordamida ham ajratiladi.

Ma’lumki, oltin noyob metall bo’lib, ming darajadan ortiq temperaturada eriydi. Demak, oltindaya buyum yasash uchun, shunga mos texnik asbob-uskunalar zarur bo’lgan, albatta. Beruniy keltirgan ma’lumot o’sha davrda ana shunday texnik jihozlar yasalganidan darak beradi. Bu fikr esa hunarmandchilik vaqtlar o’tishi davomida oltin saralash fabrikalarini vujudga keltirganiga shubha qoldirmaydi.

O’sha kitobning shishaga oid bobida Beruniy shisha va uni ishlash texnologiyasi qadimdan mavjud ekanligini ta’kidlaydi. Uning yoznshicha, shisha maxsus toshning eritmasi bo’lib qum va potash (ya’ni, maxsus o’simlik kuli) – «ishqor» yordamida olinadi¹⁹.

Olim bu texnologiyani quyidagicha bayon etadi: «Shisha hosil qilish uchun ikkala xomashyo – qum va kul yaxshilab aralashtirilib, ma’lum idishga solinib, bir necha kun davomida uzluksiz qizdiriladi. Natijada qumdagi ayrim zarralar potash yordamida erib shisha hosil qilsa, erimay qolgan boshqa zarralar qum donalaridan ajralib, ko’pik hosil qiladi».

Olimning bu ko’rsatmalari hozirda isbotlangan. Ya’ni, 900 – 1200 daraja issiqlikka chidamli xumdon g’ishtlari va shisha eritadigan idishlardan foydalangan hunarmand ajdodlarimizning yuksak texnik bilimiga qoyil qolsak arziydi.

Beruniy billur, marvarid va boshqa qimmatbaho toshlardan har xil buyum va zebzinnat yasovchi hunarmandlarning ishi, mehnat taqsimoti, bilim darajasi, malaka va ko’nikmalari haqida ham mufassal ma’lumot beradi.

«Basrada, – deb yozadi Beruniy, – tog’ billuridan idish, asbob va zarur buyumlar tayyorlashadi. Billurni qayta ishlaydigan joyda birinchi bo’lib bosh usta ish boshlab, turli kattalikdagi billurni qo’liga olib, yaxshigina razm solib, undan chiroyli va tegishli narsa yasashni belgilab chiqadi. Shundan so’ng shog’irdlar bosh usta ko’rsatmalari asosida ish boshlashadi... Bosh ustalar bilim va tajribada boshqalardan farq qilgani uchun ish haqini ikki baravar ortiq olishadi».

Alloma so’zini davom ettirib aytadiki, tog’ billuri suvdek tiniq, havodek noziq, uning bir cheti sinsa, uchsa yoki yorilsa, yarqirashi kamayadi, ustaning ishi qiyinlashadi. Bunda parmalovchi usta o’z san’atini ko’rsatib, billurning o’sha jarohatlangan joyini tartibga solishi, o’sha joyga moslab yozuv yoki gul o’yishi talab etiladi.

Beruniy kitobining marvaridlar ta’rifiga bag’ishlangan bobida marvariddan turli taqinchoq tayyorlash uchun uni ikki marta teshish va silliqlash kerakligini bayon etadi.

«Marvaridning bahosini, kim yaxshi bilsa,- deb yozadi Beruniy,- u kishi teshish va silliqlash ishlarida qatnashmay, toshning haqiqiy bahosini bilmaydigan shog’irdlariga topshiradi. Shog’irdlar esa hyech ikkilanmay ish ko’rishadi.

Bunda ularning qo’llari qaltiramaydi. marvarid donachasini har xil masofadan, sinish, yorilish kabi bu chilish hollarini xayollariga ham keltirmay, qo’rqmay ishlaydilar. Agar bu ish xavfsirash, qo’rqish bilan bajariladigan bo’lsa, marvarid buzilishi mumkin. Ba’zan shog’irdlarga tarsaki ham tushirib turiladi, sababi – ularni xavfsirash o’ylaridan xalos qilib turishdir. Marvarid teshilib, sayqal bosib bo’lingandan so’ng har qanday xavf yo’qoladi»²⁰.

Bu ishda ko’pincha ayollar qatnashgan, chunki ular boshqa xo’jalik ishlaridan ozod etilgan, shunga ko’ra ularda bezaklarga nisbatan intilish kuchliroq bo’ladi, deb yozadi alloma. Zebziynat buyumlari va taqinchoq tayyorlashda ayollar mehnatining uluglanishi islom dini hukm surgan o’sha zamon uchun progressiv voqyea edi.

«Qonuniy Ma’sudiy»ning temir ta’rifiga bagishlangan bobida berilgan she’riy misol diqqatni tortadi.

Bu she’rda Beruniy quyidagilarni ko’zda tuttan. Hind qilichi deganda, Hindistonda ishlangan qilichni emas, balki uning doimiy sifati tushuniladi. Toza osmoniy temir deganda chaqinning olovi ko’zda to’tilgan. Chaqin yerni yorib ichiga kirib ketadi, o’sha joy kavlab ko’rilganda temir chiqadi. Shu temir bo’laklarga bo’linib qizdiriladi, so’ng tuyaqushga beriladi. Tuyaqush uni yutib yuborib, chiqarib tashlaydi. Temir shu usulda tozalanadi. Shundan keyin undan qilich va boshqa qurollar yasalgan.

Beruniyning yozishicha, ruslar va boshqa slavyanlar ham temirni tozalash uchun uni mayda bo’laklarga bo’lib, so’ng o’nta bulib o’rdaklarga yengizishgan. Bu narsa bir necha marta takrorlangan. Shu tariqa tozalanib olingan temir parchalarini yig’ib, olovda qizdirishgan. Shundan so’ng undan qilich yasalgan, bu a’lo navli qilichdir. Alloma Iben Babekning she’rini ham keltiradi:

«Qizdirilgan qilich to’zon zulmatini kesadi

Xuddi chaqin tog’ cho’qqilarini keskani kabi»²¹.

Biz ulug’ olimning birgina kitobidagi hunar va kasb, texnik bilimlar rivojiga doir tadqiqotlaridan ba’zilarini sanab chiqdik, holos. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Geodeziya», «Saydana», «Yulduzlar haqidagi fan», «Mas’ud qonuni1» kabi hozirda mavjud 31 kitobining har biridan ana shu kabi bebaxo ma’lumotlarni topish mumkin. Allomaning ulkan merosini sinchiklab, chuqur o’rganish, uning xizmatlari, osmon jismlari rivojiga qo’shgan hissasi bilan tanishish fan va osmon jismlari tarixiga doir bilimimiz kengayishiga yordamlashadi. Olimning o’zi ham o’sha davr uchun yaxshigina texnik-injener bo’lgan. Uning hajm o’lchagich, solishtirma og’irliklarni aniqlash tarozisi va maxsus qoliplari, avtomat suvdon, avtomat lampa, «Astrolyabiya», «Hind doirasi» kabi astronomik asboblari, qum va suv soati, globus va dunyo kartasi, Urganch, G’azna shaharlarida qurdirgan observatoriyalari, yer ostida suvni yig’ish inshoatlari qurdirishi dunyoqarashi va bilimi juda boyligidan dalolat beradi. Xullas, O’rta Osiyolik alloma Abu Rayhon Beruniy barcha fanlar sohasida ulkan bunyodkorlik ishlarini amalga oshirdiki, hunarmandchilik va texnik bilimlar rivojlanishida ham uning munosib o’rni bor.
2.1. Beruniynig «Qonuniy Ma’sudiy» asarining tarixiy ahamiyati.
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy (973-1048 yil) – buyuk qomusiy olim va mashhur mutafakkir. Beruniy ilm-fanning deyarli barcha soxalari bilan shug’ul.changan tadqiqotchidir. U Yaqin va O’rta Sharqning boy fan-madaniyatini puxta o’rganib, qadimgi yunon mumtoz ilmi bilan ham chuqur tanishib, yirik alloma bo’lib yetishdi. U shoir, adabiyotshunos olim ham edi. Ona tili bo’lmish Xorazm tilidan tashqari yana arab, so’g’diy, forsiy, sursniy, yunon, qadimgi yahudiy hamda keyinchalik Hindistonda sanskrit tillarini o’rgandi. Beruiiy ilm-fanning hamma sohalarida samarali ijod etib, 162 kitob va risolalar qoldirdi. Shulardan atigi 28 tasi bizgacha yetib kelgan. Hozirgi paytda olimning «Qadimgi xalqlardan qolgan sdgorliklar», «Hindiston», «Gsodsziya», «Ma’danshunoslik*, «Mas’ud qonuni», «Munajjimlik san’atidan boshlang’ich gushunchalar», Ibn Sino bilan savol-javoblari va boshqalari nashr etilib, turli tillarga tarjima qilindi²².

-Beruniyning tabiiy-ilmiy qarashlari muxim. ahamiyatga ega. U astronomik kuzatishlar orqzli Oy va Quyoshning tutilishi. ularning yerdagi hayotga ta’siri. gidrogeologiya. iqlim, kaleidar (taqvim), saqpanish kabp uta murakkab muammolarni yangi ilkor uslub va tamoyilng kumagida xal qilishga e’tiborni qaratdi.

Kishilar yashaylitg’ O."psh kishilarniig tabiatla uchraydigan har qanday Pfoyib chrlisalarnish sabablarini uqtirib bsrishdap qochishlari, ularni tangri donishmandligi. kg’.romatiga xavola qilish bilangina chsgaralanishlaridan kuladi. Bupga misol favvora bo’lib otilib chiqadigan suv. Beruniyning aytishicha, kishilar o’zlari bilmagan tabiiy hodisalar sabablarini bilishga e’tibor qaratmaydilar. Ular suvning ko’tarilishi, yer yuzasining yuqori va quyiligini kam ajrata oladilar. Bundaylar to’g’risida mutafakkir «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida shunday yozadi: «Hisob ilmidan xabarsiz kishi vodiy yo’lini bir tskisda to’g’ri yoki ozgina nishab deb xayol qilsa, albatga, u kishi aytib o’tilgan ariqni yuqorilab ketadi deb xayol qiladi. Bunday kishilar yerning baland-pastligini o’lchash, tekislash, anhor qazish va kanallar o’tqazish qurollarini ishlatishni yaxshi bilmaganlaricha ularning dillaridan shak-shubhani ketkazish mumkin emas».2P

Bsruniyning borliq to’g’risidagi g’oyalari uning tabiiy-ilmiy qarashlari bilan uzviy bog’langandir. Uning borliq, tabiat haqidagi g’oyalari ijtimoiy-falsafiy qarashlarga samarali ta’sir qildi. Beruniy e’tiboriki borliq, materiya, fazo va vaqt, qonuniyat, zaruriyat va tasodifiyat, harakat va rivojlanish, ziddiyat kabi muammolar o’ziga jalb etadi. Beruniy aksariyat olimlar kabi moddiy borliqning’ tangri tomonidan yaratilganligini e’tirof etadi. Uning fikricha, olam, samo jismlari tangri yaratgan vaqtda tarqoqholda bo’lib, keyin harakatga kelgan va natijada muayyan nuqtaga to’plangan bo’lishi ehtimoli maijud²³.

