Samarqandda Registonni kim qurdirdi. Registon ansambli – Ulug‘bek madrasasi

Registon maydoni tarixi
Oʻrta Osiyodagi eng qadimiy musulmon taʼlim muassasalaridan biri Ulugʻbek madrasasidir. Uni qurish bo'yicha ishlar 1417 yildan 1420 yilgacha bir necha yil davomida amalga oshirildi. Madrasa Temurning nevarasi – atoqli olim, shoir Mirzo Ulug‘bekning buyrug‘i bilan maydonda barpo etilgan. Maxsus e'tibor astronomiyaga bag'ishlangan. Ta’lim muassasasining paydo bo‘lishi Samarqandning o‘rta asr Sharqining ilm-fan markazi sifatidagi shon-shuhratiga xizmat qildi. Madrasada toʻrtta gumbazli xona yasalgan boʻlib, ular uch tomoni devor bilan oʻralgan, toʻrtinchi tomoni ochiq boʻlgan. Binoning birinchi qavatida ma'ruza zallari, ikkinchisida - dam olish uchun zallar mavjud edi. Kvadrat hovlining perimetri bo'ylab talabalar uchun kameralarga olib boradigan bo'shliqlar mavjud. Bino 100 dan ortiq talaba uchun mo'ljallangan. Hovlining orqa tomonida masjid qurilgan, binoning burchaklarida minoralar qurilgan. Yuqoridan lanset arch sharqiy portal - ko'p rangli g'isht va keramikadan yasalgan bezakli mozaik paneli.
Sayyohlar Ulug‘bek madrasasining minorasiga ko‘tarilishlari mumkin, u yerdan yaxshi ko'rinish yuqoridagi hududga.
15-asrda musulmon Sharqida diniy taʼlim muassasalari orasida birinchi oʻrinlardan birini egallagan madrasada maʼruzalarni mashhur olimlar, jumladan, hukmdor Ulugʻbekning oʻzi ham oʻqigan. Talabalar matematika, geometriya, mantiq, tabiiy fanlar, ilohiyot, inson va dunyo ruhi haqidagi ta'limotlarni o'rgandilar.
Ulugʻbek madrasasi maydonning gʻarbiy qismini egallagan qarama-qarshi tomon oradan bir necha yil o‘tib, Ulug‘bekning xonaqohi (turargohi) qurilgan. Maydonning shimolida jamoat joyida karvonsaroy barpo etilgan bo'lib, u sayohat va savdo karvonlari uchun dam olish maskani bo'lib xizmat qilgan. 17-asrning boshlariga kelib, oxirgi ikkita bino tashlandiq va jiddiy shikastlangan, shuning uchun bu erda yangi binolar qad rostlagan.
Xonaqa bor joyda ("sherlar maskani") qad rostlaganlar. Ulug'bekning sobiq qarorgohining qolgan qoldiqlari qurilish materiali bo'lib xizmat qilgan. Sherdor nomi asosiy portalda Samarqand gerbi bo‘lmish qoplonlar tasvirlangani bilan bog‘liq. Yovvoyi mushuklardan tashqari, bu erda siz ko'plab xalqlarning eng qadimiy ramzlaridan birini - katta svastikani ko'rishingiz mumkin. Asosiy fasaddagi minoralarning balandligi 31 metrni tashkil qiladi. Qurilish 1636 yilgacha 17 yil davomida amalga oshirildi. Sherdor madrasasi koʻzgudagi aks sifatida Ulugʻbek madrasasini takrorlaydi, lekin nomutanosib katta gumbazi bilan ajralib turadi va qarama-qarshi madrasaga qaraganda unchalik murakkab emas. Qurilish tugaganidan bir necha yil o'tgach, gumbazning vayron bo'lishi nisbatlarning buzilishi tufayli boshlangan deb ishoniladi. Bino devorlariga Qur'ondan iboralar yozilgan. Ichkarida va tashqarisida bezak va dekor sirlangan g'ishtlardan, mozaikadan va oltin bilan bo'lgan rasmlardan yasalgan. Binoning bezaklarini usta Muhammad Abbos amalga oshirgan.
