Şamaxi soyqirimi (1918 –ci IL) baki 2011
Yüklə 4,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
18 ki yerdəyişməsi nəticəsində Şimali Azərbaycanda, keçmiş İrəvan xanlığının ərazisi də nəzərə alınmaqla onların sayı 24 dəfə artmış və 1916-cı ildə 1.211.145 nəfər olmuşdur. (11) Rus tədqiqatçısı N. N. Şavrovun yazdığına görə ХХ əsrin əvvəlinədək Zaqafqaziyada yaşayan 1 mln. 300 min ermənidən bir milyon nəfərdən çoхu diyarın yerli sakinlərinə mənsub deyildilər və Rusiya tərəfi ndən burada məskunlaşdırılmışlardır. (12) Şamaxıda müxtəlif dövrlərdə, konkret olaraq 1191-ci, 1667- ci, 1856-cı, 1859-cu, 1861-ci, 1872-ci və 1902-ci illərdə baş vermiş zəlzələlər xeyli insan itkisinə və dağıntıya səbəb olmuşdu. 1902- ci ildə baş verən güclü zəlzələ nəticəsində 2000 nəfər ölmüş, 16 min nəfər evsiz-eşiksiz qalmış, 4000 ev, 6 məscid uçmuş və ba- zar yanmışdı. Çar hökumətinin yerli müsəlman əhaliyə düşmən münasibəti bu dövrdə də özünü büruzə vermişdi. Zəlzələdən sağ çıxmış 16 min şamaxılıya cəmi üç həkim, bir tibb bacısı yardım göslərirdi. Hökumətdən heç bir kömək görməyən şamaxılılar özləri xilasetmə işlərinə başlamış və hətt a zəlzələdən 9 gün sonra xarabalıqlar altından 12 yaşlı şamaxılı Ümmi Müslüm qızını çıxa- raraq xilas etmişlər. (13) Çar xəfi yyə idarəsinin təhriki ilə 1905-1906-cı illərdə Bakıda (6-9 fevral 1905) və digər bölgələrdə ermənilər tərəfi ndən müsəlman qırğınları törədilsə də, bu zaman Şamaхıda ciddi qarşıdur- ma qeydə alınmamışdı. Lakin buna baxmayaraq Şamaxıda olan ermənilər Tifl is, Qazax, Gəncə, Şuşa və Cəbrayılda müsəlmanları qıran cinayətkarlara hər cür maddi köməklik göstərmişlər. Rusiyanın Osmanlı İmperiyasındakı konsulu V.Mayevski həmin illərin qanlı hadisələri haqqında yazmışdı: “Bu dövrdə (1904-1906-cı illərdə) rus hakimiyyətinin zəifl əməsi, bəzi hallar- da isə onun əsla olmaması hər yerdə müşahidə olunurdu...Bizim cənubi–şərqi Qafqazın başına gəlmiş bəlalar həm “hakimiyyətin cinayətkar fəaliyyətsizliyi” nəticəsində, həm də çaxnaşmala- 19 rın əsas xadimləri olan “Daşnaksütyun”un cinayətkar fəaliyyəti nəticəsində baş verə bilərdi.” (14) Çar Rusiyasının Azərbaycanda yeritdiyi “parçala-hökmran- lıq et” siyasəti ermənilərlə müsəlmanlar arasında nifaq salmaqla yanaşı, müsəlmanlar arasında da düşmənçiliyi qızışdırmaqdan ibarət idi. Bunun üçün Tifl isdə 1847–ci il dekabr ayının 13-də şiə məktəbi, 1849-cu il yanvarın 15-də isə sünnü məktəbi açıl- mışdır. Xalq arasında “Əli” şkolası, “Ömər” şkolası adlanan bu məktəblər şəbəkəsi tezliklə daha da genişləndirilərək Şamaxı, Quba, Şəki və başqa şəhərlərdə də təşkil olunmuşdur. Çarizmin bu bədnam siyasətinə etiraz olaraq Ü. Hacıbəyov 1907–ci ildə “İrşad” qəzetində yazırdı: “Rusiya hökuməti... əvvəlcə bizim gö- zümüzü yumdu ondan sonra başlayıb, şeyxülislam təyini, müft i nəsbi, “Ömər” şkolası küşadı,“Əli” şkolası təsisi, şiə zakonouçi- teli, sünnü zakonouçiteli təyini ilə bərabər, sair fəsadlarla bizim aramızda əvvəlcədən qazılmış olan şiə və sünnü quyusunu daha gen və daha dərin... qazıb, rahat və arxayın oturdu” (15) Çarizmin azərbaycanlılara inamsızlıq göstərərək onları ordu- ya çağırmaması da müstəmləkə siyasətinin tərkib hissəsi idi ki, bu da azərbaycanlıların silahdan istifadə edə bilməməsinə, təşkil olunan milli qırğınlar zamanı onların tamamilə müdafi əsiz qal- masına səbəb olurdu. Bununla bağlı M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Çar- lığın Azərbaycan türklərinə endirdiyi böyük zərbələrdən biri, onu əsgərlik hikmətindən miəf tutmasıydı. Bu surətdə fi trətin cəngavər bulunan bura türklərinə əsgərlik haqqını unutdurmaq və bu surətlə onları Rusiya imperializmi zərərsiz bir hala qoymaq istəmişdi” (16). Məhz rus çarizminin və sovet Rusiyasının yeritdiyi imperiya siyasətinin, millətlər və dinlər arasında nifaq salmaq, onları bir- birinə qırdırmaq siyasətinin nəticəsi olaraq 1918-ci ildə ermənilər tərəfi ndən azərbaycanlılara qarşı növbəti dəhşətli cinayətlər 20 törədilmişdir. 1917-ci il oktyabrın 22-də Bakı Sovetinə və 1917-ci il noyab- rın 26-28-də Cənubi Qafqazda Müəssislər Məclisinə keçirilən seçkilərin nəticələri bolşeviklərin bu ərazidə çox zəif ictimai ba- zaya malik olduğunu subut etmişdi. Hətt a yalan vədlərlə Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmiş bolşeviklər 1918–ci ilin mart hadisələrinə qədər şəhərdəki vəziyyətə tam nəzarət edə bilmirdilər. Onlar şəhər dumasının və milli şuraların fəaliyyətini dayandıra, milli qoşun hissələrini tərkisilah edə, burjuaziyanın müqavimətini qıra bilməmişdilər. Bakı Soveti şəhərdə real hakimiyyətə nail olmaq məqsədilə özü üçün təhlükə hesab etdiyi və seçkilərdə uduzduğu “Müsavat” partiyasını sıradan çıxarmağı qarşısına məqsəd qoy- muşdu. Bunun üçün isə bu təşkilatı dəstəkləyən müsəlman əhaliyə qarşı təzyiqləri artırır və bu siyasətdə ermənilərdən istifadə edirdi. 1918–ci ilin yanvar–mart aylarında erməni millətçi partiyala- rı müsəlman əhaliyə qarşı düşmənçiliyi artırmaq üçün müxtəlif təxribat və şantaj kampaniyasını gücləndirirdilər. S. Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti isə sovet orqanlarında ermənilərə yüksək vəzifələr verməklə onlara yaxından köməklik göstərirdi. 