Beruniy «Oddiy javharlar peydo bo’lish va yo’q bo’lishki bilmaydi» degan fikrni ilgari surgan, Arastu, Forobiy va Ibn Sinoningbirinchi turtk.isig’a xaprixohlik bildirmasa-da, pirsshard natijala olamning yaratiltnligini e’tirof etdi. Fazo va vaqt masalalarida ham ularning aniq mazmun kasb etishini, demak. ularning muayyan ashelarbilan chsgaralanishipi tan oladi. Abadiylik, unsh.1 fikricha. birkkchi sabab bilan bog’liqdir, chunkn u yaratuvchining umri.

Lekin olimning taraqqiyot, qonuniyat va zaruriyat haqmda hikoyalari bexad samarali. Masalan, daraxt barglarining miqaori ham zaruriyagdan xoli emas. Ular barglarining miqdori kamdan-kam yettita yoki to’qqiata bo’ladi. Qatiy zaruriyat va qonuniyat qonun-qoidalariga bo’ysunadigan hodisalarga sistemali tarzda sodir bo’ladigan jarayonlar kiradi. Bunga misol tariqasida qayvonlar urchishi, o’simliklar changlanishi, ekinlar ekilishi, mevalar paydo bo’lishini olish mumkin. Lekin zaruriyat va qonuniyat tasodifiyat bilan uzviy aloqada bo’ladi, chunki hamma narsalar ham muayyan paytda, tartibda, fazoda ro’y beravermaydi.

Mutafakkirning’ dunyoqarashida bilish muammolari ustuvor maqomga ega. Bu masalalar yechimini izlashda u kuzatuv, sinov-tajriba, aql-farosat tamoyillariga tayang’an Inson tabiat hodisalarini bilishga bo’lgan sa’y-harakatida ikki narsadan ilhomlanadi. Bulardan biri Alloh tomonidan azaldan berilgan tabiiy qiziqish, barcha narsalarning mazmun-mohiyatiga yetib borishga bo’lgan intilishdir. Ikkinchisi bilish tufayli qo’lga kiritilgan yutuqlardan manfaatdorlikdir. Bu borada olim alximik va astrologlar fikriga qarshi bo’ldi, ularni o’z ijodi orqali qoraladp. Uning fikricha, «agar fanga asoslanib bo’lmasa, undan voz kechish lozim bo’lar edi».

Fanningasosiy vazifasi ilmiy haqiqatningtantana etishiga xizmat qilish, haqiqiy bilmmlarni yelgop-yaishklardan muhofaza etishdir. Yanglishish, yolg’on-yashiqiing fanga kirib kelishiga safsatabozlik, salaflar erishgan yutuqlarg’a tanqidiy yondashmaslik, tadqiqotchinish noizchilligi, ilmdagi sustkashlik, obyektni tadqiqetishni oddiy hayratlanish bilan almashtirish. bilish subyektiiingxastaligi yoki tabiiy holatdan chetga chiqishi, nodonlik, qaysarlik va boshqalar sabab bo’ladi. Voqyelikni o’rganishda quyidagi talablarga amap qilish shart: tadqiq qilinayotgan narsa, holisa sa xususiyatlarnnng nisbiy muayyanligi. haqiqatning aniqjukrofiy sharoitlar bilai o’zaro bog’liqekanligi, o’rganilayotgan hodisa va vaqt birligiga alohida e’tibor qaratish. Masachan, fan sodir bo’lastgan hodisalar aniq vaqtini imkoniyal boricha to’liq aniqlash zaruriyatini ahli ilmga yuklaydi. Lekin masofa, aholi yashaydigan manzillar koordinatlarini belgilashda bir xil vaqtni tug’ri deb tan olish va unga doimo asoslanish qiyin, chunki kun, kechalarning boshlanishi, kunning chiqish-botishi turli joylarda har xildir. Muammoning hal qilinishi Yer va suvning shar shakldaligi, tog’ past-balandliklar singari tabiiy hodisalarning mavjudligi tufayli yana ham murakkablashadi, natijada ikki xil joyning vaqti to’g’risida bir xil fikr yuritish mush kullashadi²⁴.

Bundan tashqari/kuzatuv, sinov-tajriba bilish jarayonini birmuncha yengillatsa-da, ularga nisbatan bamaylixotir munosabatda bo’lish samara bermaydi. Demak, bizning bilimlarimizning naqadar to’g’ri yoki noto’g’ri bulishi «kuzatuvchi – tadqiq etiluvchi obyekt -bilish vositalari» muammosini qay tarzda oqilona hal etishimizga bog’liqdir. Buning boisi, har bir inson tadqiqotchi sifatida ideal mavjudot emas. Bunga yana tadqiqot obyektining o’zgarib turishi, kuzatuv va tajriba vositalarining shtmiy tadqiqot talablaridan past ekanligini nazarda tutsak, bilish jarayoni naqadar murakkab ekanligi yaqqol seziladi.

Olim tajribaning samarali ko’magida ajoyib ilmiy yutuqlarga erishdi. U turli usullardan foydalanib, ma’dan va metallarning inson akhl-zakovati hayratga keladigan aniklikda solishtirma og’irligini belgilab berdi. Lekin olimning o’z zamondoshlariga qarata doimo tajriba, kuzatishga amal qilishga da’vat etuvchi chaqirig’i o’sha davr olimlari tomonidan qabul qilinmadi. Buning sababi, G. G. Lemmleyning fikricha, bu mualliflarning Beruniy asarlarida muhim o’rin egallagan uning esosiy uslubi – tajribaga murojaat qilishi to’g’risidagi qat’iy tavsiyasiga prinsipial nuqtai nazardan tubdan qarshiligidadir.

Olimgacha bili'.:ning chinligi mezoni sof aql-farosat saltanatiddn izlapar edi. Barcha mashhur mutafakkirlar, jumladan Araslu ham shunday fikrda edi. Arastu «tajriba» deganda ashyolarni ko’p martaba xotirlashni tushungan.

Beruniyga ko’ra esa, ilm, haqiqatning eng ishonchli mezoni kuzatuv, sinov-tajribadan boshkh narsa bo’lishi mumkin emas. Olimning «Sinovdan boshqa ustuvor dastur, tajribada tekshirishdan o’zga muvaffaqiyatga eltadigan dasturulamal yo’q», «Tajribagaginatayanmoqlozim» («Ma’danshunoslik») kabi iboralari odsiy so’zlar yig’indisi bo’lmay, balki uning o’zi qo’llagan vositalar samarasiga komil ishonch namunasidir.

Mutafakkirning jamiyat va inson to’g’risidagi qarashlari ham o’ziga xosdir. Inson Allohning yaratuvchilik faoliyati tufayli paydo bo’lgan. U Alloh buyukligi va donishmandliganing nishonasidir. Unga in’om etilgan sezgi a’zolari, aql, ya’ni barcha nafsiy va aqliy quvvatlar behudaga berilmagan. Ular orqali inson Allohning amr-farmonini eshitadi, his ztadi, mo’jizalarni musho\ada qilib bular orqali uning yagonaligidan, qudratli, dono va mehribon ekanligidan xabardor bo’ladi.

Inson hayoti va faoliyati moddny omillar, tabiiy qonuniyat asosida kechadi. Beruniyning ta’kidlashicha, jug’rofiy omil inson \ayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Inson tanasining rangi, tashqi ko’rinishi, tabiiy xossalari va xususiyatlaridagi farquning kelib chiqishiga achoqador bo’libgina qolmasdan, balki turar joylardagi tuproq, suv, havo, joyning farqiga ham bog’liqsir²⁵.

Odamlarning bir-birlari bilan birlashishi, jamiyatning paydo bo’lishi moddiy exhiyoj natijasidir, Inson ortiqcha jismoniy kuch va qudratdan mahrum ekanligi., unda o’z-o’zini muhofaza qilish vositalarining yo’qligi, bosh qalar tomonidan tashkil etilgan xurujlarga duch kelishi oqibatida uni himoya qiladigan va ehtiyojlarini qondirishini ta’minlay oladigan narsaga doimiy zaruriyat sezadi. Aynan shu zaruriyat ularni birlashishga da’vat etadi. Kishilarning ehtiyojlari ko’p va xilma-xildir. Ularni amalga oshirish odamlardan tashkil topgan jamoalarga nasib ztadi- Buning uchun ular shaharlar qurishga ehgiyoj sezadilar, natijada jamiyat vujudga keladi.

Har bir insonning haqiqiy bahosi uning o’zi qodir bo’lgan hunar, ishni vijdonan yuksak mahorat bilan bajarishidir. Mehnat – insonning buyuk burchi, chunki har qanday orzu qilingan maqsad, moddiy yoki ma’naviy ehtiyoj mehnat tufayli natijaga erishadi. Pul muomalasi mehnatning ayirboshlashi rivoji bilan bog’langan. Beruniyning fikricha, pullar, jumladan oltin, kumush o’zicha hyech qanday qadr-qimmatga ega emas. Ular mahsulotlarni almashtirish jarayonidagina umumiy mezon sifatida ahamiyat kasb etadi, o’z vazifasini bajaradi.

Puldan noo’rin foydalanish yomon oqibatga olib keladigan boyliklar yaratdi. Natijada pul zo’ravonlikka, majburiy mehnatga olib keldi. Zo’ravonlik va yollash tufayli amalga oshiriladigan meqnat doimo davom etishi mumkin emas. U vaqtinchadir.

Beruniyda ijtimoiy utopik qarashlar qam rivoj topgan, deyish mumkin. Uning idealiga ko’ra, jamiyatni boshqarish o’z mohiyatiga qaraganda, amaldorlardan o’z huzur-halovatidan ma’lum muddat mahrum bo’lishni, zo’ravonlardan jabr ko’rganlarning huqukdarini tiklash, aybdorlarni esa jazolashdan iborat bo’lmog’i lozimligini taqozo qiladi.

Uning hikoya qnlishiga qaraganda, Mag’ribda jamiyatni boshqarish demokratik tarzda olib borilar ekan. Jamiyatni idora qilish «yuqori toifa kishilari va dehqonlar» orasida navbatma-navbat amalga oshirilar ekan. Idora qilish muddati tugagach, hukmdor mas’uliyatli vazifani sog’-salomat o’z zimmasidan soqit qilganligiga atab fuqarolarga ziyofat berar, kishilarga sovg’alar hadya qilar ekan.

Odil hukmdorning asosiy vazifasi yuqori va quyi tabaqa vakillari o’rtasida adolat o’rnatish, kuchli va ojizlar o’rtasidagi tenglikni barqaror etishdan iboratdir. Shuning uchun u Hindistonda hukmron bo’lgan tabaqachilik (kastachilik) tartibini qoraladi. «Tenglik hukmronlik qilgan joyda qayg’u-alam va ochofatlik o’z-o’zidan yo’q bo’lib ketadi->, degan g’oyani ilgari surdi Beruniy. Olimning ta’kidlashicha, jamiyat hayotida dehqonchilik bilan band aholining o’rni alohida e’tiborlidir. Shuning uchun deqqonlar hol-ahvolidan doimo xabardor bo’lib turish, ularga g’amho’rlik qilish hukmdorning bosh vazifasi bo’lmog’i shartdir²⁶.

