Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 
2-rasm. Auditorlik tekshiruvining uchunchi bosqichida amalga oshiriladigan 
ishlar. 
Auditorlik tekshiruvining to’rtinchi bosqichida auditorlik tekshiruvi natijalari 
muhokama etiladi, aniqlangan chetlanishlar bo‘yicha tuzatishlar, qayta hisob-
kitoblar amalga oshiriladi. Tuzatilgan hisobot bo‘yicha auditorlik xulosasi 
beriladi. 

---

Ishlab chiqarish xarajatlari guruhi iqtisodiy mazmuniga ko’ra mahsulot 
(ish,xizmat)lar tannarxining tarkibini tashkil etuvchi quyidagi elementlarga 
bo’linadi:
1. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqindilar qiymati chegirilib 
tashlangan holda);
2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnat haqi xarajatlari;
3. Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
4. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar 
eskirishi;
5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
Shuning uchun auditor har bir xarajat elementi tarkibining «Nizom»ga 
muvofiqligiga ishonch hosil qilishi lozim. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari 
elementi tarkibiga ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etuvchi yoki 
mahsulotni tayyorlash (ishlarni bajarish va xizmatlarni ko’rsatish)da zarur tarkibiy 
qism hisoblangan, chetdan sotib olingan xom-ashyo va materiallar,butlovchi 
buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar,ish va xizmatlar hamda Nizomda 
belgilangan boshqa xarajatlar kiradi. Auditor qaytarib olinadigan chiqindilar 
qiymati va idish hamda o’rash materiallari qiymati ularni sotish,foydalanish yoki 
omborga kirim qilish mumkin bo’lgan narxda baholanib,mahsulot tannarxiga 
kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan chegirib tashlanganligini aniqlashi 
zarur. Shuningdek,mazkur element bo’yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar 
qiymati 
ularni 
sotib 
olish 
narxidan, 
shu 
jumladan 
qo’shimcha 
narx(ustama)dan,ta’minlovchi,tashqi 
iqtisodiy 
tashkilotlarga 
to’lanadigan 
vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan,shu jumladan 
brokerlik xizmatlari bilan birga,bojlar va yig’imlardan, yuklash-tushirish hamda 
tashishga haq to’lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan 
saqlash va etkazib berishga haq to’lashdan kelib chiqib shakllanishini ham nazarda 
tutishi zarur. Bulardan tashqari auditor mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxiga olib 

---

borilgan moddiy resurslarni baholashning to’g’riligini ham tekshirishi kerak. №4-
«Tovar moddiy zahiralar»nomli BHMSga muvofiq har bir xo’ alik yurituvchi 
sub’ekt materiallarni baholash usullaridan (FIFO, AVECO)birini tanlaydi va hisob 
yuritish siyosatida aks ettiradi. Auditor tomonidan hisob siyosatiga mos ravishda 
material xarajatlari tannarxga olib borilishini ham tekshirish lozim.
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnat haqi xarajatlarining tarkibi 
«Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom»da batafsil berilgan. Mahsulotlar 
tannarxining mazkur elementini tekshirishda aniqlanadigan asosiy xato-bu 
xarajatlarning ishlab chiqarish yo’nalishi tamoyiliga rioya qilmaslikdir. Auditor ish 
haqi hisoblashga doir dastlabki hujjatlar (ish vaqtini hisobga olish tabeli,ishbay 
ishlar uchun naryadlar,hisoblashuv-to’lov vedomostlari)ni tekshirish chog’ida 
boshqa faoliyat turlari (qurilish,madaniymaishiy va sh.o’)da band bo’lgan 
xodimlarning mehnatiga haq to’lash xarajatlarining asosiy faoliyatdagi mahsulotlar 
tannarxiga qo’shilish faktlarini aniqlashi kerak. Bunga 6710-«Mehnat haqi 
bo’yicha xodimlar bilan hisob kitoblar» va 6720-«Deponentlangan mehnat haqi» 
schyotlarining krediti bo’yicha ma’lumotlarning ishlab chiqarishga olib borilgan 
qismini, yig’ma mehnat haqi vedomostining uni hisoblash qismi bo’yicha jami 
ko’rsatkichlari bilan solishtirish orqali erishiladi. Qoidaga ko’ra, yig’ma 
vedomostning jami ma’lumotlari, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oladigan 
schyotlarning debeti bo’yicha ma’lumotlarga qaraganda ko’p bo’lishi lozim. 
Auditor xatoliklarni aniqlash bilan birga ish haqi hisoblashda maqbul yo’llar 
bo’yicha takliflar ham berishi lozim. Korxonalarda bunday usullarni qo’llash 
korxona samaradorligini oshirishda albatta sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Ishlab 
chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari elementiga byudjetdan tashqari 
majburiy fondlarga qonunchilik bilan belgilangan me’yorlarga muvofiq 
ajratiladigan to’lovlar kiradi. Masalan, mehnat haqi fondidan sug’urta fondiga 
majburiy ajratmalar, nodavlat pensiya jamg’armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug’urta va 
sug’urtaning boshqa turlariga ajratmalar, bandlik xizmatiga ajratmalar shular 
jumlasidandir. Bunday ajratmalarning mahsulotlar tannarxiga olib borilishini 
tekshirishda byudjetdan tashqari fondlarga to’lanadigan badallarni hisoblab 