1918-ci ilin aprelində təşkil olunmuş Bakı Kommunasının baş- çısı S. Şaumyan nəinki Azərbaycan xalqının öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu, hətt a “Azərbaycan” sözünü belə qəbul et- mirdi. Əmiryanın redaktoru olduğu “Bakinski raboçi” qəzeti bu sözü məsxərəyə qoymaqdan belə çəkinmirdi. (17) Qafqaz cəbhəsinin ləğv edilməsindən sonra öz evlərinə geri qa- yıdan rus hərbi hissələrinin əsgərləri öz silah və sursatlarını çox ucuz qiymətə ermənilərə satırdılar. Bu zaman Rusiyada aclıq və səfalət hökm sürdüyündən hərbçilərin əksəriyyəti Rusiyaya qayıt- maqdansa Bakıda qalmağa üstünlük verirdilər. Mart soyqırımına bir həft ə qalmış erməni millətçi partiyası olan “Daşnaksütyun” Bakıda hakimiyyəti ələ keçirməyin zəruri olduğunu elan etmiş- 21 di. Belə vəziyyətdə müsəlman əhali Bakı, Gəncə və Lənkəranda özünümüdafi ə dəstələri yaratmağa başlasalar da bu işlər çox ləng aparılırdı. Antanta dövlətlərinin bu şəraitdən erməni hərbi birləşmələrindən öz məqsədləri üçün istifadə etmək cəhdləri və bununla da yer- li əhalinin faciələrinə biganə münasibətləri vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı. Böyük Britaniya Xarici İşlər Nazirliyinin 4 yanvar 1918–ci il tarixli gizli məlumatı ingilislərin Cənubi Qafqazdakı maraqlarını özündə əks etdirirdi. Bu sənəddə Türkiyə əleyhinə təbliğata xüsusi yer verilirdi. Cənab P. Koksun məruzəsində deyi- lirdi: “Qafqaz müsəlmanları arasında təbliğatın sxemi sadədir. Biz elə etməliyik ki, Ərəbistan kralı Qafqaza nüfuzlu bir nümayəndə heyəti göndərərək oradakı və Krımdakı müsəlmanlardan ərəblərin müqəddəs yerləri türk işğalçılarından azad etmələri üçün dəstək alsınlar. Bundan başqa onları müharibəni davam etdirməyə və Qafqaz cəbhəsində maksimum sayda türk əsgəri saxlamağa həvəsləndirmək lazımdır.” (18) Münaqişə dövründə qırğının qarşısını almaq məqsədilə ruhanilərin əldə etdiyi razılaşmaya erməni silahlıları belə cavab vermişdi: “Müsəlman ruhaniləri erməni ruhaniləri ilə barışa bilər, lakin erməni xalqı müsəlmanlarla müharibə istəyir və bu işdə onu İngiltərə müdafi ə edəcək.” (19) Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra erməni siyasətçilərinin ingilispərəst təbliğat aparması müsəlmanlar ara- sında ingilislərə münasibətin dəyişməsinə səbəb olmuşdu. Onlar Cənubi Qafqaz Seyminə müraciət edərək İngiltərə höküməti ilə danışıqları dayandırmağı tələb etmiş və ingilis hərbi hissələrinin Qafqaza gəlməsinin əleyhinə olduqlarını bildirmişlər. Kapitan Noel Azərbaycanda ingilislərə münasibətin pisləşməsi ilə əlaqədar 1918–ci ilin 22 yanvarında yazırdı: “Mən 6 həft ə əvvəl burada olanda Azərbaycan icmasının rəhbərləri özlərini bizlə əsil 22 dost kimi aparırdılar. İndi, mən Bakıya qayıtdıqdan sonra onların münasibətlərinin dəyişərək şübhəli və pis gizlədilən düşmənçiliklə əvəz olunduğunu aşkara çixardım. Bu aşağıdakılarla izah oluna bilər: 1. Bizim erməni maraqlarına üstünlük verməyimizlə bağlı ya- yılmış ümumi rəylə. 2. Faktlar sübut edir ki, ermənilər bu rəyi gücləndirir və sərbəst şəkildə onunla alver edirlər. 3. Erməni milli alayının yaradılmasının prioritet hesab edilməsi. Mən belə hesab edirəm ki, bu “biz erməniləri müdafi ə edir, müsəlmanlara etibar etmirik” kimi rus baş qərargahının baxışları ilə üst–üstə düşür. Mənim fi kirimcə bu siyasət səhvdir və çox gü- man ki, fəlakətə aparacaq. (20) Öz məqsədlərinə çatmaq üçün daim hiyləgər siyasət yeridən daşnaklar 1918–ci ilin mart–aprelində Antanta qüvvələri uzaqda olduğuna görə öz istəklərinə bolşeviklərin əli ilə çatmağa üstün- lük verdilər. 23 1917-ci ildə baş verən fevral burjua inqilabından sonra yaranmış şərait “xalqlar həbsxanası” olan Rusiyanın müstəmləkələrində, o cümlədən Azərbaycanda milli şüurun inkişafına müsbət təsir göstərmişdir. Bolşeviklərin 1917-ci il oktyabr çevrilişindən sonra bəyan etdikləri “millətlərin öz müqəddəratını təyin etmək hüqu- qu” millətlərin müstəqil dövlətlər yaratmaq arzularının reallaş- dırılmasında onlara müəyyən ümidlər vermişdir. Lakin oktyabr çevrilişindən dərhal sonra bolşeviklərin sözləri ilə əməlləri ara- sında olan ziddiyyətlər müstəqilliyə can atan millətləri faciələrlə üz-üzə qoydu. Bolşeviklər neft və digər sərvətlərlə zəngin olan Azərbaycanın müstəqilliyinin qarşısını almaq üçün yerli əhaliyə qarşı soyqırım siyasəti həyata keçirməyə başladılar. Kommu- nist rəhbərlər tərəfi ndən 1918- ci ilin mart qırğını və 1990-cı il 20 yanvar faciəsi dövründə səsləndirilən “bizə azərbaycanlılar de- yil, Azərbaycan lazımdır” sözləri bu siyasətin mahiyyətini açıb göstərir. Hazırda bir milyondan artıq azərbaycanlının öz vətənində qaçqına çevrilməsi, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zəminində törədilən Xocalı soyqırımı, Qaradağlı, Ağdaban və digər faciələr, Azərbaycan ərazisinin 20%-nin işğal altında olmasının da əsas səbəbi məhz bu siyasətin müasir dövrdə davam etdirilməsidir. 1918–ci il mart qırğınlarının əsas səbəbləri haqqında əvvəllər Bakıda yaşamış, sonralar Almaniyaya mühacirət etmiş, kadet partiyasının üzvü B.Baykov öz xatirələrində belə yazmışdı: “Çar Rusiyasının bütün neft ini Bakı verirdi. Neft in əksəriyyəti Vol- qa çayı vasitəsilə Rusiya şəhərlərinə daşınırdı.Volqada buzların 1918–ci ildə Şamaxıda ermənilərin törətdiyi cinayətlər 24 əriməsilə ticarət gəmilərinin fəaliyyəti martın ortalarında başla- nırdı. Bolşeviklərin təxirəsalınmaz vəzifəsi Bakını tezliklə işğal etmək idi.” (21) S.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Sovetinin əksinqilabi elementlərlə mübarizə şüarı altında 1918-ci ilin martından başla- yaraq bütün Bakı quberniyasında yaşayan azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdiyi genosiddə ermənilər fəal rol oynamışlar. S.Şaumyanın göstərişi ilə Stepan Lalayev yerli əhaliyə qarşı palanlaşdırılan cinayətlərə hazırlıq məqsədilə 1917-ci ilin sonu 1918-ci ilin əvvələrindən başlayaraq gizli surətdə Şamaxıda ya- şayan ermənilərə silah, sursat paylamışdır. Bu dövrdə müxtəlif cəbhələrdən 7.000 erməni əsgəri Bakıya gətirilmişdi ki, onlar Bakı Sovetinin hərbi qüvvələrinin tərkibinə daxil edilmişdi. Bu məsələ barədə erməni alimi Q. Avetisyan qeyd edir ki, “Bakıda 25 alay, 18 min döyüşçüdən ibarət Qızıl Ordunun dörd briqadası var idi. Qızıl Ordu döyüşçülərinin də 70 faizi erməni idi“. (22) İstintaq Komissiyası tərəfi ndən hazırlanan sənədə görə hələ yanvar ayında Bakı Soveti tərəfi ndən 15 maşın silah, mart ayı- nın ortalarında isə 60 maşın silah və 2000 erməni əsgəri Şamaxıya göndərilmişdi. Yelizavetpol (Gəncə) Müsəlman Milli Şurasının sədri Хasməmmədov 1918–ci il martın 28-də Seymin və Cənubi Qafqaz hökumətinin sədrinə göndərdiyi teleqramında yazırdı ki, martın 18-də bolşeviklər tərəfi ndən Bakıdan 2000 yaхşı silahlanmış top və pulemyota malik olan əsgər dəstəsi Şamaхı qəzası istiqamətində yola salınmışdır. Dəstə yol boyu 15-dən çoх müsəlman kəndini məhv edərək, Şamaхı şəhərini darmadağın etmişdir. Minlərlə müsəlman, o cümlədən qadın və uşaqlar qılıncdan keçirilmişdir. Faciəni təsvir etmək olmur. Təhqir və zorakılıqlar həddini aşmış- 25 dır. Təcili hökumətin köməyi lazımdır. (23) Azərbaycan nümayəndələrinin tələbi ilə Cənubi Qafqaz Seymi Bakı Sovetinə qarşı 100 min manat pul, piyada qoşun və süvari hissələri, iki təyyarə, zirehli qatar, çoхlu silah və sursat ayırmışdı. 