Beruniyning axloq-olobga oid g’oyalari ham behad darajada qiziqarli va foydadan holi emas. Insonning axloqiy qiyofasi jamiyatda, boshqalar ta’sirida shakllanadi. Shunday ekan, shaxsning’ axloqi jamiyat oldidagi burchini sidqidillik bilan bajarishiga xizmat qilmog’i lozim. Insonning tashqi qiyofani tabiat ii’omshshr. uni o’zgartirishning «mkoniyati yo’q. Biroq, axloqiy qiyofasi o’zgartirish insonning’ o’z qo’lida. Demak, uni yomon xulqdan yaxshi fazilatlar tomon aylantirish imkoniyatlari cheksiz. Buning uchun shaxs o’z xulq-atvori, his-tuyg’ulari ustidan hukmron bo’lmog’i, ruhini tarbiyalab borishi, uni axloqiy jarrohlik vositasida davolashi, axloq-odob borasidagi kitoblarda ta’kidlangan usullar bilan kamchiliklaridan qutulmog’i lozim. Ana shundagina, u o’zining salbiy odatlardan xoli bo’lib, yuksak axloqiy fazilatlar sohibmga aylanadi.

Abu Rayhon Beruniyning tabiiy-ilmiy, falsafiy, ijtimoiy-axloqiy qarashlari jahon falsafiy tafakkuri ravnaqig’a katta hissa qo’shdi.

2.2. Abu Rayhon Beruniy tarixiy manbashunoslikka qo’shgan xissasi.
Ulug’ Sharq mutafakkiri Abu Rayxon Muxammad ibn Axmad al-Beruniy Sharq tafakkur olamining o’ziga xos yo’nalishini ochib berdi va insoniyat tarixi, uning vujudga kelishi, taraqqiyoti hamda tanazzullari atrofidagi mavjud fikrlarga aniqlik kiritdi. Turli ziddiyatli qarashlarni butun moxiyati bilan o’rganib, unga o’ziga xos yondashib, mavjud qarashlarni keskin tarzda boyitib, uning o’zanini o’zgartirib yubordi. Aniqroq qilib aytganda, Beruniy olamning yaralishi, insonning vujudga kelishi, xalkdarning tarakiyot boskichlari, tarixiy vokealar, tabiiy xodisalar, ularning moxiyatini ilmiy asosda urganish maktabini yaratdi. Ushbu maktab bugun moxiyat-e’tibori bilan dastlab Shark, keyinchalik Fap6 falsafiy tafakkurining tamal toshini kuydi.

Beruniyning 1030 yilda yozgan va «Hindiston» nomi bilan mashxur bulgan «Taxkik mo li-l-hind min ma’kula makbula fi-l-akl av marzula», ya’ni «Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan ta’limotlarini aniqlash» deb nomlangan asarida bayon etilgan betakror ilmiy goyalar odam va olam xakidagi tasavvurlarni keskin o’zgartirib yubordi. Bu asar butun moxiyati bilan tarix falsafasi-ning o’ziga xos va noyob kurinishidir. Unda insoniyat taraqqiyoti, uning omillari va moxiyati dunyoviy tafakkur orkali tadkik. etildi va kutilmagan xulosalar ilmiy asoslangan xolda urtaga tashlandi.

Asarning o’ziga xos tarixiy, ilmiy va falsafiy kadriyati shundaki, u xamon jaxon xalkdari tarixini urganishda muxim manba bulib xizmat kdlmokda va tarix falsafasi taraqqiyotida, tarixni falsafiy anglash jarayonida zabt etib bulmas chukki darajasiga chikdi. Darxakikat, bu asarga Magribu Mashrik olimlari, yirik mutaxas-sislari doimo kizikish bilan karaydilar. Uni juda katta extiros bilan ukiydilar. Shuning uchun xam tanikdi olim V. R. Rozen «Shark va Garbning kadimgi va urta asrdagi butun ilmiy adabiyotida bunga teng keladigan asar yo’q»²⁷, degan edi.

Asar garchi «Hindiston» deb nomlansa-da, «hindlarning akliga sig’adigan va sigmaydigan ta’limotlarni aniqlash»ga bagishlangan bulsada, uni butun moxiyati bilan insoniyat utmishining tarixiy-falsafiy talkinini, ilmiy-nazariy yechimlari va asoslagan xulosalarini nazarda tutib ushbu yo’nalishda Fap6y Sharkning butun dunyo dinlari, qarashlari va dunyoviy tafakkur ulchovlarining sintezi sifatida yuzaga kelgan nodir asar deyish mumkin. Aslida xam shunday. Zotan, unda inson kelib chikishining diniy va dunyoviy qarashlari, insoniyat taraqqiyotining turli boskichlari, davrlari, podsholiklar va paygambarlarning dunyoga kelishi, ularning jamiyat taraqqiyotidagi ijtimoiy, ma’naviy, madaniy va axlokiy ta’sirlari, qarashlari va munosabatlari kiyosiy tarzda urganiladi.

Beruniyning ushbu asari o’z davrining mutlak yagona vokeligi emas edi. Chunki bu paytda podsholiklar va paygambarlar xayotiga bagishlangan turli-tuman xotiralar, afsonalar va rivoyatlarga asoslangan ma’naviy-ma’rifiy asarlar, sayoxatnomalar, badialar ko’pdan-ko’p yozilgan edi. Beruniyning daholik kudrati shundaki, u o’zigacha yaratilgan va mavjud bulgan manba hamda adabiyotlarning eng asosiylarini mumkin kadar chukur o’rganib, ularning xar biriga munosib baxo berib, eng asosli xulosalarni ilgari surdi. Bu xulosalar xozirga kadar ilmiy yangiligi, dolzarbligi, nazariy asoslanganligi, muxim konseptual axamiyatga egaligi va ulkan ijtimoiy moxiyat kasb etganligi bilan aloxdda kadrli.

Tarixni o’rganar ekan, insoniyat kelib chikishi va uning rivojlanish dinamikasini taxdil kilar ekan, Beruniy xakikatga ishonmovchi kishilar bilan munozara qilib, ularni skeptisizmda ayblaydi va bular «qatiy xujjatlarni kabul etishda xuddi sherdan kurkib kochgan eshaklardek qochadilar»²⁸, – deydi.

Shark tarix falsafasining o’ziga xosligi shundaki, unda turli davrlarda xukm surgan podsholiklar va ularning sulolalari tarixiy davr sifatida kabul kilinadi va ana shu davrda yuz bergan barcha vokealar, ma’naviy-axlokiy mezonlar, madaniy va ijtimoiy taraqqiyot bevosita ana shu podsholiklar va ularning sulolalari yurgizgan siyosat asosida urganiladi.

Beruniy xam ana shu tartibotdan unumli foydalangan. U o’zining «Osor al-bokiya» deb nomlangan asarida turli davrlarda xukm surgan podsholiklar va sulolalarning kupdan-kup jadvallarini kiritgan: Makedoniyalik batlimuslar (ptolemeylar), rum, xristian, kadimgi Eron, sosoniylar sulolasi podshoxlari, arab xalifalari (um-maviylar va abbosiylar) kabilarning o’z davriga xos shajaraviy-tarixiy jadvalini yaratdi. Ular uta anik va ishonchli manbalardan olingan bulib, podshoxdarning xukmronlik kilgan davrlari deyarli tugri kursatilgan. Ular boshka tarixiy kitoblar bilan solishtirish natijasida tula isbot etilganligi bilan aloxida ajralib turadi. Beruniyning ushbu asari insoniyat tarixini urganuvchi mutaxassislar, tarixchilar, sosiologlar, faylasuflar, etnograflar va demograflar uchun muxim manba bulib xizmat kilmokda²⁹.

Atokli manbashunos Ismatulla Abdullayev Beruniyiing «Kadimgi xalklardan kolgan yodgorliklar» («Osor al-bokiya») asari xususida fikr yuritar ekan, alloma o’z davrining ijtimoiy muxiti, kishilik tarixiy taraqqiyoti, xalkdar, urf-odatlar, madaniyatlar va olamni anglash borasidagi karama-karshi fikrlarni ancha chukur egallaganligini bayon etadi. Jumladan, Beruniy yunonlar, rumliklar, eroniylar, sugdiylar, xorazmliklar, xarroniylar (yuldo’zga topinuvchilar), kibtiylar, xristianlar, yaxudiylar, islomgacha bulgan arablar va musulmonlarning vakt ulchovlari, yil xisoblari, xayitlari va mukaddas kunlarini ijtimoiy-tarixiy, madaniy va ma’rifiy jixatdan ancha chukur urgangan. Bu insoniyat tarixini bevosita falsafiy urganish, mantikiy xulosalar chikarishga asos bulgan.

Beruniyning tarix falsafasi ayni ana shu turli xalklar, mamlakatlar, mintak.alarda mavjud turmush tarzi orkali rivojlanish omillari, taraqqiyot yo’nalishlarini urganadi va tegishli xulosalar chikaradi. Bu bevosita antropologiya, antropogenez, demografiya va etnografiya bilan boglik. bulgan komusiy tadkikot usulini takozo etadi.

Beruniy kadimgi xalklar tarixi, ularning ma’naviy-madaniy yodgorliklari, ijtimoiy-axlokiy qarashlari xususidagi ushbu asarini kanday maksadda yozganini kuyidagicha ifoda etadi: «Adiblardan biri mendan (turli) xalkdar xakidagi tarixlar, ularning boshlanishlari va shoxobchalari, ya’ni oylar va yillari ustida u tarix egalarining ixtiloflari va bu ixtilof sabablari, mashxur bayramlar, (xar xil) vaktlar va yumushlar uchun belgilangan kunlar, millatlarning ba’zisi amal qilib, ba’zisi amal kilmaydigan boshka (marosimlar) xakida suradi va meni imkon boricha ularni juda ravshan bayon etib, ukuvchi faxmlaydigan, (turli) kitoblarni axtarish va shu kitob egalarini surishtirishga extiyoj kolmaydigan (bir asar yozishga) da’vat etdi»³⁰.

Beruniy ana shunday murakkab va uta mas’uliyatli vazifani zimmasiga olgan edi. Ma’lumki, birinchi uygonish davri bulgan ayni Beruniy yashagan davr olam va odam, inson va tabiat urtasidagi qarashlarda jiddiy tarzda karama-karshiliklar yuzaga kelgan, turli diniy e’tikodlar va tushunchalar bir-birini inkor qilib, bir-birini rad etayotgan, dunyoviy fanlar esa katta kuch-kudrat bilan tarakdiyot yuliga chikib olgan bir davrda eng tugri va eng makbul yuldan borish ilmda ancha murakkab va xatto, xatarli edi. Beruniy insoniyat tarixiga, xalklarning kelib chikishi, ularning o’ziga xosligi va umumiyligi muammolarini urganishda tom ma’noda o’ziga xos yondashdi. Jumladan, u «Rivoyatlarni davrimizga eng yakini va eng mashxurini, sungra yakinrok va mashxurrogini birin-ketin olib borishimiz lozim, ularni o’z arboblaridan kabul qilib, to’zatish mumkin bulganini to’zatamiz, boshkalarini o’z xolicha koldiramiz. Shunda biz keltirgan rivoyatlar xakikatni kidiruvchi va xikmatni sezuv-chining ulardan boshka rivoyatlar ustida ish yurgizishiga yordamchi va bizga muyassar bulmagan narsalarga erishish uchun yulovchi bo’ladi»³¹, – degan edi. Beruniyning podshoxlar, paygambarlar (soxta paygambarlar), mashxur shaxslar, turli xalklar, xilma-xil diniy qarashlar tarixini urganish jarayonida ularga bevosita xalklar madaniyati, turmush tarzi, an’analari, urf-odatlari, diniy e’tikdlari orkali baxo beradiki, bu o’z davrining juda katta va keng mikyosdagi komusiy tadkkot makomiga egaligini kursatadi.

