Samarqandda Registonni kim qurdirdi. Registon ansambli – Ulug‘bek madrasasi

Tilla-kori madrasasi
Tillaqori madrasasi (“oltin bilan bezatilgan”) 1646-1660 yillarda qurilgan. Ulug‘bek davridan qolgan eski karvonsaroy o‘rnida. Yalangtush biy Bahodur rejasiga ko‘ra, Madrasa Registon maydonini fasad bilan yopishi, talabalar Madrasadan chiqmay turib namoz o‘qishlari uchun masjidning o‘zi ham bino ichida joylashishi kerak edi.
Fasad Buxoro arxitektura anʼanalarida ishlab chiqilgan, yaʼni portalning ikki tomonida joylashgan ikki qavatli lanset tokchalar bilan bezatilgan. Samarqand me'morchiligiga olib kelingan bu uslub esa jahon me'morchiligining ajoyib yodgorligi bo'lgan ansamblning yaxlitligi va ulug'vorligini buzmadi. Asosiy fasad simmetrik kompozitsiyaga ega boʻlib, markaziy portal, old qanotlari ikki yarusli hujralar, maydonga qaragan kamarli nishlar – lodjiyalar va burchak minoralari – guldasta. Keng to'rtta ayvanli hovli perimetri bo'ylab hujayralar bilan qoplangan (asosiy fasad bo'ylab ikki qavat; qolganlari bo'ylab). Binoning gʻarbiy qismini ustunlar ustidagi ikkita qoʻshni galereyali masjidning gumbazli binosi egallagan. Markazda kvadrat, xoch shaklidagi xona joylashgan. Pastki qismida o'yilgan stalaktitlarning hoshiyalari bor. Devor va gumbazning qolgan sirtlari to'liq zargarlik bilan qoplangan kundal bo'yoq bilan qoplangan. Mehrob va o‘n bir pog‘onali minbar (va’iz – imom uchun baland) zarhal qilingan. Bezakdagi oltinning ko'pligi Tillaqori nomini belgilab berdi.
Yaqin Sharq shaharlarida asosiy maydonlar Registon deb atalgan. Bugun esa o‘zining go‘zalligi bilan eng mashhur va eng muhtasham maydon ko‘hna Samarqandning markazida joylashgan. Bu yerning go‘zalligi va ulug‘vorligi bu zaminga kamida bir marta tashrif buyurgan har bir kishini befarq qoldirmaydi. Registon oʻzbek tilidan tarjima qilinganda “qum bilan qoplangan joy” degan maʼnoni anglatadi. Bu nom bir sababga ko'ra paydo bo'ldi. Gap shundaki, rivoyatlarga ko‘ra, bunday hududda 15-20-asrlarda ommaviy qatl qilingan va qon yerga yaxshiroq singib ketishi uchun unga qum sepilgan. Shuningdek, Tamerlan bu yerda qurbonlarning boshlarini mixga mixlangan holda namoyish qilgan, degan fikr bor. Lekin qattiq qatagʻonlardan tashqari, Registon maydoni shoh farmonlarini eʼlon qilish uchun toʻplanadigan joy edi. Har bir yangi farmon e'lon qilinishidan oldin, mis quvurlarning baland ovozi bilan odamlar xabardor qilinardi. Lekin odamlar Samarqandga mana shu ertak va afsonalar uchun emas, balki islom olamining eng ulug‘ binolarini ko‘rish uchun boradilar.
Samarqandning tosh va g‘ishtlar bilan qoplangan Registon maydonida 2001-yilda YuNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan uchta madrasadan iborat go‘zal me’moriy ansambli qad rostlagan.
Ulardan eng qadimiysi temuriylar hukmdori va olimi Ulug‘bek tomonidan 1417-1420 yillarda qurilgan Ulug‘bek madrasasidir. Bino baland lansetli kamarga ega bo'lib, uning ustida o'yilgan va sirlangan kulolchilik va rangli g'ishtlardan iborat mozaik paneli ko'zga tashlanadi. Aynan shu madrasada Al-Qushchi, Qozizoda ar-Rumiy, Jemshid G‘iyos ad-Din Al-Koshiy va Ulug‘bekning o‘zi kabi o‘sha davrning taniqli olimlari ma’ruzalarini o‘qigan.
Ulug‘bek madrasasini oldi g'arbiy qismi Registon. Oradan bir necha yil o‘tib, uning ro‘parasida Ulug‘bek xonaqohi qurilgan, shimoliy tomonida karvonsaroy joylashgan. XVII asrda ularning oʻrnida yana ikkita madrasa: Sherdor (1619-1636) va Tilla Qori (1646-1660) qurilganligi sababli bu ikki inshoot bugungi kungacha saqlanib qolgan.