1918-ci il aprelin əvvəllərində knyaz Maqalovun komandanlığı ilə 2 minə yaхın silahlı dəstə Tifl is və Gəncə tərəfdən irəliləyərək, Ha- cıqabul stansiyasını tutmuşdu. Eyni zamanda şimaldan, Dağıstan tərəfdən, Bakı istiqamətində Nəcməddin Qotsinskinin qüvvələri hücuma keçmişdi (24) Lakin bütün bunlara baxmayaraq azərbaycanlılara qarşı erməni qırğınlarının qarşısını almaq mümkün olmamışdı. Şamaxı soyqırımının baş verdiyi dəqiq tarixlər çox təəssüf ki, əksər kitab və məqalələrdə konkret göstərilməyib. Bəzi kitab və məqalələrdə hadisələrin 1918–ci il martın 18-də, bəzilərində 1918– ci ilin aprel ayında, bəzilərində 3-16 apreldə baş verdiyi qeyd olu- nur. Mövcud mənbələri müqayisəli təhlil etməklə cinayətlərin baş verdiyi günləri müəyyən etmək mümkündür. Araşdırmalar Şa- maxı soyqırımının qısa fasilələrlə bir neçə mərhələdə, Bakı və Qu- badakı qırğınlardan əvvəl baş verdiyini təsdiq edir (mötərizənin içərisində yazılan tarixlər yeni təqvimlədir–müəllif) : I mərhələ-martın əvvələri–15 (27) mart 1918–ci il (400 erməni əsgərinin Kürdəmirdən Şamaxıya doğru irəlləməsi ilə başlayıb, 15 (27) martda dini rəhbərlərin razılaşması ilə müvəqqəti dayandırı- lıb.) II mərhələ-18 (30) mart-28 mart (09 aprel) 1918-ci il. (1918–ci il martın 18- də (30) başlayıb və martın 28-də (aprelin 9-da) İ. Zi- yadxanovun dəstəsinin Şamaxını azad etməsi ilə müvəqqəti qar- şısı alınıb.) III mərhələ-6 aprel (18 aprel) –20 iyul (01 avqust) 1918–ci il. (İ. 26 Ziyadxanovun dəstəsinin Şamaxını tərk etməsindən, martın 31– dən 6 gün sonra Şamaxının yenidən ermənilər tərəfi ndən tutul- ması ilə, yəni 1918–ci il aprelin 6-dan (18) başlayıb və Türkiyənin Qafqaz İslam Ordusu ilə birlikdə milli ordunun iyulun 20-də (av- qustun 1-də) Şamaxını azad etməsinə qədər davam edib. Faciələr Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu, XI rus or- dusu tərəfi ndən 29 aprel 1920–ci ildə Şamaxının yenidən işğalı ilə davam etmişdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, təkcə 1920-ci ilin ya- zından 1921-ci ilin əvvəllərinədək Azərbaycanda 40 mindən artıq insan siyasi repressiyaya məruz qalmış, heç bir günahı olmadan güllələnmişdir. (25) Repressiyalar sonrakı illərdə də davam etmiş- dir. Akademik Z. Bünyadov “Qırmızı terror” kitabında yazır:“ 1936-1937-ci illərdə təxminən 70-80 min azərbaycanlı ziyalı məhv edilmişdir.” (26) Şamaxıda ermənilər tərəfi ndən dinc əhaliyə qarşı cinayətlər, 1918-ci il martın əvvələrində rus–türk cəbhəsindən geri qayıdan 400 nəfər erməni əsgərinin Kürdəmirdən Şamaxıya gəlməsi ilə başlamışdı. Onların məqsədlərindən xəbərsiz olan Bakı Müsəlman Komitəsi Şamaxı şəhər rəhbəri Teymur bəy Xudaverdiyevə məlumat verərək Şamaxıya qayıdan erməni əsgərlərinə yardım göstərməyi xahiş etmişdi. Buna görə də Şamaxı rəhbərliyi onla- rı qarşılamaq üçün Ağsuya nümayəndə heyəti göndərmişdi. La- kin nümayəndə heyəti yolda olarkən xəbər tutmuşdu ki, həmin erməni dəstəsi bir neçə hissəyə bölünərək müdafi ə cəhətdən ən zəif yaşayış məntəqələri olan Bico və Ləngəbiz kəndlərinə hü- cum etmişlər. Atışma nəticəsində bir neçə müsəlman və erməni ölmüşdür. Bu hadisədən daha da azğınlaşan ermənilər dərhal Bakı erməni komitəsinə məlumat vermişlər. Onlar da yerli əhalini tamamilə məhv etmək üçün az müddət ərzində müxtəlif silah- 27 larla təhciz edilmiş 3 min ermənini Şamaxıya göndərmişlər. Bun- dan xəbər tutan Müsəlman İcraiyyə Komitəsinin yerli şöbəsi Şamaxı əyalət rəisi Hacıcamalbəyovu, əyalət qazisi Abdulxalıq Əfəndi Əfəndiyevi və erməni yepiskopunu onlarla danışıqla- ra göndərmişdi. Nümayəndə heyəti onlardan geri qayıtmalarını xahiş etdikdə, erməni quldur dəstəsinin başçısı cavabında bildir- mişdi ki, “biz bura qayıtmaq üçün deyil, Şamaxını yerlə-yeksan etməyə, müsəlman əhalini tamamilə qırmağa gəlmişik”. Bundan sonra nümayəndə heyəti Şamaxıya qayıdaraq vəziyyətdən çıxış yolları axtarmağa başlamışlar. Ertəsi gün erməni yepiskopu Baqrat və molokanların nümayəndəsi Karabanov Müsəlman İcraiyyə Komitəsinin Şamaxı şöbəsinə gələrək Xaç və İncil qarşısında azərbaycanlılarla sülh və qardaşlıq şəraitində ya- şayacaqlarına və heç vaxt onlara qarşı silahlı çıxış etməyəcəklərinə and içərək söz vermişlər. Səhəri günü 18 mart 1918-ci il tarixdə səhər saat 6-00 da ermənilər Şamaxını mühasirəyə alaraq 10 top- dan, yüzlərlə pulemyotlardan və digər silahlardan şəhəri atəşə tutmuşlar. Bundan sonra şəhərin bir neçə məhəlləsində yanğın- lar başlamışdı. Həmin gün axşam müdafi əsiz qalan şəhər əhalisi təslim olmağa məcbur olmuşdu. Bundan sonra ermənilər dinc əhaliyə qarşı dəhşətli soyğunçuluq və qırğınlar törətməyə baş- lamışlar. Şamaxıya daxil olan erməni yaraqlıları şəhəri yenidən talan etmişlər. Şəhərdə az-çox salamat qalmış tikililər yandırıl- mış, şəhər yaxınlığında olan qəbristanlıqlar təhqir edilmişdi. Şa- maxıda ermənilər törətdikləri qətlləri xüsusi qəddarlıqla həyata keçirmişlər. Belə ki, qətl edilənlərin qolları, qıçları, burunları, qu- laqları kəsilmiş, gözləri çıxarılmış, qarınları yırtılmış, yandırılmış, çox böyük əziyyətlərlə öldürülmüşlər. Şamaхı hadisələri ilə bağlı “Azərbaycan” qəzetinin 1918–ci 28 il 19 saylı buraxılışında gedən bir yazıda qeyd olunmuşdu ki, S.Lalayevin Şamaхı müsəlmanlarına tutduğu divan bizim bu müharibə dövründə üzləşdiyimiz bütün dəhşətləri geridə qoyur. Şamaxıda qırğına rəhbərlik edən S. Lalayevin qəddarlığı o həddə çatmışdır ki, bu hətt a onun silahdaşları olan Т. Əmirov və İ. Boqomolovun da narazılığına səbəb olmuşdu. İ. Boqomolovun A. Caparidzenin adına göndərdiyi müraciətdə deyilirdi: “Bir daha sizdən xahiş edirəm ki, cəllad Lalayevi həbs edəsiniz. O, çoxlu sayda qadın və uşaq öldürmüş, evləri qarət etmişdir. Əmirov onu, həbs etmək istədikdə, qaçıb gizlənmişdir. Hamı təsdiq