Beruniy tarixni falsafiy idrok etish, insonning kelib chikishi, uning gavda to’zilishi va tillarning turlicha bulishi, kiyofalar, yuz kurinishi va tana to’zilishi, rangi xakidagi ilk ibtidoiy qarashlarni keskin rad etadi. Jaxon fanida birinchi marotaba inson va tabiat, odam va olam urtasidagi munosabatlarni dunyoviy fan nuktai nazaridan tadkik, etadi. Turli afsonalar, asotir-lar va rivoyatlarni chetga surib, muammoni ilmiy tadkik etish yulidan boradi. Jumladan u «(odamlar) to’zilishlarining rang, surat, tabiat va axlokda turlicha bulishi fakatgina nasablarining turlichaligidan emas, balki tuprok, suv, xavo va yerning, (odam) yashaydigan joylarning turlichaligidan xamdir. Tillarning turlicha bulishiga sabab odamlarning guruxlarga ajralib ketishi, bir-biridan o’zok, turishi, ularning xar birida turli xoxishlarni ifodalash uchun (zarur) bulgan so’zlarga extiyoj tugilishidir. O’zok, zamonlar utishi bilan xaligi iboralar kupayib, yodda saklangan va takrorlanish natijasida tarkib topib, tartibga tushgan»³², deydi.

Kurinib turibdiki, Beruniy qarashlariga kura inson tanasining rangi, suvrati va siyrati (tafakkur tarzi), shakli va mazmuni, xullas, fe’l-atvori va ma’naviy qarashlari bevosita tabiiy muxit orkali shakllanadi va rivojlanadi. Tuprok, suv, xavo va yerning, umuman olganda, tabiiy iklimning inson rivojlanishidagi urni va roli aloxida axamiyatga ega. Zotan, xuddi ana shu tabiiy muxit, geografik sharoit xalklar, millatlar shakllanishining muxim asosi sifatida rol uinaydi. Turli mintakalarda yashaydigan xalklar va xatto, bir mamlakatning turli viloyatlarida yashayotgan bir millatga mansub odamlarning tashki kiyofasi, fe’l-atvori, so’zlashuvi, tili, talaffo’zi va munosabatlarida turli xillik mavjudligini bugungi kunda xam yakdol kurishimiz mumkin.

Beruniy tillarning turlicha bulishi sabablari xakida fikr yuritar ekan, insoniyat ruxiyatining, ruxiy olaminipg nakadar murakkab ekanligini chukur anglaydi. Munosabat bildirish, xoxish-istaklarni ifodalash uchun so’zga extiyoj tugilganligini ishonarli tarzda bayon etadi va inson fe’l-atvorining shakllanishi jarayonini anik, tasavvur etib, ma’lum predmetlarni kandaydir nom bilan atash, kaysidir ma’noni anglatadigan iboralar asta-sekin kupayib, ular yodda sakdanib, takrorlanishi natijasida ma’lum millatga mansub til shakllanishi, so’zlarning tartibga tushishi jarayonlarini anik, tasavvur etadi va yorkin hamda tushunarli tarzda ifodalaydi. Bu insonning etnogenezisi, uning kelib chikish jarayonlari, turli mintakalarda turli tillarning paydo bulishi, shakllanishi va rivojlanishidan tortib, yaxlit insoniyat ijtimoiy-tarixiy va madaniy tarakdiyoti moxiyatini anglashgacha bulgan keng mikyosli ilmiy-nazariy tadkikot mavkeini egallaydi.

Beruniy o’zigacha bulgan insoniyat tarixini tadkik etar ekan, «Men ularning o’zimgacha yetib kelgan gaplarini xikoya kilaman. Kuchim yetgancha bo’zilganlarini to’zatishga, yolgonlarni bekor kilishga, rostni aniqlashga urinaman»³³, – deydi.

Sharkona kamtarlik bilan aytilgan ushbu fikrdan kurinib turibdiki, Beruniy insoniyat tarixini juda chukur urganish bilan birga, uni turli afsonalardan, ri-voyatlardan tozalab, real tarixiy jarayonga real va ilmiy yondashish tamoyillarini ilgari suradi. Tarixni falsafiy tadkik etish tamoyili shuni takozo etadiki, u xar kanday ilmiy tushunchalar, turli manbalar va tarixiy dalillarni tugridan-tugri kabul kilmaydi. Ularning xar biriga tafakkur orkali yondashib, tarix xakikatini tiklash bilan birga vokea-xodisalarning mantikiy rivoji orkali tarix moxiyatini, mazmunini va yaxlit falsafasini vujudga keltiradi.

Fanning ana shunday o’ziga xos konuniyatlaridan kelib chikib Beruniy o’z fikrini davom ettiradi: «Sungra buni kupchilik kishilarning tabiatini pastkashlashtiradigan, yomon axlokdan, xakikatni kurishga kuymaydigan omillardan o’zini tozalagandan keyin ularning isbot uchun keltirgan so’z va e’tikrdlarini bir-biriga solishtirish bilan bilinadi»³⁴. Ana shu xolatning o’zi ilmiy bilish jarayonini shunchaki tasavvurlar xolatidan mantikiy anglash, falsafiy fikr yuritish boskichiga kutaradi. Natijada xar bir vokelik atrofida shunchaki tarixiy xodisa sifatida emas, balki u jamiyat, kishilik xayoti moxiyati bilan boglik. bulgan juda katta ijtimoiy, ma’naviy-axlokiy vokelik ekanligini anglash mumkin bo’ladi.

Beruniy taryxiy manbalar ustida ishlar ekan, u xar bir manbaga mutlak xakikat sifatida karamaydi. Xakikat ichidan xakikat izlaydi va shu yul bilan tarix xakikatini tiklashga intiladi. Natijada biz «to ularning bar-chasini bilish vakti kelgunicha bayon etishdan tuxtadik, chunki shubxani anik, va noma’lumini ma’lumga kushish biz yurgan yulga loyik. emas»³⁵, – degan kat’iy xulosaga keladi.

Uning tasavvuricha, xar kanday tarixiy asar xech kimda shubxa uygotmasligi, u mutlak xakikatga tayanmogi lozim.

Atokli olim Omonulla Fayzullayevning xulosalariga kura Beruniy o’z davrining pragmatistlariga karshi keskin kurashdi. Chunki ular o’zlariga yokkan narsaga mutlak xakikat deb qarashar edi. Fakat unigina ximoya kilardilar va e’tikodlariga karshi bulgan xar kanday rost va asosli dalillarni rad etardilar1. Ilmiy va tarixiy xakikat esa mumkin kadar xolislikni, kiyosiy taxlil, takkoslash orkali aniklanadigan xulosalarni takozo etadi. Fakat xolislikkina tarixiy taraqqiyot va ijtimoiy xayot moxiyatini ochishi, unga real baxo berishi va bir butunligicha tiklashi mumkin.

Beruniy tarixiy jarayon taxliliga kirishar ekan, uni falsafiy mushada etadi, undan moxiyat izlaydi va natijada mantikiy xulosalar chikarishga erishadi. U inson olami betakror, rang-barang, xar bir individ o’zicha bir dunyo, tarixiy jarayon va ijtimoiy to’zum esa inson manfaatlarining real kurinishi degan fikrga keladi. U ma’lum bir xalklar va mamlakatlar tarixini o’rganar ekan, yaxlit insoniyat tarixini butun moxiyati bilan urganish, tadkik etish va u xakdagi sunggi xulosalarni aytish mumkin emas, degan goyani ilgari suradi va natijada «davrimizga eng yakin va mashxur rivoyatlaridan boshlab, borgan sari nariga, obyektga yakinlashib boriladi va yul-yulakay to’zatilib ketiladi»³⁶, – degan xulosaga kelib, fikrini davom ettiradi: «...Xalklarning bir-biriga (tegishli) xabarlarni anikdab bilishga bir inson umri kifoya kilmaydi-yu, xamma xalklar (xavddagi) xabarlarni bilishga kanday kifoya etsin. Bu mumkin emas»³⁷.

Beruniy ana shu qarashlari bilan insoniyat tarixi inson tafakkurining maxsuli ekanligini, bu tafakkur cheksiz, uning barcha kirralari va yo’nalishlarini, man-faatlari va moxiyatini tulakrnli anglash ancha murakkab ekanligini dalillaydi. Demak, tarix xakddagi xar kan-day fikr nisbiy va cheklangan. Fakat tarixshunoslikka va fangina vakt nuktai nazaridan cheklangan bulsada, moxiyat va mazmun jixatidan cheksizdir.

Beruniy xalklar tarixini, ularning turmush tarzi va xayot an’analarini o’rganar ekan, xar kanday manbaga aloxida e’tibor bilan karaydi. Ularni chogishtirish yulidan boradi. Tarixiy muddatlar, davrlarni kiyosiy tarzda o’rganib, xar tomonlama mukammal va asosli dalillarni tuplaydi. Uning o’ziga xos katta yutuklaridan biri shundaki, xar bir tarixiy vokelikka turdosh fanlar imkoniyatlaridan kengrok foydalanishga xarakat kiladi.

Shuning uchun xam uning ma’lum bir xalk tarixi yoki utmishning ma’lum bir davri xakidagi xulosalari va taxlil usullari ba’zan yuksak badiiy nafosat, so’z san’atining noyob kurinishi darajasiga kutaridsa, ayrim joylarda mantikiy tafakkur, vokealar moxdyatiga chukur kirib borish, ularning tag-zaminiga yetib borish va falsafiy mushoxada yuritish ustuvorlik kiladi.

Ayrim xolatlarda bir vokelik atrofida fikr yuritar ekan, munajjimlar qarashlari, asotirlar, afsonalar va rivoyatlar ustuvorligini rad etib, astrologik qarashlarni inkor kiladi. Osmon jismlarining aylanishi, Yer, kuyosh sistemasi, oy va yuldo’zlar xarakatining anik, maromi bunday rivoyat va afsonalarni rad etishini ta’kidlaydi. Natijada uning tarixiy tadkdkotlari matematik xisob-kitoblar ulchovlar, tabiat va yaxlit olam konuniyati, geometrik aniqliklar orkali yirik falsafiy umumlashmalar va mantikny xulosalarning betakror kurinishlariga olib keladi.

Beruniyning tarix falsafasida antropogenez – inson va uning kelib chikishi, rivojlanish jarayonlari, antroposofiya – insonning xis-tuygulari, xis etish im-koniyatlari va ta’sirlanish xolatlari yukori darajada rivojlangan mistik ta’limot yo’nalishi bilan uygun holda olib boriladi. Ana shunday xolatlardan kelib chikkan qarashlarda inson xayoti kishilik jamiyatining markazi, barcha mavjudot va borlik olamning birlamchi va bosh moxiyati darajasiga kutariladi. Demak, bunday qarashlarda antroposentristik yo’nalish ustuvorlik kiladi. Umuman olganda, Beruniyning olamni tadkik etish, uni urganish, inson va kishilik jamiyati moxiyatini ilmiy-nazariy tadkik etiihsa o’z davriga xos bulgan iloxiy va dunyoviy qarashlarning tabiiy va xayratomo’z uygun-ligini kurish mumkin.