Yalangtush Bahodir (Samarqand hukmdori) buyrugʻi bilan vayronaga aylangan xonaqoh oʻrnida yangi madrasa — Sherdor madrasasi qurilishi boshlandi. Bino deyarli Ulug‘bek madrasasini aks ettiradi, lekin buzib ko‘rsatilgan. Uning asosiy farqi katta gumbaz bo'lib, binoning asta-sekin yo'q qilinishiga sabab bo'lishi mumkin. Kirish portalida Samarqand gerbi ko'z o'ngida, tepasida esa arab alifbosida “Alloh taolo!” deb yozilgan.
Samarqandning gerbi - orqalarida quyosh tasvirlangan qoplonlar.
Yaltiroq g‘ishtlar, mozaik devoriy suratlar va mozaik to‘plamlar tashqi va ichki fasadni bezatadi, devorlarda Qur’ondan iqtiboslar o‘qilishi mumkin. Nafosat jihatidan Sherdor madrasasi Ulug‘bek madrasasidan qolishmaydi, ammo bu uning shaharning eng yaxshi me’moriy yodgorliklari orasidagi ahamiyatini kamaytirmaydi.
Sobiq karvonsaroy oʻrnida uchinchi madrasa — Tillaqori madrasasi monumental va mahobatli joylashgan. Bu binoning fasadi bosh portal va burchak minorali old ikki qavatli qanotlardan iborat boʻlib, hovlisida masjidning gumbazli binosi joylashgan. Madrasani bezash uchun zargarlik ko'p ishlatilgan, shuning uchun u o'z nomini oldi, bu "oltin bilan bezatilgan" degan ma'noni anglatadi. Tillaqori madrasasi ushbu muassasada talabalarga ta’lim berishdan tashqari, sobor masjidi vazifasini ham bajargan.
Registon maydoni bilan tanishish, agar siz unda joylashgan boshqa inshootlarga tegmasangiz, to'liq bo'lmaydi. Agar diqqatga sazovor joy sifatida Tillaqori madrasasini oladigan bo‘lsak, uning sharqiy tomonida Shayboniylar maqbarasi joylashgan. U qabr toshlari to'plami bilan ifodalanadi, ularning eng qadimgisi tegishli XVI asr.
Sherdor madrasasi ortida Chorsuning qadimiy savdo gumbazi joylashgan. Bu olti burchakli gumbazli inshoot XV asrda qurilgan. 2005 yilda savdo gumbazi qayta tiklandi va uning to'liq balandligini tiklash uchun uch metrli tuproq qatlamini tozalash kerak edi. Bugungi kunda u galereyaga ega tasviriy san'at bu erda hamma bahramand bo'lishi mumkin ko'rgazma ishlari O‘zbek haykaltaroshlari va rassomlari. Aynan mana shu bino Registon maydonining maqomini tasdiqlaydi savdo markazi Samarqand.
Xulosa o‘rnida, Samarqandning markaziy maydoni haqida shuni ta’kidlamoqchimanki, na ta’sirli so‘zlar, na chiroyli surat ana shu tarixiy zaminda turgan insonni o‘ziga singdiruvchi o‘sha ajoyib va ​​hayratlanarli tuyg‘uni ta’riflab bera olmadi.
Registon maydoni Oʻzbekistonning Samarqand shahrida joylashgan. Yaqin Sharq shaharlarida odatda registon so'zi atalgan markaziy maydonlar shaharlar. Samarqand maydoni islom me’morchiligining eng go‘zal namunalaridan biri bo‘lgan o‘zining betakror ansambli bilan mashhur. Bu majmua markazida 15—17-asrlarga oid uchta madrasa, sharq meʼmorchiligining goʻzal yodgorliklari joylashgan. Arxitektura ansambli Ro'yxatga kiritilgan jahon merosi YUNESKO.
O‘zbek tilidagi “registon” so‘zi ikki so‘zdan tuzilgan: “reg” – qum va “stan” – joy. Ular qo'shilganda, tarjima olinadi: "qum bilan qoplangan joy".
Maydonda ommaviy qatl qilinganidan keyin qonni so'rish uchun maydonga qum quyilgan degan versiyalar mavjud. Bundan tashqari, Tamerlan qo'rqitish va tarbiyalash uchun o'z dushmanlarining boshlarini nayzalarga qo'ygan degan takliflar mavjud. Bundan tashqari, aholi amir farmonlarini tinglash uchun maydonga kelgan. Maydon ham Buyuk ipak yo‘lining muhim nuqtasi bo‘lgan.