edir ki, o, məscidi yandırmış və orada çoxlu qadın qətlə yetirmişdi.” Lakin bu müraciətə A. Caparidzedən heç bir ca- vabı olmamışdır. Çünki o, S. Lalayevi himayə edən S. Şaumyanın onun həbsi ilə bağlı hərbi–istintaq komissiyasının sədri Kojemya- koya etdiyi etirazdan xəbərdar idi. (27) Şamaxıda baş verən cinayətlərin daha qəddarlıqla həyata keçirilməsində rus və erməni millətçilərinin anti–türk, anti- müsəlman siyasəti ilə yanaşı, S.Lalayevin şəxsi intiqam hissi, yerli əhaliyə bəslədiyi kin–küdurətin də müəyyən təsiri olmuşdur. O, 1905–1906–cı illərdə baş vermiş erməni–müsəlman qırğınları za- manı öldürülmüş atasının və əmisinin intiqamını şamaxılılardan almaq üçün dinc əhaliyə qarşı görünməmiş vəhşiliklər törətmişdi. Lakin faktlar sübut edir ki, 1905–1906–cı illərdə onun atası və əmisi öz cinayətkar əməllərinin qurbanı olmuşlar. Bakı Mixaylov xəstəxanasının sənədlərinə görə, 1905-ci ilin 6 fevralında erməni milyonçuları Balabek Lalayevin, Artyom Babayantsın, İsay Ter Osi- povun və başqa maqnatların havadarlığı ilə terror qrupu 18 ada- mı öldürmüş və 33 nəfəri yaralamışdır. Onların 34-ü azərbaycanlı, 6-cı rus, qalanları başqa millətlərin nümayəndələridir. Həmin 29 cinayətkar qrup ertəsi gün 100-dək dinc vətəndaşı öldürmüş və yaralamışdı. (28) Şamaxıda ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər o qədər dəhşətli olmuşdu ki, hətt a nə qədər çalışsalar da o dövrdəki bolşevik mətbuatı da bu faciəyə öz münasibətini gizlədə bilməmişdi. La- kin onlar müsəlman əhaliyə qarşı edilən bu vəhşiliklərə “dinc əhaliyə qarşı da bəzi haqsızlıqlar törədildi” kimi loyal münasibət bəsləməklə kifayətlənmişlər. S.Lalayev və T.Əmirovun rəhbərliyi ilə təkcə Şamaxı şəhərində bir neçə gündə minlərlə müsəlman qətlə yetirilmişdir. O dövrdə Şamaxının adlı-sanlı şəxsiyyətlərindən olan Molla Cəfərqulu Axund, şəhər hakimi Teymur bəy Xudaverdov, birinci dövlət dumasına Şamaxıdan deputat seçilmiş Məmməd Əliyev, Molla Hacı Məhyəddin Əfəndi, Hacıbaba Abbasov, Əşrəf Hacıyev, Hacı Əbdül Xəlil Əhmədov, Ağa Əhməd Əhmədov, Hacı Qəni Zey- nal, Hacı Əbdül Hüseyn Zeynalov, Hacı İsrafi l Məmmədov, Mir İbrahim Seyidov, Hacı İbrahim Salamov, Hacı Əbdül-Qasım Qa- sımov, Əyyubağa Veysov, Zeynəb xanım Veysova, Əliabbas bəy İbrahimbəyov, Ələkbər Qədirbəyov, Əbdürəhim ağa Ağalarov, Zəkəriyyə Əfəndi Mehdi Xəlil oğlu, Ziyəddin Abdullayev, Hacı Molla Həsən Zeynalov, Mahmud Hacıağa oğlu və bir çox başqala- rı da öldürülənlərin arasında idi. Şamaxıda bu dövrdə ermənilər tərəfi ndən 13 məhəllə məscidi və məşhur müqəddəs ocaq-Cənubi Qafqazda və Yaxın Şərqdə ən qədim müsəlman məbədlərindən olan, 743-cü ildə inşa edilmiş Cümə məscidi də yandırılmışdı. Bu məscid müsəlmanlara həm bir qibləgah, həm də qədim abidə kimi əziz idi. Çoxlu sayda qadın və uşaq həyatlarını xilas etmək üçün bu məscidə pənah gətirmişdi. Onlar belə hesab edirdilər ki, əhali arasında böyük nüfuza malik 30 olan Molla Cəfərqulu Axundun da içərisində olduğu allah evinə ermənilər toxunmağa cürət etməzlər. Lakin erməni quldurları məscidə daxil olan kimi Axundun gözlərini çıxarmış, dilini, qu- lağını, burnunu kəsmiş, diri–diri dərisini soyaraq güllələmişdilər. Bundan sonra dinc əhalini məscidə yığaraq yandırmışlar. (29) Şamaxıda 1918–ci ilin mart–aprel aylarında öldürülənlərin sayı haqqında müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Bəzi məlumatlarda öldürülənlərin sayı 7 min, bəzilərində 8 minə qədər, bəzilərində 8–12, bəzilərində isə 40 minə qədər olduğu göstərilir. 1920–ci ildə mühacir ədəbiyyatında öldürülənlərin sayı bir mənbədə 12 minə qədər, digər bir mənbədə isə 17 min nəfər olduğu göstərilir. (30) Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfi ndən Fövqəladə İstintaq Komissiyası 1918–ci ilin mart–aprel aylarında Şamaxı qəzasının azərbaycanlılar yaşayan 58 kəndinə ermənilərin hücu- mu zamanı ölənlərin sayının aşağıdakı kimi olduğunu müəyyən etmişdir: № Kəndin adı Ölənlərin sayı Yaralı Kişi Qadın Uşaq 1 Cəyirli 40 20 15 4 2 Ərəbqədim 200 100 78 Yox 3 Cəmcəmli 15 5 6 Yox 4 Mırtı 4 1 - 5 Talış -Məlik 11 4 1 - 6 Mirikənd 8 9 2 Yox 7 Şərədil 10 5 5 Yox 8 Quşçu 192 115 25 Yox 9 Şıxməzid 10 5 3 Yox 10 Yuxarı Çağan 1 - - - 11 Ağabəyli 7 3 4 Yox 12 Qaravəlli 40 50 30 Yox 31 13 Barbar Navahı 15 10 5 Yox 14 Gorus -Çaparlı 10 15 10 1 15 Kürdəmir 25 - - - 16 Qonaqkənd 25 5 4 Yox 17 Ovculu 5 10 12 Yox 18 Bağırlı 80 150 140 Yox 19 Təkəli 360 412 150 Yox 20 Hacılı 40 60 30 Yox 21 Dilman 300 235 50 Yox 22 Kalva 250 150 100 2 23 Xatman 60 40 20 Yox 24 Suraxanı 11 3 6 Yox 25 Xəsiqara 46 20 16 Yox 26 Tirğan 300 40 20 Yox 27 Talışnuru 20 5 - - 28 Sərdakar 8 12 8 Yox 29 Zərqəva 40 4 5 Yox 30 Xankəndi 12 8 - Yox 31 Təbiyə 12 3 2 Yox 32 Makahı 6 1 1 Yox 33 Tağlabiyan 7 22 7 Yox 34 Girdivan 10 5 7 Yox 35 Kələrağ 1 - - - 36 Bizlən 50 30 20 Yox 37 Müci 150 50 25 Yox 38 Qıraltan 30 20 21 Yox 39 Pir qaraçuxa 4 3 5 Yox 40 Sulut 38 1 4 - 41 Zeyvə 30 20 32 Yox 42 Nuran 30 50 37 Yox 43 Nüydi 40 7 10 Yox 44 Qəşəd 50 40 27 Yox 45 Sündi 250 - - - 32 46 Şıxlar 4 - - - 47 Bəlkə 16 - - - 48 Ağsu 200 - - - 49 Qəməli 9 18 16 - 50 Məlik çobanı 10 - - - 51 Çuxanlı 52 - - - 52 Qurbançı 93 - - - 53 Mərəzə 300 - - - 54 Nabır 60 - - - 55 Qaradüzlü 8 - - - 56 Ərəbşahverdi 22 - - - 57 Çaylı Vahidbəyli 5 - - - 58 Şıxzərli ? - - - Cəmi 3632 1771 956 7 Lakin ekspertlərin arxivdəki aktlarda olan rəqəmlər üzrə he- sablamalarına görə Şamaxı qəzasının 53 kəndində ermənilər 8027 nəfər azərbaycanlını qətlə yetirmişlər ki, onlardan da 4190 nəfəri kişi, 2560 nəfəri qadın və 1277 nəfəri uşaq olmuşdur. Hesabla- malara görə bu kəndlərə dəyən ümumi maddi zərər o dövrün qiymətləri ilə 339,5 milyon manat olmuşdur. Digər mənbədə isə Şamaxının 72 kəndində ermənilərin 7 min nəfəri, o cümlədən 1653 qadın və 965 uşağı qətlə yetirdiyi bildirilir. (31) Bu dövrdə Şamaxı qəzasında 120 kənd olmuşdur ki, bunlardan da 86-sı erməni təcavüzünə məruz qalmışdı. Göründüyü kimi, komissiya öz işini dayandırdığından, soyqırıma məruz qalmış digər 33 kənd haqqında məlumat toplamaq mümkün olmamışdı. Şamaxı qəzası üzrə