Tarix Beruniy uchun fikr va tafakkur manbai. U xar doim turli fanlarning o’z konuniyatlari doirasida o’zaro ta’siri, o’zaro o’zviyligi va uygunligining noyob kirralarini kashf etadi. Natijada tarix xakidagi tasavvur xoxlagan fan tadkikrtchisi uchun muxim manba bulib xizmat kiladi. Deylik, astronom o’zi uchun, matematik o’z qarashlariga mansub, etnograf yo antropolog insonning vujudga kelishi va shakllanishi, kishilik jamiyati konuniyatlari va tajribalari xakidagi o’z asosli ilmiy xulo-salariga ega bo’ladi. Beruniyning komusiy bilim imkoniyatlari va kirralari ana shu tarzda vujudga keladi.

Beruniy tarixiy tadkikotni boshqa turdosh fanlar bilan borlik, xolda olib borganligi, turli fanlarning predmeta va o’ziga xos tadkdkrt yo’nalishlari orkali tarixga yondashganligi xakida gapirar ekan, u kuyidagi xulosaga keladi: «Maksad gapni cho’zish emas, balki ukuvchi-ni zeriktirmaslik. Chunki doimo bir narsaga karayverish malollik va sabrsizlikka olib keladi. Ukuvchi fandan fanga utib tursa, turli boglarda yurganga uxshaydi. Birini kurib ulgurmay boshkasi boshlanadi va u kishi «xar bir yngi narsada o’ziga yarasha lazzat bor» deyilgandek, ularni kurishga kizikadi va ko’zdan kechirishni istaydi. Bir xil narsa charchatadi, xotiraga malol keltiradi»³⁸.

Balki shundaydir. Balki Beruniy sharkona takalluf bilan, «zeriktirmaslik», «malol keltirmaslik», «ukuvchiga yengillik yaratish» orkali o’zining nixryatda keng va serqirra – qomusiy-ilmiy faoliyatiga kamtarlik bilan bax.o bergandir. Balki usha davr tafakkur chegaralari doi-rasida ilmiy tadkikrtga yondashish va usullari xakidagi tasavvurlaridir. Birok, bugungi fan tarakdiyoti yutukla-ri nuktai nazaridan Karaganda tarixga tarix sifatidgina qarash kamlik kilmokda va Beruniy tajribasiga, uning tarixni taxlil etish-usuliga extiyoj sezilmokda. Tarix tom ma’nodagi inson va uning tafakkuri xakidagi fanga aylanmokda. Demak, xar kanday tarixiy tadkdkrt, xar kanday utmish vokeliklari fakat tarixga yondashish orkali moxdyatini ochmaydi. Unga falsafa, mantik, sosiologiya, etnografiya, antropologiya, astronomiya va, xatto, bugungi kun fanining noyob yutugi bulgan gen in-jenerligi, matematika, fizika, biologiya va boshka ta-biiy fanlarning ijtimoiy yo’nalishlari orkali yonda-shishni xam takrzo etadi.

Beruniy podsholiklar tarixi orkali utmishni davr-lashtirish tamoyilidan borar ekan, o’z davrining pod-sholari, sanalari, ismlari, xukmronlik muddatlari va ularning axvollari xakidagi xabarlar xar xil, turli mualliflar tomonidan turlicha bayon etilganligini kursatadi. Bunda u xar kaysi muallif o’z qarashlari, shaxsiy manfaatlari va ma’lum podshoxga bulgan munosabatlaridan kelib chikib yondashganligini aytadi. Natijada man-faatlar ustuvorligi, qarashlarning xususiyligi, yoktir-ganini maktash, yok,tirmaganidan kamchilik izlash xrlat-lari yuzaga kelar ekan, bu tarix xdkik.atini bo’zadi, fanni chalgitadi. Ana shu jiddiy va prinsipial masalalardan kelib chikib, fandagi ixtiloflarni birma-bir solish-tirib o’rganar ekan, Beruniy qarashlarini va mavjud ixtiloflarni atokdi olim Omonulla Fayzullayev quyidagilarga bo’ladi:

I. Mualliflarda goxo ixtiloflar uchrab turadi:

1. Ardasherdan Yazdijargacha utgan davr turt xil berilgan.

2. Iskandardan Yazdijargacha bulgan davr xakdda xam ixtilof bor. Fark, masalan, 253, 125 yilgacha yetadi.

3. Muso ibn Iso Eron podshoxdarining xukmronlik muddatlarini

orttirib yuborgan.

II. Diniy kitoblardagi ixtilof:

1. Tavrotning 3 nusxasida bani Isroilning Misrga kirishi xakida 3 xil mudsat kursatiladi.

2. Tavrotning xar xil nusxalarida odam «paydo» bulgan vakt xar xil kursatilgan. Fark. 349 yil-dan 582 yilgacha.

3. Dinlar orasidagi kelishmovchilik. Beruniy paygambarlar tarixini tekshiruvchi sifatida har xil dinlarning tarix xakidagi da’volariga oid shubda-larni, dinlarning bir-birlarini ayblashlarini, xisobdagi ixtilofni kursatib berdi.

Ixtilofni topish va tuzatish: 1. Beruniy podshoxlarning podshoxlik davrlari xakidagi tarixchilar gaplarining ixtilofini xisob nuli bilan topadi. 2. Iskandardan keyingi davr xakddagi ixtilofni to’zatishni Beruniy o’z zimmasiga oladi va uni bajaradi.

Ixtilofga sabab:

1. Tarixda uxshash nomlar aralashtirilib yuborilgan. Masalan, eronliklar uxshash nomlarni adashtirib yuborganliklari sababli Ardasher bilan Yazdijard orasidagi 676 yillik davrni kursatmaganlar.

2. Ashkoniylar davrida xalk Iskandar tufayli notinch edi. Shu tufayli ular tarixlarda gofil buldilar.

3. Mualliflar Eron podshoxdarini ularning Bobildagi amaldorlari bilan kushib bayon etganlar.

V. Tarixshunosning xdkdoniyligi. Moniy yolgonni xarom deb e’tikod kiluvchilardan bulib, tarixni bo’zib kursatishga uning extiyoji xam bulmagan deb rostguy tarixshunoslarni maktaydi Beruniy³⁹.

Ana shu tarzda Beruniy turli munozarali, karama-karshi qarashlarga anikdiklar kiritish, ko’zatish va umum-lashtirish, ziddiyatlar, tabiiy x.odisalardagi rivojla-pish konuniyatlari atrofida fikr yuritadi. Birinchi inson xakidagi afsonalar, davriy xodisalar, tabiat vokeliklari, urf-odatlar, rasm-rusumlarni xar tomonlama jiddiy urganadi. Natijada xar bir mintaka xalklarining o’ziga xos xayot tarzi orkali o’ziga xos tarix yaratayotganini isbotlaydi.

Beruniyning kishilik jamiyati xakidagi qarashlarida kishilik jamiyatining ilmiy-nazariy konuniyatlari yaratiladi. Jumladan, jamiyatning ma’naviy kiyofasi va madaniy darajasi bevosita yaxshi va yomon odamlar kupligi yo ozligi bilan belgilanishini ta’kidlaydi. Natijada ezgulik va yovo’zlik, yaxshilik va yomonlik insonga xos xususiyat ekanligidan kelib chikib, «faxrlanish – xakikatda yaxshi xulklar va oliy fe’llarda oldin ketish, ilmu xihmatni egallash va imkoniyat boricha mavjud (nopoklik-lardan tozalanishdir). Kimda shunday sifatlar topilsa, xukm uning foydasiga va kimda bular yetishmasa, hukm uning zarariga bo’ladi»⁴⁰, degan xulosaga keladi.

Beruniy tarixni urganish, tadki. etish va xulosalar chikarish tamoyillarini tavsiya etar ekan, uni davrlarga bulish, xar bir davrning o’ziga xos jixatlarini aniqlash va ana shu usul orkaligina ijtimoiy xayotga, kishilik jamiyatiga tegishli va asosli baxr berish mumkin bulishini ta’kidlaydi. Boiihacha qilib aytganda, tarixga ta’rif beradi, uni fan makrmiga olib chikadi va ilk nazariy asoslarini yaratadi. Jumladan, u «biror utib ketgan yilning avvalidan xisobga olinadigan ma’lum bir muddatga tarix deyiladi. Usha yilda turli alomatlar va dalillar bilan (kandaydir) paygambar dunyoga kelgan yoki kudratli, sha’ni ulug bir podsho bosh ko’targan, yoki xa-rob kiluvchi umumiy tufon, zilzila va xalokatli yer yutish, xalok etuvchi vabo va kattik, kdxatchilik natijasida biror millat xalokatga uchragan, yoki davlat va xukmdorlik bir xonadondan boshkasiga utgan, yoki biror din ikkinchisiga almashgan, yoki osmon xrdisalaridan va yerning mashxur alomatlaridan biron muxim narsa yuz bergan bo’lishi kerak, bular o’zok, asrlar va kup zamonlarsiz paydo bulmaydi. Bunday xrdisalar orkali ma’lum vaktlar, ta-rixlar aniklanadi, dunyo va dinga oid barcha (ishlar)da bunga extiyoj seziladi»1, deydi.

Beruniy ana shu tarzda turli tabiiy ofatlar yoki jid-diy o’zgarishlar, podsholiklarning o’zgarganligi va bosh-ka tabiiy xrdisalar yuz bergan davrlarning boshidan oxi-rigacha bulgan k.ismini tarixiy davr deb tushunadi va ana shu davrni tadkikrt obyektiga aylantiradi. Tarixni urga-nishga bunday yondashuv, shubxasiz, fan metodologiyasi va tadkikrt predmetining mux.im unsurlaridan biri xisob-lanadi. Zotan, yangi tarixni, butun insoniyat utmishini aloxida-alox.ida xalkdar, mamlakatlar, millatlar va davrlarga bulib urganmasa, utmish k.atlarini ochish ancha oshr va samarasiz kechadi.

Ana shu xulosalardan kelib chikib, Beruniy insoniyat tarixini yaxlit xrlda urganish uchun, eng avvalo, xar bir xalk», mamlakat yoki mintaka tarixini urganish zarurli-gini uktiradi. Chunki x.ar bir xalk. o’z fe’l-atvoriga, o’z milliy xususiyatlariga, dunyoqarashlar tizimiga, olamni anglash, tushunish, idrok etish imkoniyatiga va usuliga ega. Ana shu imkoniyat xar bir xalk. tarixining asosidir. Beruniy ushbu ilmiy xakikat nuk.tai nazaridan tarixga yondashadi va natijada «barcha mamlakatlarga tarkalgan xalklardan x.ar birining aloxida tarixi bor, uning pod-shoxdari, paygambarlari, davlatlari yoki men yukrrida aytgan x.odisalarning biridan xisoblaydi. Shu tarix yorda-mi bilan muomala ishlarida x.amda vak,tlarni bilish xu-susida kerakli (muddatlarni) belgilaydi va bu tarix ularni boshka xalklardan ajratadi»⁴¹, – degan xulosaga keladi.

Tarixiy manbani urganish, uning asosli yo asosli emasligini anikdash tarixiy tadkikrt uchun aloxida mas’uliyatli jarayondir. Chunki tarixiy manba yaratgan-lar, turli xujjatlarni bitganlar yoki tuplaganlar o’z manfaatlari doirasida, o’z maqsadlari va k.izikishlari che-garasida dalil tuplaydilar. Barcha insonga xos bulgan bunday illat, jumladan, tarixchilarni x.am istisno etmaydi. Ana shu xrlatni nazarda tutgan Beruniy «xabar xa-barchilar sababli rost va yolgon tusini oladi»⁴², deydi.