---

chiqarish manbalarining mehnat haqi fondining o’zini hisoblab chiqarish 
manbasiga bevosita bog’liq ekanligiga e’tibor berish zarur. Boshqacha qilib
aytganda, to’lov manbasi qanday bo’lsa, badallarni to’lash manbasi ham shunday 
bo’ladi, bu esa yoxud tannarx,yoxud korxonaning o’z xususiy mablag’lari bo’lishi 
mumkin. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy 
aktivlar eskirishi elementi bo’yicha xarajatlar tarkibiga asosiy ishlab chiqarish 
vositalarining, shu jumladan moliyaviy lizing asosida olinganlarni ham qo’shgan 
holda dastlabki (tiklash) qiymatiga nisbatan belgilangan tartibda tasdiqlangan 
me’yorlar, 
jadallashtirilgan 
amortizatsiyani ham 
qo’shib, hisoblangan 
amortizatsiya ajratmalari (hisoblangan eskirish) summalari kiradi. Ta’kidlash 
joizki, №5 -«Asosiy vositalar»nomli BHMSga muvofiq asosiy vositalarga 
amortizatsiya hisoblashning quyidagi usullari tavsiya qilinadi: Bir tekis (to’g’ri 
chiziqli) usul; Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib usul (ishlab chiqarish usuli);
Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati yillar sonining yig’indisi bo’yicha 
hisobdan o’chirish usuli (kumulyativ usul); Kamayib boruvchi qoldiq usuli. 
Auditor korxonada ushbu usullardan bittasi tanlab olinib, hisob yuritish siyosati 
to’g’risidagi buyruq bilan rasmiylashtirilganligini aniqlashi lozim.
Shuningdek, tanlangan usulning hisobot yili davomida o’zgarmaganligiga, agar 
o’zgargan bo’lsa sababini va bu haqda hisob yuritish siyosati to’g’risidagi 
buyruqqa o’zgartish kiritilganligiga e’tibor berishi kerak. Asosiy vositalar 
ob’ektlarining foydali xizmat qilish muddatlari ularni balansga qabul qilish paytida 
aniqlanadi. Amortizatsiya hisoblash asosiy vositalar ob’ektlarining butun foydali 
xizmat qilish muddati davomida to’xtatilmaydi. Faqat korxona rahbarining 
qaroriga muvofiq qayta jihozlash (rekonstruktsiya) va zamonaviylashtirish 
(modernizatsiya) uchun o’tkazilgan, hamda konservatsiyaga qo’yilgan asosiy 
vositalar bundan mustasno. Amortizatsiya ajratmalari hisoblash yillik summasi 
quyidagicha aniqlanadi: Bir tekis (to’g’ri chiziqli) usulda -muayyan asosiy vosita 
ob’ektining dastlabki qiymati, amortizatsiya me’yori va foydali xizmat qilish 
muddatidan kelib chiqib aniqlanadi. Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib usul 
(ishlab chiqarish usuli) bo’yicha amortizatsiya hisoblash faqat asosiy vositadan 

---

foydalanish natijasiga asoslanib, uni hisoblash chog’ida vaqt oralig’i rol 
o’ynamaydi. 
Masalan, stanokning dastlabki qiymati 800000 so’m,qoldiq qiymati 50000 so’m 
va foydali xizmat qilish muddati davomida ishlab chiqarishi lozim bo’lgan 
mahsulot esa 60000 dona mahsulot.
Bunda 1 dona mahsulotga to’g’ri keladigan amortizatsiya xarajatlari 
quyidagicha aniqlanadi:
Dastlabki qiymat - qoldiq qiymat = 800000 – 50000 = 12,5 s
ish birligi hajmi 60000 Bir yilda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori 12,5 
so’mga ko’paytirilib, bir yillik amortizatsiya summasi aniqlanadi. 
Masalan, stanok birinchi yili 10000 ta mahsulot ishlab chiqarish rejalashtirilgan. 
Demak, birinchi yil uchun amortizatsiya summasi:
10000 ta x 12,5 = 125000 so’m.
3. Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar sonining
yig’indisi bo’yicha hisobdan o’chirish usuli (kumulyativ usul) muayyan asosiy
vositaning foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar yig’indisi asosida
aniqlanib, ushbu yig’indi hisob-kitob koeffitsienti uchun maxraj qilib olinadi.
Foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar soni esa surat qilinib, kamayib 
borish tartibida teskari joylashtiriladi. Masalan, stanokning xizmat muddati 5 yil. 
Xizmat yillari yig’indisi (kumulyativ son) 15 ga teng (1+2+3+4+5 q 15).
So’ngra 
har bir koeffitsient (kasr) amortizatsiyalanadigan qiymatga 
ko’paytirilib, tegishli yil uchun amortizatsiya summasi aniqlanadi.
4. Kamayib boruvchi qoldiq usuli kumulyativ usuldagi tamoyilga asoslangan 
bo’lib, istalgan qat’iy stavka (%) qo’llanilishi mumkin. Bunday stavka (%) sifatida 
ko’p hollarda bir tekis (to’g’ri chiziqli) usulda qo’llaniladigan amortizatsiya 
me’yorining ikkiga ko’paytirilgan miqdori olinadi va har yil boshidagi qoldiq 