təcavüzə məruz qalmış kəndlər hazırda Şama- xı, Qobustan, Kürdəmir, Ağsu, İsmayıllı rayonlarının ərazisində yerləşir. Ermənilərin 1918–ci ildə Şamaxı qəzasında cinayət törətdikləri 86 kənd aşağıdakılardır: 33 Qəbristan nahiyəsi (Qobustan) (19 kənd) -Mərəzəli, Şıxlar, Çuxanlı, Sündi, Mərzəndiyə, Nabur, Təklə-Hacı Məmməd Hü- seyn, Yekəxana Talıb, Qurbançı, Ərəbşahverdi, Ərəbşalbaş, Cəm- cəmli, Sıxzərli, Qaracüzlü, Təsi, Təklə-Mirzəbaba, Bəklə, Çəyirli, Ərəbqədim. Mədrəsə nahiyəsi (41 kənd) –Güyzi, Çaylı, Mirikənd, Muğan- lı, Mırtı, Talış-Məlik-Umud, Şərədil, Qaravəlli-Vahid bəy, Məlcək, Xınıslı, Ağabəyli, Avtahi, Bico, Alpout, Osmanbəyli, Ləngəbiz, Qəşəd, Keçidinməz, Çarhan, Nüydü, Boyat, Adnalı, Kürdəmic, Qonaqkənd, Həmyəli, Cabanı, Çaylı-Baxış bəy, Avaxıl, Yuxarı Çağan, Dədəgünəş, Aşağı Çağan, Əngəxaran, Gəgəli, Cavanşir, Ağsu, Şeyməzid, Gorus- Çaparlı, Bortor-Navahı, Bağırlı, Ovçulu, Göylər. Qoşun nahiyəsi (26 kənd) -Nügədi, Nuran, Zeyla, Pur Qara- Çuxa, Suraxanı, Kiçatan, Koleybugut, Şabian, Maçahi, Tağlabiyan, Kelerarac, Koyurdivan, Pir Əbdül-Qasım, Bizlyan, Müdji, Gaci- man, Dilman, Kelva (Nevla), Hatman, Hosa-dara, Sulut, Tircan, Talış-Nuri, Hon-kend, Sardagar, Zargava. (32) 1918–ci ildə ermənilər tərəfi ndə qırğınlar törədilmiş kəndlərin bir hissəsi hazırda İsmayıllı rayonu ərazisinə düşür. Bunu www. ismayilli.aztelekom.org saytına qoyulmuş aşağıdakı məlumat da təsdiq edir: İsmayıllı rayonu üzrə 1918-ci il soyqırımının qurbanları s/s Kəndlərin adı Cəmi Kişilər Qadınlar Uşaqlar 1 Tircan 360 300 40 20 2 Mücü 225 150 50 25 3 Bizlan 100 50 30 20 4 Qıçatan 71 30 20 21 34 5 Sulut 43 38 1 4 6 Zeyvə 82 30 20 32 7 Tağlabyan 36 7 22 7 8 Kürdüvan 22 10 5 7 9 Zərnava 49 40 4 5 10 Xankəndi 20 12 8 0 11 Sərdahar 28 26 1 1 12 Maçaxı 8 - - - 13 Kürtmaşı 68 - - - 14 Diyallı 36 - - - 15 Talıstan 24 - - - Şamaxıda 1918–ci ilin mart–aprel aylarında öldürülənlərin sa- yının dəqiqləşdirilməsi ilə bağlı ötən əsrin 90-cı illərindən bəri Şamaxının yerli tədqiqatçıları da ciddi araşdırmalar aparmış- lar. Onların tədqiqatı nəticəsində (yüz nəfərə yaxın şahiddən toplanan xatirə və məlumatlar) müəyyən edilmişdir ki, erməni cinayətkarları - S.Şaumyan, S.Lalayev, Z.Arestisyan, T.Əmirov və A.Əmiryan qardaşlarının rəhbərliyi və yerli havadarlarının işti- rakı ilə Şamaxı şəhərində təqribən, 14-16 min, onun 40 kənd və obalarında (bugünkü Şamaxı və Qobustan rayonları ərazisindəki kəndlər) 6-8 min nəfəri qətlə yetirmişlər. Şamaxı şəhəri, onun kənd və obalarından didərgin, qaçqın düşənlərin sayı isə 18 min nəfərdən çox olmuşdur. Mənbələrdə bu qırğın zamanı Şamaxı qəzasında 58 kəndin yerlə-yeksan edildiyi, yandırıldığı haqqın- da məlumat verilir. Həmin siyahıya faciə törədilmiş bəzi kənd və obaların adı düşməmişdir. Həmin kənd və obaları da siyahıya daxil edəndə məlum olur ki, 1918-ci il soyqırımı zamanı Şama- xı qəzasının 90-a yaxın, rayonun isə 40-dan artıq kənd və obası 35 faciəyə məruz qalmışdır. (33) Ermənilərin Şamaxı şəhəri ilə yanaşı, kəndlərdə törətdikləri vəhşiliklərə misal olaraq Əngəxaran kəndində baş verənləri göstərmək olar. Ermənilər martın 18-də sübh çağı Şamaxının 3-4 verstliyində olan Əngəxaran kəndinə də qəfi l hücum etmişdilər. Əngəxarana soxulan düşmənlər kəndi mühasirəyə alaraq oradakı əhalini qı- rır, kəndi qarət edir, yandırır və sağ qalan əhalini isə əsir alırdılar. Əsir alınmış Əngəxaran sakinlərinin uşaqları azərbaycanlı kəndi olan Məlhəmə aparılıb orada saxlanılır. 88 kişini isə Çuxuryur- da aparırlar. Kəndə çatmamış onlar əsirləri bağda saxlayaraq bir neçə nəfərini güllələyirlər. Qalan 76 nəfəri isə əsir kimi Mədrəsə kəndində yerləşən erməni qərargahının sərəncamına göndərirlər. Yolda iki nəfəri də güllələyirlər. Mədrəsə kəndinə cəmi 74 nəfər sağ azərbaycanlı gəlib çıxır. Gəncədən gələn İ.Ziyadxanovun si- lahlı dəstəsi Şamaxıya girdikdə əngəxaranlılar qohumlarının taleyindən xəbər tutmaq üçün Mədrəsə kəndinə gedirlər. Onlar kəndin kənarında əngəxaranlı əsirlərin hamısının öldürüldüyü- nü və meyitlərinin eybəcər hala salındığını görürlər. Meyitlərin qulaqları, burunları, əlləri və ayaqları kəsilmiş, bir çox ölülərin döşlərində yanıq izləri aşkar edilmişdir. Bu da sübut edirdi ki, hələ sağ ikən ermənilər onların sinələri üzərində od qalamışlar. Bundan başqa dağıdılmış kənddən qaçıb canını qurtara bilmiş Əngəxaran sakinlərinin çoxu aclıqdan, soyuqdan və xəstəlikdən tələf olmuşlar. Əngəxaranda ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərlə əlaqədar təhqiqat materiallarında həmkəndlilərinin və şahidlərin ifadələrinə görə tərtib edilmiş siyahılarda bu kənddən ermənilərin böyük işgəncələrlə qətlə yetirdiyi 237 nəfərin adı var. (34) 36 Şamaxı şəhərinin sakini Mövsüm bəy Sadıqbəyov Azərbaycan hökuməti yanında təşkil edilmiş Fövqəladə İstintaq Komissiya- sı tərəfi ndən dindirilərkən bildirmişdir ki, mən hələ Kürdəmirdə olduğum vaxt eşitdim ki, ermənilər Mədrəsəyə yanvar ayı- nın əvvəllərindən başlayaraq on iki, yaxud on altı araba silah gətirmişlər. Bu hadisənin şahidi olan Şamaxı sakini Məhiyyəddin Əfəndi oğlu isə bu barədə belə ifadə vermişdir: “Ermənilər Şamaxını top atəşinə tutduqdan sonra əhali küçəyə qaçdı... Bir neçə saatdan sonra ermənilər şəhərə basqın edib, evləri yandırmağa və adam- ları güllələməyə başladılar. Bu qırğına Qavril, Qaraoğlanov, poçt- teleqraf idarəsinin rəisi Gülbəndov, Qaramanov, dəllək Samvel, dəllək Ovanes, Stepan Lalayev, mədrəsəli Sidrak və bir çox başqa- ları rəhbərlik edirdilər. Bu qırğından birtəhər canlarını qurtarıb qaçan azərbaycanlılar Kürdəmirdə, Gəncədə özlərinə sığınacaq tapmaqla Şamaxıda erməni əsirliyində qalmış müsəlmanları xilas etmək üçün müxtəlif qurumlara müraciətlər etmişlər. Bundan sonra martın 28-də İsma- yıl xan Ziyadxanov kiçik bir dəstə ilə Şamaxıya daxil olmuşdu. Ermənilər silahlı toqquşmadan ehtiyat edərək Qozluçay kəndinə çəkilərək, burada qüvvə toplamağa başlamışlar. İsmayıl xan Qozluçay kəndində toplaşmış ermənilərin təslim ol- masını tələb edərək iki gün gözləmişdi. Bundan sonra ermənilərə əlavə kömək gəldiyindən onlar təslim olmaqdan imtina etmişlər. İ. Ziyadxanovun dəstəsi qüvvələr nisbəti qeyri-bərabər olduğun- dan geri çəkilməyə və elə həmin gün axşamüstü Şamaxını tərk etməyə məcbur olmuşdu. Bundan altı gün sonra yenidən Şamaxı- ya daxil olan ermənilər əvvəlki vəhşiliklərini davam etdirmişlər. Bu hadisənin şahidi olan S.