Tarix hakikatini tiklash, tarixiy tafakkur va tarix x.akidagi ma’lumotlarni egallash Shark. tarix falsafa-sida anik, me’yorlarga ega va bu me’yorlar bevosita xar bir nokelikka xolis yondashib, asosli xulosalar chikarishni talab kiladi. Beruniy o’z davrida kupdan-kup noxolis, turli manfaatlarga yo’naltirilgan xulosalarga, tarixiy jarayonga o’z shaxsiy manfaatlari orkali baxr berishdek soxta va gayriilmiy manbalarga kup uchragan, shekilli, u «birov o’zi sevadigan bir tabakaga minnatdorchilik bil-dirmokchi bulib yoki yomon kurgan bir sinfni xafa kil-mokchi bulib, ular tugrisida yolgon xabar tarkdtadi. U bu xabarni yo dustlik, yo dushmanlik natijasida tarkatgan bo’ladi»⁴³, deydi.

Ba’zan shunday bo’ladiki, tarixiy manba yuzaki, xavoyi, anik ilmiy asosga va xayotiy vokelikka ega bulmaydi. Ular mavjud jamiyat ijtimoiy moxdyatini o’zida ifoda eta ol-maydi. Xar k.anday yutuk. insoniyat tafakkurining buyuk mu’jizasi sifatida kishilik xayotini kachon, kanday shaklda, kanday maksadda ijobiy tomonga burib yuborga-nini yoki aksincha, salbiy qarashlar va goyalar kaysi ji-xatlari bilan, kanday shaklda jamiyat taraqqiyotini ta-nazzulga olib borganini batafsil ochib berolmaydi, kuruk. ma’lumotnoma vazifasini bajaradi, xolos. Tarixchi bun-day manbalardan yetarli ma’lumot ololmaydi va natija-da tegishli davr moxiyatini butun kulami bilan tadkik. kilolmaydi. Buni «ojiz asoslarga ega bulgan goyalar, fan va soxdlar ojiz natijalarni keltirib chikaradi. Ular-dan kelib chikuvchi xulosalar xakikiy ilmlarga nisbatan chalkashdir»⁴⁴, deb baxrlaydi Beruniy.

Axmad Zaki Validiy Tugon Beruniy tarix falsafasi-ni o’rganar ekan, uning o’ziga xos jihatlarini aloxdda ta’-kidlaydi. Jumladan, Beruniyda tarixiy xrdisalar o’z davriga xos turli dinlarga mansub shaxslar qarashlarining in’ikosi, ijtimoiy x.ayot uning ko’zgusi sifatida talkin etiladi. Insonning xayotiy extiyojlari, yashashga intilish-lari, turmush muammolarini xal etiihsa akdni ishlatish, akl orkali ogirni yengil kilish, mexnat unumdorligini va xayot farovonligini ta’minlashda akd kuchidan foyda-lanish zaruriy extiyoj ekanligini alox.ida ta’kidlaydi.

Beruniy xuddi ana shu qarashlari bilan o’zining ikti-sodiy-ijtimoiy muammolarni xal etish orkali tafak-kur va tabiat konuniyatlariga tegishli bulgan fanlar-ping rivojlanishiga asos soldi degan goyani ilgari su-radi. Natijada tibbiyot, musika, mantiq, til, adabiyot va san’at bilan birga tabiat xakidagi anik, fanlar yuzaga keldi va bu o’z davrida kandaydir fanlararo integrasiyaning vujudga kelishiga xizmat qildi.

Ahmad Zaki Validiy Tutoy Beruniy falsafasini o’rganar ekan, uning xulosalariga kura «Yer kurrasining x.ayoti kabi, bashariyatning xdm kelib chikish manbasi aniklan-magan tarixdan oldingi x.ayoti mavjuddir. Yer kurrasining \ayoti mukaddas kitoblar bilan boglik emas, Yer kobiga k,atlamlarida vujudga keluvchi o’zgarishlarni tadkik etish bilan bilib olinadi. Biz bu kobik va katlamlar ustidagi goshlar va tuprokdarni tadkik. etib, juda kadi zamonlarda ularning eritilgan ma’dan (mineral) xolida, xaro-rat ta’siri bilan turli shakllar olganliklarini, sungra sovib borganliklarini isbotlash yulidan borib tuprok yuzasidagi o’zgarishlarni jarlar va kulab kuporilayotgan joylarda uchratadiganimiz alomatlarini o’rganib, inson-ning madaniy xayotidagi inkiloblarini ham eski, obod ulkalarning xarobalarini tadkik etib isbotlaymiz», degan goyalariga jiddiy e’tibor beradi. Bu bilan Beruniy tarixni urganishda geologiya, mineralogiya, arxeologiya fanlarining ulchovlari va yutukdaridan foydala-pish zarur degan fikrni ilgari suradi. Ahhkpofh, ayni a na shu fanlar tarikdiyotiga ham muxdm x.issa kushadi, ularning yangidan-yangi kirralarini kashf etadi va nagi jada u «Yer yuzidagi tabiiy jarayonlarning o’zgarishida tabiiy yerlar sovib yoxud aksincha, sovuk yerlar issik, bulib almashinib turgan, insonlar ham ana shunga moye ravishda uch yashash joylarini o’zgartirib turganlar va kuchmanchilik ham kilganlar»⁴⁵, degan xulosani ilgari suradi.

Bu tabiiy jarayon. Inson yashash uchun o’ziga kulay sharoit va imkoniyat kddiradi. Bu, ayniksa, ibtidoiy davrga xos xususiyat. Birok, masalaning yana bopiha bir jixdti xdm borki, ayni ana shu tabiiy jarayonlar – atmosfera-ning issiklashuvi yoki sovuklashuvi okdbatida tabiiy sharoit ta’sirida odam fe’l-atvori shakllanadi. Turmush tarzi, xayotga intilishlari, yashash uchun kurash usullari va tajribalari oshib boradi. Ana shu xrlat inson xarak-terining tabiiy ravishda o’zgarishiga, ma’lum bir guruxlar, k.abilalar va xalkdarning o’ziga xos turmush tarzi, an’analari va madaniyatining shakllanishiga asos bula-di. Beruniy tarix falsafasining moxiyati xuddi ana shu falsafiy mantik. bilan belgilanadiki, buni Axmad Zaki Validiy Tugon juda chukur tushunadi va talkdsh etadi.

Axmad Zaki Validiy krmusiy olim Abu Rayxrn Beru-niyning tarix falsafasini tadjik, etar ekan, uni buyuk idealist sifatida kuradi va insoniyat xayotida axlokiy me’yorlar hamda ma’naviy tamoyillarni oliy darajadagi kadriyat makrmiga ega deb tushunadi va Beruniyning kuyi-dagi fikrini mamnuniyat bilan keltiradi: «Tarixda xdkikdtni aniklab beradigan yul akliy dalillar (al-is-tidlol bi-l-ma’kulot) va kurib xis etadigan narsalar bilan kiyoslaihsir. Ammo tarixning ilk davrlariga oid ma’lumotlar kupincha millatlarning diniy rivoyatlaridan boshkd narsaga tayanmaguncha ish chatoklashaveradi (chal-kashaveradi). Shu kabi qorishik, xollarda rivoyatlar va qarashlarni mukryasa kilish va bu ishda ko’zlarga x,akikat-ni kurishni man etuvchi extiyojlardan, taassublar, shovinizm, x.issiyotga berilib ketish, egoizm kabi ko’zni kur qilib kuyuvchi narsalardan o’zini toza tutish (oklash) birinchi shartdir. Garchi bu yul otr bir yuddir, chunki xa-barlar va rivoyatlar uydirma (botil) bilan krrishib bulga-nidek, ularning bir kdnchasi tabiiy axvolga uygun va imkoniyat tashkdrisida namoyon bulishligidan ular orasidan x,akdk.atni yolgondan ajratib olish kup mushkul bo’ladi. Shu bilan birgalikda x.akik.atga erishmok. uchun yagona yul men kursatgan yul (ya’ni akd, muk.oyasa va betaraf tankid yuli)-dir. Shu yuzasidan va bir inson umri rivojlangan millat-larning emas, aloxida olingan bir millatning tarixini ayni (ya’ni aytib utilgan tankid usulida) tarzda taxdik etish (aniklab olish) va ximoya kilish uchun kifoya kdp-masligi uchun, biz fakdtgina x.odisalarning o’zimizga eng yakin va anik, bulganlarini kulga olamiz va ularni xam (salox,iyat sox.iblari va e’timodga loyik.) arboblardan surab nazorat etmoshmiz, undan ork,ada x.olganlarini yuzaki holda qoldirmasligimiz talab etiladi».

Beruniy falsafasiga kura x.ar k,anday tarixiy jarayon inson akd-idrokining maxsulidir. )har k.anday kishi o’z akl-idroki doirasidagina faoliyat yuritadi va tur-mush tarzini uning chegarasida yulga kuyadi. Xar bir ki-shiga xos bulgan bunday x.olat yaxlit bulganda umumiy ja-miyat ma’naviy kiyofasini, intellektual darajasini belgilaydi. Shuning uchun x.am Beruniy «Avom xalk.ning gabiati sezgi orqali anglaniladigan narsalar bilan chek-lanib, asosdan kelib chikadigan shoxobchalarga qanoat hiladi, asosning tekshirilishini istamaydi»⁴⁶... Chunki «bilimsiz kishilarning kungli xurofotga moyil bo’ladi»⁴⁷, – deydi.

Bu bir tomondan ma’rifat, madaniyat inson uchun kay darajada zarur bulsa, jamiyat uchun x.am shu darajada extiyoj ekanligini kursatadi. Natijada shunday xakdkat yuzaga keladiki, avom xalq bilimdan begona. U o’z akl-idroki darajasida xurofot va bid’atga keng imkoniyat yaratgan jamiyat qursa, ma’rifatli odamlar taraqqiyotning yangi cho’qqilarini egallagan xolda kishilik jamiyati rivojlanishining kutilmagan qirralarini kashf etadilar. Zotan, ma’rifatli jamiyatni ma’rifatli xalk. yaratadi. Johillik xukmron bulgan jamiyatda esa jaholat, bid’at, xurofot avj oladi. Xalq va millat qismati baxti qarolikka, xoru zorlikka maxkum etiladi. Ana shu nuktai nazardan Karaganda «fikrga karshi – fikr, g’oyaga qarshi – g’oya, jaholatga qarshi – ma’rifat» degan shiorning butun mohiyati, ijtimoiy-ma’naviy kadriyati ko’zga yaqqol tashlanadi.

Abu Rayhon Beruniy fanning deyarli barcha yo’nalishlari bo’yicha buyuk kashfiyotlar qilgan qomusiy olimdir.Alloma zamondoshlari iborasi bilan aytganda « qo’li hyech qachon yozishdan to’xtamagan, nigohi muttasil kuzatish bilan band bo’lgan, qalbi esa fikrlashga mudom qanot bog’lab turgan»⁴⁸ olim bo’lgan.

O’rta asr arab sayyohi va geografi Yoqut Hamaviyning shahodat berishicha, Beruniyning falakiyot, mantiq, falsafa va tarixga oid asarlari ro’yxati mayda yozuvda 60 varaqni tashkil etgan. Uning turli bilim sohalariga oid asarlarining tiklangan ro’yxati hozir turli hajmdagi 150 risolaga yaqin. Shundan qariyb 30 ta asari saqlanib bizgacha yetib kelgan⁴⁹.