---

qiymatidan shu yil uchun eskirish summasi hisoblab chiqariladi. Auditor 
korxonada qo’llanilayotgan amortizatsiya hisoblash usuli bo’yicha hisob-
kitoblarning to’g’riligini ham tekshirishi zarur. Shuningdek, asosiy vositalar 
ob’ektlari bo’yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblash usulidan qat’iy nazar, yil
davomida har oyda yillik summaning 1/12 qismi hajmida hisoblab borilganligini 
aniqlash kerak. Asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari qaysi hisobot 
davridan hisoblangan bo’lsa, buxgalteriya hisobi va hisobotda shu davrda aks 
ettirilishi, hamda korxonaning hisobot davridagi moliyaviy natijasi qanday 
bo’lishidan qat’iy nazar (foyda yoki zarar) hisoblanishini ham nazarda tutish zarur.
Bulardan tashqari, xo’ alik yurituvchi sub’ekt tomonidan, ishlab chiqarish
ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati va foydali
xizmat qilish muddati (biroq xo’j alik yurituvchi sub’ektning faoliyat qilish 
muddatidan oshmagan muddat)dan kelib chiqib hisoblangan, me’yorlar bo’yicha 
har oyda mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga olib boriladigan eskirish summalari
ham ushbu elementga kiradi. Bunda auditor foydali xizmat qilish muddatini
aniqlash imkoni bo’lmagan nomoddiy aktivlar bo’yicha eskirish me’yori besh yil
muddat hisobidan kelib chiqib aniqlanishini, biroq bu muddat xo’ alik yurituvchi
sub’ektning faoliyat muddatidan oshib ketmasligini nazarda tutishi kerak. Ishlab 
chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar ro’yxati «Xarajatlar tarkibi.... 
to’g’risidagi Nizom»da batafsil keltirilgan. Jumladan, ishlab chiqarish 
jarayonlariga xizmat ko’rsatish xarajatlari; ishlab chiqarishni xom ashyo, 
materiallar, yonilg’i, energiya, dastgohlar, moslamalar va boshqa mehnat vositalari 
hamda buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini 
ishchi holatida saqlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini xo’ alik usuli 
bilan barcha turdagi (joriy, o’rta, kapital) ta’mirlashlar ishlab chiqarish 
xarajatlarining tegishli moddalari bo’yicha mahsulot (ish,xizmat)lar tannarxiga 
kiritiladi. Bundan tashqari, zarur hollarda ayrim tarmoqlar xo’ alik yurituvchi 
sub’ektlari O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining ruxsati bilan kapital 
ta’mirlash ishlarini bajarish uchun zahira (manba) yaratishlari mumkin. Ushbu 
zahirani yaratish uchun qilingan ajratmalar ham mazkur element tarkibida aks 

---

ettiriladi va ko’zda tutilayotgan xarajatlar qiymati hamda har bir asosiy vosita 
ob’ektini kapital ta’mirlashning davriyligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Zahira uchun ajratmalar me’yori har hisobot yili oxirida qayta ko’rib chiqilib, 
zarurat bo’lganda yangi moliya yili uchun o’zgartirilishi (ko’paytirilishi yoki 
kamaytirilishi) mumkin. Agar kapital ta’mirlash uchun yaratilgan zahira 
mablag’larining summasi mazkur ob’ektni ta’mirlash uchun qilingan haqiqiy 
xarajatlar summasidan ortiqcha bo’lsa, oshib ketgan summa bo’yicha tuzatish 
kiritilishi kerak; agarda haqiqiy xarajatlar zahiradagidan oshib ketsa, u holda oshib 
ketgan summa «Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar» 
elementi tarkibida aks ettiriladi. 
Yong’indan saqlash va qo’riqlashni hamda xo’ alik yurituvchi sub’ektlarning 
texnikadan foydalanish qoidalarida ko’rsatilgan boshqa maxsus talablarni 
ta’minlash, ular faoliyatini nazorat qilish xarajatlari ham tekshiriladi. Idoradan 
tashqari qo’riqlash xarajatlarini, bunday qo’riqlash talab qilinadigan mazkur ishlab 
chiqarishga maxsus talablar mavjud bo’lgandagina, mahsulotlar tannarxiga kiritish 
mumkin. «Xarajatlar tarkibi..... to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq ishlab chiqarish 
faoliyatiga taalluqli joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar ham mahsulotlar 
tannarxiga kiritiladi. Ijara to’lovlarini mahsulotlar tannarxiga kiritish bo’yicha 
Nizomda hech qanday cheklashlar ko’zda tutilmagan. Xususan, joriy tartibda 
ijaraga olingan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini hisobdan o’chirish 
ko’plab munozarali masalalarni yuzaga keltiradi.