Əfəndiyev qeyd edir ki, Şamaxı- 37 da meyid əlindən tərpənmək mümkün deyildi. Hər addımbaşı müsəlmanların vəhşicəsinə öldürülmüş meyidlərini görürdüm. Bir yerdə gördüyüm dəhşətli mənzərə heç vaxt yadımdan çıx- mayacaq. İki nəfər insanın-öldürülmüş kişi və qadın meyidləri üzərində yarıya bölünmuş 3-4 yaşlı uşaq meyidi qoyulmuşdu. (35) Şamaxıda əhalinin sayının müqayisəli təhlili çar və bolşevik Rusiyasının apardığı anti–müsəlman siyasətinin acı nəticələrini üzə çıxarmağa imkan verir. Əgər 1811-ci ildə Şamaxı xanlığı ərazisində 24 min ailə, 1918-ci ildə Şamaxı qəzasında 15 min əhali yaşayırdısa, 1921-ci ildə əhalinin sayı 1700 nəfərə enmişdi ki, bu da faciələrin necə böyük miqyasda aparıldığını bir daha sübut edir. (36) Şamaxı qırğınından salamat qalan qaçqınlar Göyçay qəza mərkəzinə üz tutmuşdular. Lakin qırğından xilas olub, aclığa, so- yuğa, hər cür ağır məhrumiyyətə dözən şamaxılılar Qarasu deyilən bataqlığın suyundan içdiklərinə görə yoluxucu xəstəliklərə yolu- xaraq, kütləvi şəkildə qırılmışlar. Azərbaycanın görkəmli şairi Ab- bas Səhhət də Şamaxıdakı qırğından yaxa qurtarmasına baxmaya- raq, həmin ildə aclıq və soyuqdan xəstələnərək Gəncədə vəfat et- mişdi. Şamaxı və Bakının düşməndən azad edilməsi beynəlxalq güclərin Rusiya ilə Azərbaycan və Türkiyənin əleyhinə giz- li sövdələşmələr apardığı, Antanta və Üçlər İtt ifaqı rəhbərlərinin düşmənə dəstək verdiyi çox gərgin bir dövrə təsadüf edirdi. Bakı Soveti süqut etdikdən sonra 1918-ci il avqustun 1-də İn- gilis konsulu Mak Donelin iştirakı ilə Rəyasət Heyətinin sədri- A.Arakelyan olmaqla Bakıda eser-daşnak-menşeviklərdən ibarət Sentrokaspi diktaturası yaradılmışdı. Həmin qurumun dəvəti ilə 4 və 18 avqustda polkovnik Stokson və general Denstervil başda ol- 38 maqla 1500 nəfərlik Britaniya ordusunun Bakıya gəlməsi, Almani- yanın sovet Rusiyası ilə 27 avqust 1918–ci il tarixdə Berlində Brest müqaviləsinə əlavə sazişin imzalaması bunu sübut edir. Həmin müqavilənin Qafqazla əlaqədar IV hissəsində aşağıdakı şərtlər irəli sürülmüşdü: 1) Rusiya almanların müstəqil Gürcüstanı tanıması ilə razılaşa- caqlar; 2) Almaniya Gürcüstan ərazisindən kənarda və Türkiyənin Brest–Litovsk müqaviləsi ilə müəyyənləşdirilmiş sərhədlərində üçüncü bir dövlətə hərbi yardım etməyəcəkdi; 3) Almaniya hər hansı bir üçüncü dövlətin Şamaхı və Bakı qəzalarının sərhədlərini keçəcəyi təqdirdə ölçü götürəcəkdi; 4) Rusiya Almaniyaya ya Bakıdan çıхarılan neft in dörddə bir hissəsini, ya da хüsusi aylıq faiz göndərəcəkdi. (37) Lakin bütün bu çətinliklərə baxmayaraq 1918–ci ilin 6 iyun–20 iyul tarixlərində Ucar, Müsüslü, Kürdəmir, Göyçay, Qaraməryəm, Ağsu isqiamətlərində gedən qanlı döyüşlərdən sonra Şamaxı düşməndən azad olunmuşdu. İyulun 19-da güclü yağış yağmasına baxmayaraq Qafqaz İslam Ordusunun 13–cü piyada taqımı hücu- ma keçərək 20 iyul səhər saat 6–00 da Göylər, Çuxanlı, Məlik Ço- banlı, Mərəz kəndlərini azad etdikdən sonra Şamaxını düşməndən təmizləmişlər. Çuxanlı və Məlik Çobanlı kəndlərində düşmənin 1 topu, 2 pulemyotu, 1 yük və 1 zirehli avtomobili qənimət olaraq ələ keçirilmişdi. Əsirlərin arasında 1 zabit və 4 əsgər olmaqla 5 ingilis hərbiçisinin olması sübut edir ki, hələ Sentrokaspi diktatu- rası qurulmamışdan və ingilislər Bakıya gəlməmişdən əvvəl ingi- lis hərbiçiləri Qafqaz İslam Ordusuna qarşı döyüşlərdə bolşevik– erməni qüvvələrinə gizli şəkildə hərbi yardımlar etmişlər. (38) 1918–ci ilin avqust–sentyabr aylarında qardaş Türkiyənin Qaf- 39 qaz İslam Ordusunun Azərbaycan hərbi qüvvələri ilə birlikdə Bakıya yaxınlaşmasından təşvişə düşən bolşevik komissarlar və Sentrokaspi diktaturasının rəhbərləri qaçarkən Bakı bankından özlərinə məxsus olmayan milyonlarla manat pul götürsələr də, əhalidən qarət etdikləri səkkiz qutu və iki torbada olan ziynət əşyalarını aparmağa macal tapmamışlar. Bunları müsadirə edən Azərbaycan Hökuməti ciddi ehiyac içində olmasına baxmayaraq 1918–ci ildə quldurların əhalidən qarət etdiyi bu zinət əşyalarını sahiblərinə qaytarmaq üçün komissiya təşkil etmişdir. (39) Bakı azad olunduqdan sonra 1918–ci il sentyabrın 17–də Azərbaycan hökuməti əhaliyə müraciət etmişdi. Hökumətin baş- çısı F. Xoyski muraciətlə bağlı demişdi: “Burada müsəlmanlar qı- rılmış, namusuna, canına təcavüz edilmiş, əlindən ixtiyarı qo- parılmış,… üç gün davadan sonra şəhər alınmış, əhali və qoşun şəhərə acıqlı girmiş idi… hökumət üç gündən sonra Bakıya girdi. O vaxtadək nə olmuşsa da hökümət gəldikdən sonra Azərbaycan hökuməti adından Bakıya və onun ətrafı əhalisinə məlumatla müraciət etdi. Bu məlumatda millətindən, dilindən, asılı olma- yaraq Azərbaycanda yaşayan bütün vətəndaşların bərabər hü- quqa malik olduğu, onların həyatı, əmlakı və hüquqlarının qo- runacağı, ictimai qayda-qanunu pozanların müharibə qaydası ilə cəzalandırılacağı göstərilirdi.” (40) Hökumətin bu müraciəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bolşevik- daşnak rejimindən fərqli olaraq sivil, hüquqi dövlət ol- duğunu bir daha sübut edir. N.Nərimanov Şamaxı qırğını haqqında yazırdı: “Şamaxıdan qayıdandan sonra... M.