Abu Rayhon Beruniyning birinchi yirik asari «Al- osor al – boqiya an al qurun al -holiya»-»Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari bo’lib, uni Jurjonda 27 yoshida yozgan (390/ 1000 yilda). Beruniyning bu yirik tadqiqoti o’zbek sharqshunosligida «Osorul -boqiya», Yevropa mamlakatlarida

«Xronologiya» nomlari bilan mashhurdir.

Ushbu asarda olim Yaqin va O’rta Sharq, shuningdek, Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan xalqlar haqida , jumdadan yunonlar, rumliklar, eroniylar, so’g’diylar, xarroniylar (yulduzga topinuvchilar), kibtiylar, xristianlar, yahudiylar, islomgacha bo’lgan arablar va musulmonlarning yil hisoblari , hayitlari va mashhur kunlarini mufassal tasvirlab bergan. Unda juda ko’p tarixiy voqyealar, turli millat va dinlarga oid muhim ma’lumotlar, payg’ambarlar va soxta payg’ambarlar, podshohlar, mashhur tarixiy shaxslar va olimlar haqida ham axborotlar berilganki, ularning aksariyati mavjud adabiyotlarda uchramaydi.

Beruniy «Osorul boqiya» kitobida qadimiy sharq xalqlari –arablar, suriyaliklar, yahudiylar, eroniylar, sug’dlar, xorazmliklar va shu zamonda yashagan boshqa xalqlarning turmush qoidalari, urf-odatlari, yil sanoqlari, bayramlar va marosimlar, xullas nimaiki xalq hayotiga oid bo’lsa, shuning hammasini ilmiy asosda tadqiq etadi. «Osorul boqiya»ni O’rta Osiyo, Eron, Yaqin Sharq mamlakatlaridagi xalqlar etnografiyasi, tarixi, ijtimoiy tafakkuri bo’yicha mukammal qomus deb atasak xato qilmaymiz.

«Osorul boqiya» ya’ni «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarining arab tilidagi birinchi nusxasi birinchi marta nemis sharqshunos olimi Eduard Zaxau ( 1845-1930) tomonidan 1878 yili Leypsigda chop etilgan. 1879 yilda Zaxau uni inglizcha tarjimasini Londonda nashr etadi.Ammo Zaxau nashriyotlari XVII-XVIII asrlarda ko’chirilgan qo’lyozmalar asosida amalga oshirilgan bo’lib, bu qo’lyozmalarda ko’p tushib qolgan joylar bor edi. 1912 yilda asarning ikkita ancha qadimgi qo’lyozmasi topildi. Ulardan bittasi Tehrondagi rus diplomatic vakolatxonasining vakili L.Bogdanov tomonidan qo’lga kiritilgan bo’lib, hozirda Rossiya FA ning Sankt Peterburgdagi bo’limida saqlanmoqda. Ikkinchi qo’lyozma Istambulda topilgan va Istambul xalq kutubxonasida saqlanmoqda. XX asrning 70 yillarida asarning Mashhad qo’lyozmasi ham mavjudligi aniqlangan. Va buning mikrofilmi beruniyshunos P.G.Bulgakov tomonidan Toshkentga olib kelingan. «Osorul boqiya» birinchi marta o’zbek tiliga olim Abdufattoh Rasulov tomonidan tarjima qilindi va 1968yili Toshkentda chop etildi⁵⁰.

«Osor ul-boqiya»ga jahon sharqshunoslari juda katta baho berganlar. «Hozir ham Yaqin Sharqning butun ilmiy adabiyotida bu bu kitobga teng keladigan asar yo’qdir», -deb yozgan edi akademik I.Yu.Krachkovskiy⁵¹. Kitobning O’rta Osiyo xalqlari, ularning qadimgi madaniyati va tarixiga oid ma’lumotlari juda muhim ahamiyatga egadir. «Bu asar Yaqin va O’rta Sharq xalqlarining , birinchi navbatda, O’rta Osiyo xalqlarining xo’jalik hayoti , urf-odatlari, marosimlari, e’tiqodlari haqidagi o’ziga xos bir qomusdir», deb ta’rif bergan akademik S.P.Tolstov.

«Osorul boqiya» kitobi to’g’risida S.P.Tolstov, V.P.Sheglov, V.Yu.Zohidov, M.A.Salye, U.A.Karimov, P.G.Bulgakov, Ya.Ya.G’ulomov, A.Irisov, I.Abdullayev kabi olimlar o’zlarining Beruniy ijodiga bag’ishlangan asarlarida qimmatli fikr va mulohazalar bildirganlar.

Beruniy «Qadimgi yodgorliklar»ida dastavval kecha va kunduz to’g’risida kitobxonda aniq tasavvur tug’diradi..Quyoshning burjlar falakida bir marotaba aylanib chiqishidan Quyosh yili kalendari tuzilgan. Ana shu aylanish muddatida Oy ham 12 yarim marta o’sha doirani aylanib chiqadi. O’n ikki marta osmonda Hilol (yangi oy ) paydo bo’ladi.Shundan qamariy (oy) kalendari vujudga kelgan. Quyosh yili 365 kun bo’ladi. Ortib qolgan chorak kunlar to’rt yilda bir kun hosil qilgach, o’sha qo’shimcha kun to’rtinchi yilning kalendariga qo’shiladi. Bu yil kabisali (qo’shimcha)li yil deb ataladi⁵².

«Osorul-boqiya» asarining «Xronologiya» deb shartli nom olgani bejis emas. Olim bu kitobni «tarixlar (ya’ni yil hisoblari), ularning boshlanishlari, shahobchalari, ya’ni oylar va yillari bo’lmish xalqlar ustida o’shal tarix egalarining ixtiloflari ( hisoblashdagi farqlari) va bu ixtilofning sabablari, mashhur bayramlari, turli yumushlar uchun belgilangan kunlari, millatlarning ba’zisi amal qilib, ba’zi amal qilmaydigan (boshqa) marosimlari « haqida ekanini ta’kidlaydi⁵³.

«Osorul boqiya»da tarixlar mohiyati va turli xalqlarda mavjud bo’lgan tarix tushunchasi to’g’risida muhim ma’lumotlar bor. Biror o’tib ketgan yilning avvalidan hisobga olinadigan ma’lum bir muddatga tarix deyiladi. Bu fursat biror katta voqyea (biror ulug’ shaxsning chiqishi yoki biror katta tabiiy ofat va falokat va h.k) eroniylarda «Mohi ro’z»( oy va kun) hisobi bo’lgan. Shu ifodani arabchalashtirib «muarrix» deganlar. Uning masdari qilib «tarix» chiqarilgan⁵⁴.

Miloddan avvalgi Eron So’g’d va Xorazmda zardushtiylik kalendari (taqvimi)dan foydalanilgan.Yil fasllaridagi har bir oyning o’z bayramlari va mashhur kunlari bo’lgan. Beruniy xorazmliklarning bayramlari haqida alohida to’xtalib, ular quyidagi bayramlarni o’tkazishga odatlanishganini ta’kidlaydi. Navsarji oyida yilboshi -Navro’z; H-r-v-dod oyiningn birinchi kuni – Arijosuvon (issiq kiyimdan chiqish, ochilish hayiti ); Chiri oyining 15-kuni – Ajg’or( kuz oxirida olovda isinish hayiti); Umri oyining birinchi kuni – Azdokand xvor (sovuq tushushi bilan olov yoqilgan uylarda o’choqlar atrofida yig’ilib, yog’liq non yopish kuni) va hakozo bayramlar.

«Osorul boqiya» kitobida bir necha maxsus jadvallar bor. Beruniy bu jadvallarda turli xalqlarning e’tiqodiga ko’ra odam yashay boshlagan davr tarixi, ayrim hukmdorlarining hukmdorlik yillari to’g’risidagi ma’lumotlarni keltiradi. Beruniy maxsus jadvalda turli mamlakat hukmdorlarining qanday atalganliklarini xabar qiladi.Eron podshohlari shahanshoh va Kisro deb, Rum podshohlari Basili ya’ni Qaysar, Iskandariya podshohlari Batlimus deb atalganlar, hazar va o’g’uz turklari o’z podshohlarini Xonuvta deganlar deydi.⁵⁵

Abu Rayhon Beruniyning o’z vatani Xorazm tarixiga oid ma’lumotlarga alohida ahamiyat berishi tabiiy edi.Beruniy ushbu asarida Xorazm tarixi haqida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi:

«Xorazmliklar ham shunday yo’l tutdilar. Ular Xorazm odamlar joylasha boshlaganidan tarix olar edilar, bu Iskandardan to’qqiz yuz sakson yil ilgari bo’lgan edi. Undan keyin Siyovush ibn Kaykovusning Xorazmga kelishidan, Kayxusrav va uning naslining Xorazmda podshohlik qilishlaridan tarix odilar. Shu vaqtda Kayxusrav Xorazmga ko’chib, turk podshohlari hukmronligini yurgizgan edi. Bu voqyea Xorazmga odam joylashishidan to’qson ikki yil keyin edi.

So’ngra ular tarix olishda eronliklarga ergashib, Kayxusravning (xorazm) shohlari deb ataluvchi naslidanbo’lgan har bir (podshoh davrining boshlanishidan) tarix oldilar. Nihoyat Kayxusrav naslidan Ofrig’ podshohligi boshlandi.

Eronliklar «gunohkor» Yazdijardni yomon xabar keltiruvchiga yo’yganlaridek, (xorazmliklar) Ofrig’ni shum xabar keltiruvchiga chiqardilar. Ofrig’dan keyin uning o’g’li podshog’ bo’ldi. (Ofrig’) Iskandar tarixining olti yuz o’n oltinchi yilida al-Fir ustiga o’z qasrini qurdirdi. Keyin xorazmliklar Ofrig’ va uning avlodi podshohligidan tarix oldilar.

Al-Fir Xorazm shahrining chekkasidagi loy va xom g’ishtdan qurilgan qal’a bo’lib, bir-birning ichiga joylashgan va balandlikda bir-biridan qolishmaydigan uch qavat qo’rg’on edi. Bu barcha qo’rg’onlar tepasida Yamandagi G’umdon singari podshohlarning qasrlari bor edi.

G’umdon-tabbalarning turar joylari bo’lib, San’a shahridagi Masjidi jome ro’parasidagitoshdan qurilgan qal’adir. Aytilishicha, u to’fondan keyin Som ibn Nuh qurgan binolardandir. Som qazigan quduq ham o’sha yerdadir. Ba’zilar esa, bu Zahhok tomonidan Zuhra ismiga atab qurilgan haykal,deganlar. Al-Fir o’n milcha va undan ko’proq masofadan ko’rinar edi. Jayhun har kuni uni buzib, yiqitib va parchalab olib keta berdi; nihoyat Iskadar tarixining ming uch yuz beshinchi yilida undan asar qolmadi.

Payg’ambar alayhissalom kelgan vaqtda, Xorazm shohlaridan Arsamuh ibn Buzgor ibn Xomgariyibn Shovush Sixr ibn Azkojvor ibn Askajmux ibn Saxxasak ibn Bag’ra ibn Ofrig’ podshoh edi. Xorazm aholisi (islom dinidan) qaytgandan keyin, Qutayba ibn Muslim Xorazmni ikkinchi marta fath qilgach, xorazmliklarga Askajmuk ibn Askajvor ibn Sabriy ibn Sixr ibn Arsamuxni podshoh qildi va uni podshohlikka ko’tardi. Xisravlar nasli qo’lidan viloyat ketib, ularda faqat shohlik nomi qoldi, chunki shohlik ularga merosdek edi.Tarix, musulmonlar rasmiga muvofiq,hijriy (yilga) ko’chirildi.