1646 yilda avval karvonsaroy bo'lgan joyda paydo bo'lgan Registon maydoni bezatilgan. Madrasaning bezaklari zargarlik buyumlariga boy bo‘lib, “oltin bilan bezatilgan” nomi ham shu bilan bog‘liq. Yaltiroq, shuningdek, gulli bezaklar bilan interyerda ishlatiladigan kundal devor bo'yash texnikasida ham qo'llaniladi. Boshqa dekor usullari ham qo'llanilgan: gulli va geometrik bezakli mozaika va mayolika. Markaziy portalning yon tomonlarida ikki qavatli qanotlar, ularning burchaklarida kamar va minoralar ko'rinishidagi bo'shliqlar mavjud. Hovlining gʻarbiy qismida gumbazli masjid qurilgan. Zilzila natijasida Tillaqori madrasasining bir qismi, jumladan, asosiy gumbazi ham jiddiy shikastlangan.
Maydon markazida Tillaqori madrasasi joylashgan bo‘lib, yon tomonlarida avval qurilgan ikkita madrasa joylashgan. Qurilgan binolar boshqa vaqt, har bir madrasa oʻziga xos bezaklari bilan ajralib turadi va ular birgalikda oʻziga xos ansambl yaratadilar.
16-asr boshlarida Samarqandda toʻrtburchak prizma shakliga ega boʻlgan dafn inshooti yaratilgan, bu oilaviy qabr – Shayboniylar daxmasi (baʼzi manbalarda u maqbara deb ataladi). 19-asrda bu qabr toshlari uyumi Registon maydoni hududiga koʻchirilgan.
18-asr boshlarida Samarqand xonlik poytaxti boʻlishdan toʻxtab, Buxoro bosh shaharga aylanganidan keyin shahar inqirozga yuz tutdi. Bu davrda shahar Buyuk ipak yoʻlidagi oʻrnini yoʻqotdi. 19-asrning oʻrtalarida maydonda turli tadbirlar qayta boshlandi. Madrasani qayta tiklash 20-asrda amalga oshirildi: u Sovet Ittifoqi davrida boshlanib, Oʻzbekiston mustaqilligi yillarida yakunlandi. Ish davomida qadimiy oʻzbek anʼanalariga rioya qilinib, maydon meʼmorchiligi va tarixini oʻrganish yoʻlga qoʻyildi.
Endi maydonda keng ko'lamli tadbirlar va bayramlar o'tkazilmoqda. XV asrda maydonda qurilgan Chorsu savdo gumbazida mahalliy rassom va haykaltaroshlarning asarlari aks ettirilgan galereya, oʻrta asrlarda esa katta bozor boʻlgan.
Sayyohlar uchun mahalliy hunarmandlar tomonidan tayyorlangan mahsulotlar sotiladigan do'konlar mavjud. Maydonga kirish pullik, xorijlik sayyohlar uchun 25 000 so'mdan 35 000 so'mgacha, mahalliy narxlar ancha past. Chiptalarni sayyohlarga yaqinlashayotgan qo'riqchilardan emas, balki asosiy kirish eshigi yonidagi kassadan sotib olish kerak. Kirish joyida gidlar ham taklif etiladi, ular maydon tarixini aytib berishadi va sizni eng yaxshi yodgorlik do'konlari bo'ylab yo'naltiradilar. Ayrim sayohatchilarning fikricha, sotuvchilarning ko‘pligi tufayli maydon katta yodgorlik bozoriga o‘xshaydi.
Sharhlarda sayyohlar ayniqsa ta'kidlashadi go'zal manzara Orqa yorug'lik yoqilganda Registon maydoni, shuning uchun kechqurun 19.00 dan keyin bu erga qaytish tavsiya etiladi. Ammo madrasa ichiga soat 09:00 dan 17:00 gacha kirishingiz mumkinligini yodda tutish kerak. Ba'zan maydonda tarixiy voqealar haqida hikoya qiluvchi lazer shousi o'tkaziladi (soat 21:00da boshlanadi).