Əzizbəyov göz yaşı içində şahidi olduğu faciəni mənə danışdı. T. Əmirovun və S.Lalayevin əvvəllər Bakı- da olan silahlı dəstələri yaşına və cinsinə məhəl qoymadan bütün 40 azərbaycanlıları öldürdülər; onlar hələ dünyada görünməmiş bir cinayət törətdilər, uşaqları süngü və qılıncdan keçirir, adamları məscidə toplayıb kerosin töküb yadırırdılar. Mənim üçün aydın oldu ki, Bakıda Sovet hakimiyyəti daşnaklardan, asılıdır. Bu da aydındır ki, erməni bandaları tərəfi ndən azərbaycanlı əhaliyə edilən bu qədər zülmdən sonra Azərbaycan proletariatının Sovet hakimiyyətindən üz döndərməyə öz burjuaziyasının hamiliyi al- tına keçərək, ondan və Türkiyədən kömək gözləməyə haqqı var idi”. (41) Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti dövründə (may 1918–aprel 1920) 1919 və 1920-ci il martın 31-i Milli Matəm günü kimi qeyd edi- lib. Bu dövrdə nəşr olunan “Azərbaycan” qəzetinin səhifələrində azərbaycanlılara qarşı ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərə aid çox- lu sayda tükürpədici faktlar yazılmışdı. Həmin dəhşətli günlərin şahidi olmuş alman A.Y.Kluqe 1918–ci il hadisələri haqqında ya- zırdı ki, ermənilər müsəlman (azərbaycanlı) məhəllələrinə soxu- laraq hər kəsi öldürür, qılıncla parçalayır, süngü ilə dəlmə-deşik edirdilər. Qırğından bir neçə gün sonra bir çuxurdan çıxarılan 87 azərbaycanlı cəsədinin qulaqları, burunları kəsilmiş, qarınları yır- tılmış, cinsiyyət orqanları doğranmışdır. Ermənilər uşaqlara acı- madıqları kimi, yaşlılara da rəhm etməmişdilər. M.Ə.Rəsulzadə A.Y.Kluqeyə istinadən yazırdı: “Kluqenin, digər əcnəbilərin o günlərin xatirəsi olmaq üzrə almış olduqları və bu gün əllərdə mövcud olan fotolar çox faciəli mənzərələri əks etdirir. Bir yığın qızlı-erkəkli cocuq ölüləri üzərində qocaman çoban köpəkləri bu məsum yavruları gəmirir... Çılpaq bir qadın yerə sərilmiş, ölmüş... bu ölü vücudun qurumuş məməsini canlı bir yavru əmməkdədir...” Bu kimi faktların yer aldığı M.Ə.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə Münhen şəhərində nəşr olunan “İstiqlal” qəzetinin 1933-cü il 1 ap- 41 rel tarixli 31-ci sayı demək olar, bütünlüklə 1918-ci il qırğınlarının 15 illiyinə həsr edilmişdi. (42) M. Ə. Rəsulzadə Şamaxı faciəsi barədə yazırdı: “Əski Şirvan- şahların bu qədim paytaхtı bir həmlədə atəşə verilib məşhur tariхi cameyə varıncaya qədər yaхıldı... Şamaхının düçar olduğu təcavüzə Lənkəran, Salyan, Quba, Nəvahi və Kürdəmir kimi qəza, şəhər və qəsəbələr dəхi məruz qaldı. Bu təcavüzlər əsnasında yaхılan хanimanların, qıyılan ərz və namusların, kəsilən qarı qo- caların, yağmaya gedən mal və məvaşinin təsviri qeyri-qabili– təsəvvür bir faciə təşkil edir. (43) Mart hadisələrinin ildönümündə “Azərbaycan” qəzetinin 31 mart 1919–cu il tarixli sayında Fövqəladə İstintaq Komissiya- sının sədri Ələkbər bəy Xasməmmədovun ağır vəziyyətdə olan şamaxılılara kömək üçün Azərbaycan xalqına müraciəti çap olunmuşdu. Müraciətdə deyilirdi: “Bu bədbəxtlər ağlagəlməz ehtiyac içindədirlər. Onlar o dərəcədə mərhumiyyətlərə düçar olmuşlar ki, hətt a kömək istəmək gücündə də deyillər. Lakin kənardan kömək olmazsa onları qarşısı alınmaz fəlakət gözləyir. Əsasən taxıl əkinçiliyi ilə məşğul olan əhali işlək mal–qaradan, əmək alətlərindən və səpin üçün toxumdan məhrum olmuşlar. Elə kəndlər var ki, bir dənə inəyi, bir dənə toyuğu belə yoxdur... Aclıq və soyuqdan əmələ gələn xəstəliklər hər gün onlarla insanı məhv edir. Şübhəsiz, proqramında xalqın rifahının yaxşılaşdırıl- masını əsas götürən bizim hökumətimiz daha çox ziyan çəkmiş, bədbəxtliyə düçar olmuş Şamaxı qəzasının əhalisinə kömək edəcək. Lakin bu kömək hər bir vətəndaşı, xüsusilə də hər bir müsəlmanı ölüm təhlükəsi ilə üzləşmiş tarixi ənənəsi olan Şirvan əhalisinə kömək əlini uzatmaq kimi mənəvi borcdan və vətəndaş öhdəliklərindən azad etmir. Müsəlman vətəndaşlar, Şirvanın ölüm 42 təhlükəsi altında olan əhalisini xilas edin!” Bu müraciətdən sonra vəziyyətin ağır olmasına baxmayaraq, hökumətlə yanaşı Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin Şamaxı əhalisinə diqqət və qayğısı artmışdı. Əlamətdar hal ondan ibarətdir ki, 1918–ci il hadisələri bədii ədəbiyyatda da öz əksini tapmışdır. Üzeyir Hacıbəyov, Məhəmməd Hadi, Mirzə Bala Məhəmmədzadə, İbrahim Xəlil və digər sənətkarlar bu mövzuda müxtəlif əsərlər yazmışdılar. Bu əsərlər içərisində Cəfər Cabbarlının şamaxılı iki gəncin faciəsindən bəhs edən “Əhməd və Qumru” hekayəsi diqqəti özünə cəlb edir. Hekayə şamaxılı iki gəncin-Əhməd və Qumrunun saf və ülvi məhəbbətindən, mart faciəsinin bu günahsız şəxslərə gətirdiyi müsibətlərdən bəhs edir. Əsərdə valideynləri erməni quldurla- rı tərəfi ndən qətlə yetirilmiş, evləri dağıdılmış Əhməd və Qum- ru “Böyük pəncərələri qara kömürlərə dönmüş, altun divarla- rı matəmlərə bürünmüş”, “əti tökülmüş baş skeletinə bənzəyən möhtəşəm” İsmailiyyə binasının önündə dilənçi vəziyyətində qarşılaşırlar. Faciə və məhrumiyyətlərin məngənəsində tanın- maz hala düşmüş, “Yaralıyam, şikəstəm, Şamaxı əsiriyəm”,- yalvarışlarından bir-birini çətinliklə tanıyan iki sevgili görüşlərinə sevinsələr də, bir-birini qucaqlamırlar, daha doğrusu, qucaqlaya bilmirlər. Çünki erməni vəhşilər onların qollarını kəsmişdilər. (44) Fövqəladə İstintaq Komissiyası Şamaxı şəhərində törədilən cinayətlərdə əslən Şamaxıdan olub Bakı şəhərində yaşayan Ste- pan Lalayevin, Şamaxı şəhərinin sakinləri Qavril Karaoğlanovun, Arşak Gülbəndiyanın, Mixail Arzumanovun, Karapet Karamano- vun, Armenak Martirosyantsın, Aleksandr Xaçaturovun, Mixail Xaçaturovun və başqalarının, cəmi 31 nəfərin Şamaxı qırğınları- nın başlıca caniləri olduqlarını faktlarla sübut etmişdi. 43 Komissiyanın Şamaxı şəhəri və ona qonşu olan kəndlərdə ermənilər tərəfi ndən törədilən soyqırım hadisələri haqqında topla- dığı 7 cild, 925 səhifədən ibarət araşdırma materialları ermənilərin cinayətlərinin ifşasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Fövqəladə İstintaq Komissiyası Şamaxı ilə yanaşı Kürdəmir və Göyçay qəzasının Cəngi, Qaravəlli, Qarabucaq, Musafalı, Xəlil- Qasımbəy, Ərəb-Mehdibəyli kəndlərində, Sultanov və Sada- lı malikanələrində ermənilərin törətdikləri vəhşilikləri də tədqiq etmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, ermənilər Kürdəmirdə 56 evi, 127 ayrıca malikanəni, 2 məscidi, “Quran”ın təfsirinə dair zəngin kitabxananı yandırmışlar. (45) Azərbaycan nümayəndə heyəti Paris sülh konfransında Fövqəladə İstintaq Komissiyasının materiallarının bir hissəsindən istifadə etmişdir. Bundan başqa Komissiyanın materiallarının bir qismi 1919–cu ildə, İstanbulda 73 səhifəlik “Müsəlman əhaliyə qarşı erməni vəhşiliyi haqqında sənədlər” məcmuəsində fransız dilində nəşr olunmuşdur. Bütün bunlar baş vermiş cinayətlərin beynəlxalq aləmə çatdırmasında ilk cəhdlər olsa da o zaman üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Paris Sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri Ə. Topçubaşov ABŞ prezidenti V. Vilsona 28 may 1919- cu il tarixli müraciətində ona digər sənədlərlə yanaşı, Fövqəladə İstintaq Komissiyasının materiallarını da təqdim etmişdi. Bundan sonra obyektiv informasiya toplamaq üçün Cənubi Qafqaza ABŞ nümayəndə heyətinin göndərilməsi məqsədəuyğun sayılmışdı. 