Qutayba Xorazm xatini yaxshi biladigan, ularning xabar rivoyatlarini o’rgangan va bilimini boshqalarga o’rgatadigan kishilarni halok etib, butkul yo’q qilib yuborgan edi.Shuning uchun (xabar va rivoyatlar) islom davridan keyin, haqiqatni bilib bo’lmaydigan darajada yashirin qoldi.Mamlakat idorasi goho bu xonadonda bo’lib, goho boshqa qabilalar qo’liga o’tib yurdi.Nihoyat Shahid Abu Abdullo Muhammad ibn Ahmad ibn Muhammad ibn Iroq ibn Mansur ibn Abdullo ibn Turkasbosa ibn Shovushfir ibn Askajmuk ibn Askajvor ibn Sabriy ibn Sixr ibn Arsamuxdan –buning zamonida payg’ambar alayhissalomga payg’ambarlik kelganini aytib o’tdim- keyin viloyatlar ham shohlik ham ular(qo’li)dan chiqib ketdi».⁵⁶

Beruniyning 1030 yilda yozgan «at – Tafhim» nomli asarining oltinchi bobida ham qadimgi Xorazmiylarning taqvim tizimi va bayramlari haqida qimmatli etnografik ma’lumotlar mavjud.

Abu Rayhon Beruniy G’azna shahrida yana bir yirik, qomusiy asarni yozadi. 1018-1025 yillar mobaynida yozib tugallangan asarining nomi «Aholi yashaydigan joylar orasidagi masofalarni aniqlash uchun(kerakli) o’rinlarning chegaralarini belgilash» bo’lib, fan olamida qisqartirilib «Geodeziya»deyiladi.⁵⁷ Yer o’lchash to’g’risida bayon etuvchi ushbu asarda Beruniy vatani bo’lmish Xorazm zaminining paydo bo’lishi to’g’risida hikoya qiladi: «Jayhun daryosi katta qoyalar orasidan o’tib bu yerda ko’l tashkil qilgan edi. Jayhun daryosining loyqasi ko’p, suvi mo’l, oqimi tez bo’lgan. Sekin sekin daryo mansabida yer paydo bo’la boshlagan. So’ng u yer bora –bora quruqlikka aylangan. Ko’l chekinib borib oxiri Xorazm yeri suv ostidan butunlay ochilagan».⁵⁸

O’rta asr tarixchilarining ma’lumotlariga ko’ra Abu Rayhon Beruniy o’z vatani Xorazm va uning tarixiga oid yana bir noyob asar yozgan. Ammo bu asar bizgacha yetib kelmagan.O’rta asrlarning XII asridayoq yo’qolib ketgan. «Xorazm tarixi» yoki «Kitob al musomara fi axbor Xorazm» («Xorazm xabarlari xususida suhbatlar») deb ataluvchi ushbu asarni Beruniyning zamondoshi va salafi tarixchi Abul Fazl Bayhaqiy (995-1077) o’zining «Tarixi Mas’udiy»kitobida ⁵⁹ «Mushohiri Xorazm» («Xorazmning mashhur kishilari «) nomi bilan yuritadi. Arab olimi

Yoqut ham Beruniyning shu asaridan parchalar keltirgan.

XIX acpning 60 yillarida Bayhaqiyning yuqorida tilga olingan asarining saqlanib qolgan «Tarixi Bayhaqiy» deb ataluvchi qismi nashr etiladi.⁶⁰ Shundagina Beruniyning mazkur nomdagi asari mavjud bo’lganligilan dastlab Yevropa olimlari voqif bo’ldilar.

Bayhaqiy o’z asarini 1056 yilda Beruniy vafotidan sakkiz yil o’tgach yozishga kirishadi. Asar 30 jilddan iborat bo’lgan. Ammo bizgacha asarning ayrim jildlarigina yetib kelgan. Bayhaqiy asarni yilnoma tarzida yozgan.Bayhaqiy niyati bo’yicha, uchinchi jildning so’ngida biri Xorazm tarixiga, yana biri Ray shahri tarixiga oid bo’lgan ikki bob bo’lishi kerak edi. Xorazm to’g’risidagi bobning boshlanishida kitobxonga qarata Bayhaqiy shunday yozadi: «Mazkur tarixiy asarni yozishga kirishar ekanman, o’z ko’rganlarim yohud ishonchli odamlardan eshitganlarimni bitishga ahd qildim. Burunroq men ustod Abu Rayhon qalamiga mansub bir kitobni ko’rgan edim Ul zot suxandonlikda va hodisalar mohiyatini anglashda, jug’rofiya va falsafa fanida naziri yo’q kishi edi, zamonasida unga teng keladigan topilmas edi., u biror narsani o’ylamay yozmas edi. Bu tafsilotlarni men mazkur tarixni yozishda qanchalik ehtiyotkorlik bilan ish ko’rganimni oydinlashtirish uchun yozmoqdaman».⁶¹

Abu Rayhon Beruniyning «Xorazm tarixi» kitobidan olingan bir sahifada Amudaryo va Xorazm vohasining paydo bo’lishi haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan.(Yuqorida Beruniy o’zining «Geodeziya» kitobida ham bu haqda

ma’lumot berganligini aytgan edik.) Bu sahifa rus sharqshunos olimi S.Volin tomonidan rus tiliga o’girilgan va V.D.I.ning 1941 yil 1-soni 192-195 betlarida e’lon qilingan.

Beruniy shunday xabar beradi:

«U ( Jurjon va Xorazm o’rtasidagi qum sahrosi) bir vaqtlarda ko’l bo’lgan bo’lsa kerak,chunki Jayhun-men Balx daryosini aytmoqchiman – u orqali Xazar (Kaspiy –Ya.G’.) dengiziga Balxan deb atalgan shahar yaqinidan oqib borgan. Uning oqimi haqida o’zining «Geografiya» kitobida Ptolomey ham shunday deydi, daryo Irqoniya (Jurjon) ya’ni Jurjon dengiziga oqib boradi.Bizning vaqtimiz bilan Ptolomey o’rtasida taxminan 800 yil vaqt o’tgan.Jayhun u vaqtda hozir sahro bo’lib yotganZamm (Karki) bilan Amuya (Chorjo’y) o’rtasidagi joylarni kesib o’tgan, Balxanga yetib borguncha o’z yo’lida uchragan shahar va qishloqlarni sug’organ va Jurjon hamda Xazar o’rtasida dengizga borib quyilgan. Yo’lida to’siqlar paydo bo’lganligi uchun uning suvi g’uzlar mamlakati chekkalariga qarab burilgan.Uning yo’lida tog’ uchragan. Bu tog’ni hozir Famm-al-asad (dahani sher) deb, Xorazmaholisi uni Sakr ash Shayton (Shayton to’g’oni) deb ataydi.U (suv) to’planadi va qirg’oqlaridan toshib chiqadi, suv toshqinlarining izlari uning (tog’ning) tepasida saqlanib qolgan.U (suv) og’irlik va bosim chegarasidan o’tgach, bu omonat toshlar ustiga chiqqandan keyin ular orasidan yorib o’tgan va taxminan Duldul otlagandan Tuyamo’yingacha bo’lgan bir kunlik yo’l masofasini (45km) bosib o’tgan, so’ngra o’nga Forobga hozir Fahmi nomi ostida mashhur bo’lgan o’zan bo’ylab oqqan va odamlar uning qirg’og’ida uch yuzta shahar va qishloqlar qurganlar, ularning xarobalari hozirda ham saqlanib qolgan.Bu o’zanga ham, u boshlangandan keyin, birinchi o’zandagidek (Kelif O’zboyiga) to’siq uchragan; suvning yo’li to’silib, u chapga burilgan va «Mazdubast» ismli o’zanda Xorazm va Jurjon o’rtasida sahrodan o’tib, bijnoqlar yeriga oqib borgan. U ko’p joylarni bosib ketgan va ularni uzoq vaqtlargacha xonavayron ham qilgan; ulaning aholisi Xazar dengizi bo’yiga ko’chib ketgan. Bular Olan va Os urug’lari bo’lib, hozir ularning tili Xorazm tili bilan Bijnoq tili aralashmasidan iborat. Xorazm tarafiga suv qoldiqlari oqar va qoyalar bilan to’silgan Xorazm tekisligi boshlangan joy(ya’ni Xorazm vohasi) yaqinidagi qoyalarni (Tuyamo’yin-Ya.G’) yorib o’tar edi,endi esa butun suv Xorazm tomoniga yo’l oldi. U ularni (qoyalarni) yorib o’tdi, atrofni suv bosdi va bu yer o’sha joydan boshlab ko’lga aylandi. Suvning ko’pligidan va oqim kuchining zo’rligidan u (Jayhun) ko’p miqdorda loyqa oqizgani uchun bo’tana edi.O’zani kengaygan joylarda u o’zidagi loyqani cho’ktirardi; quyilish joyidan (boshlab) yer asta-sekin qotar va qurib qolar, ko’l (shimolga) chekinar edi, shunday qilib butun Xorazm vujudga keldi.

Ko’l chekina chekina nisbatan ko’ndalang yotgan tog’larga boib taqaldi.(Ustyurt qirg’oqlaribo’lsa kerak-Ya.G’.); Ular bilan kurasha olmay u shimolga qarab burildi va hozir turkmanlar yashaydigan yerlargacha borib yetdi. Bu ko’l (ya’ni Orol dengizi) bilan Mazdubast daryosi yaqinida bo’lgan ko’l (Beruniy sariqamish chuqurligini nazarda tutadi, uning fikricha, qadim zamonlarda Mazdubast daryosining sha chuqurlikka borib tushgan-Ya.G’.) bir-biridan uzoq emas, u ko’l esa(Sariqamish) sho’r va iflos bo’lib qolgan, u orqali yuzib o’tib bo’lmaydi; turkcha u Xiz-tengizi,ya’ni «Iffatli qiz dengizi» deb ataladi»⁶².

Abu Rayhon Beruniyning tarixiy asarlari ichida eng yiriklaridan yana biri uning «Hindiston» asaridir.Hind olimlari, ayniqsa Jovaharlel Neru Beruniyning ushbu kitobiga juda yuqori baho bergan. Sharqshunos olim V.Rozen Beruniyning «Hindiston» asarini Sharq va G’arbdagi qadimgi va o’rta asr kitoblari orasida tengi yo’q asar,-deb baholagani bejis emas.Nemis sharqshunos olimi Eduard Zaxau Beruniyni «U arab adabiyoti okeanida yagona qoyadir. Hindistonshunoslikda Beruniyga teng keladigan kishini na ilgari va na so’nggi vaqtlarda o’tganini bilmaymiz», deya e’tirof etgan.

Beruniy mamlakat taraqqiyoti ilm-fanning ravnaqiga ko’p jihatdan bog’liq ekanligini yaxshi tushungan. Shu sababli butun hayoti davomida ilm-fan tadqiqotlari bilan shug’ullanar ekan, ayni vaqtda bu sohadagi ilg’or g’oyalarni keng targ’ib qilishga ham alohida e’tibor bergan. U o’zining «Hindiston» asarida bu haqda «Mening fikru yodim, butun qalbim ilm-fanni targ’ib qilishga qaratilgan. Men bilim orttirishdek lazzatdan bahramand bo’ldim, buni men ulkan baxt deb hisoblayman», deb ta’kidlagan edi.⁶³