1919-cu ilin yayında ABŞ tərəfi ndən Bakıya göndərilən general Harbord hadisələr barədə obyektiv məlumatlar toplamaq üçün müxtəlif şəxslərlə görüşmüşdü. Ermənilərin nümayəndəsi yepis- kop Baqrat riyakarlıq edərərək ermənilərin mart hadisələrində 44 iştirakını inkar etməyə cəhd etmişdir. Ümumiyyətlə, Bakıda fəaliyyət göstərən rus və erməni təşkilatları Fövqəladə İstintaq Komissiyasının normal işinə müxtəlif manelər törətməklə yanaşı təzyiq kampaniyaları da təşkil etmişlər. Lakin bütün çətinliklərə baxmayaraq, komissiya qısa müddətdə çox böyük işlər görə bil- mişdi. Fövqəladə İstintaq Komissiyasının fəaliyyət göstərdiyi il ya- rım ərzində müxtəlif siyasi və millətçi partiyaların bayrağı altında fəaliyyət göstərən ermənilər tərəfi ndən Cənubi Qafqaz ərazisində müsəlman əhaliyə qarşı törədilmiş cinayətlər barədə 35 cildlik, 3500 cəhifəlik materiallar toplanmışdı. Bunların əsasında 128 məruzə hazırlanmış və 194 nəfər barədə cinayət işi qaldırılmış, bundan əlavə minlərlə cinayətkarın adları dəqiqləşdirilmişdi. Komissiya həmçinin Parisdəki Azərbaycan nümayəndə heyətinə göndərmək üçün 95 foto şəkildən ibarət 6 cildlik əlavə material və 80 diapozitiv hazırlamışdı. Lakin təəssüf ki, Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto ta- nınmasından (11 yanvar 1920–ci il) dərhal sonra qərb ölkələrinin təzyiqi ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 2 fev- ral 1920–ci il tarixdə qəbul etdiyi aministiya haqqında qanun 1918–ci il soyqırım hadisəsi ilə bağlı məsuliyyətə cəlb olunmuş cinayətkarların cəzalandırılmasının qarşısını aldı. Qanunun 2-ci maddəsi ilə “milli düşmənçilik zəminində baş vermiş cinayətlərə görə məsulyyətə cəlb olunanlar” təqibdən və cəzadan azad olu- nur, 10-cu maddəyə görə isə Fövqəladə İstintaq Komissiyası- nın araşdırması nəticəsində qaldırılmış bütün cinayət işlərinə həmişəlik xitam verilirdi. Fövqəladə İstintaq Komissiyası çox bö- yük çətinliklər bahasına cinayətkarların çüzi hissəsi, 194 nəfərinə cinayət işi qaldırsa da, amnistiya qanununun qəbulundan son- 45 ra onların hamısı sərbəst buraxılmışdı. Pul kompensasiyası ilə zaminə buraxılmışların hətt a pulları da geri qaytarılmışdı. Lakin Şamaxıda qanlı cinayətlərə başçılıq etmiş Stepan Lalayev cəzadan qurtara bilməmiş, öz əcəli ilə olsa da həbsxana divarları arasında ölmüşdü. (46) Şamaxı soyqırımı ilə bağlı faktlar beynəlxalq aləmdə terrorizmə qarşı mübarizə aparıldığı hazırki vaxtda mühüm aktuallıq kəsb edir. Buna görə də bu faktlar obyektiv şəkildə yenidən araşdırıl- malı və Şamaxı soyqırımı ilə bağlı həqiqətlər beynəlxalq aləmə çatdırılmalıdır. 46 Hazırda 1918–ci il soyqırımının tədqiqi və beynəlxalq aləmə çatdırılması sahəsində mühüm işlər görülməkdədir. Bəzi erməni və rus müəllifl ərinin öz yazılarında (47) azərbaycanlılara qar- şı törədilmiş 1918–ci il soyqırım hadisələrini saxtalaşdırmağa, beynəlxalq ictimaiyyəti çaşdırmağa cəhdlər etməsi bu işin daim diqqət mərkəzində saxlanılmasını zəruri edir. Rus müəllifl əri ta- rixi saxtalaşdırmaq üçün, Kiyev Rus dövlətinin knyazı ilə Şama- xı hökmdarının qızı arsında məhəbbətdəb bəhs edən, uydurma “Üç pəhləvan və Şamaxı çariçası” kimi cizgi fi lmləri çəkməkdən belə çəkinmirlər. Təəssüfl əndirici hal ondan ibarətdir ki, 1918– ci il hadisələrinə dövlət səviyyəsində siyasi qiymət verildikdən sonra belə özünü kommunist adlandıran bəzi üzdəniraq şəxslər 1918–1920–ci illərdə düşmənə xidmət göstərmiş sələfl ərinin səhvlərini təkrar etməklə düşmənin dəyirmanına su tökməkdə davam edirlər. Onlar “1917-ci il və Azərbaycan” adlı kitab yaz- maqla, www.kommunist.az veb saytına müxtəlif saxta materiallar qoymaqla ictimai rəyi çaşdırmağa çalışırlar. Bu şəxslər 1918–ci il hadisələri ilə bağlı sovet dövründə yazılan saxta fi kirləri yenidən gündəmə gətirməyə, minlərlə dinc azərbaycanlını qətlə yetirmiş cinayətkarları müdafi ə etməyə uğursuz cəhdlər edirlər. Onlar bu- nunla mənsub olduqları xalqa xəyanət ediklərinin fərqinə belə varmırlar. Beynəlxalq aləmdə bu cür cəhdlərin olması 1918–ci il hadisələri ilə bağlı araşdırma işlərinin daha da genişləndirilməsini zəruri edir. Son illərin tədqiqatları nəticəsində bu sahədə yeni faktların or- taya çıxması cinayətkarların ifşasında mühüm əhəmiyyətə malik- dir. Bu cür yeni faktlara misal olaraq Quba şəhərində 2007-ci ildə Nəticə 47 şəhər stadionunda tikinti işləri aparılarkən təsadüfən 1918–ci ilə aid kütləvi məzarlığın aşkara çıxarılmasını göstərmək olar. Şamaxı ərazisində də bu cür kütləvi məzarlıqların olması etimalı böyük- dür. Zəngin tarixə malik Şamaxı ərazisində əsasən sovet dövründə arxeoloji qazıntılar aparılmış, bu qazıntıların istiqaməti fərqli ol- duğundan və 1918–ci il soyqırımına aid faktların toplanması kom- munust rejiminin siyasəti ilə ziddiyyət təşkil etdiyindən o dövrə aid mənbələrdə belə məzarlıqların olması haqqında məlumata rast gəlinmir. Buna görə də 1918–ci il erməni vəhşiliklərinə aid yeni tarixi faktlar əldə etmək üçün müasir dövrdə keçmiş Şamaxı qəzası ərazisində arxeoloji qazıntıların genişləndirilməsinə ciddi ehtiyac var. Bəzi mülahizələrə görə, 1918-ci ildə erməni yaraqlıları tərəfi ndən qətlə yetirilmiş Şamaxı sakinləri Kələxana və Süleyman dərələrində dəfn edilib, gələcəkdə bu ərazilərdə arxeoloji qazıntı- lar zamanı yeni kütləvi məzarlıqların tapılması istisna deyil. Müasir dövr tədqiqatları sübut edir ki, 1918–ci il qırğınların- da ermənilər müsəlman əhali ilə yanaşı, yəhudilərə, almanlara və digər milli azlıqlara qarşı da cinayətlər törətmişlər. Bu dövrdə ermənilər tərəfi ndən 3 minə qədər yəhudinin həyatına son qo- yulub. Quba Rayon İcra Hakimiyyətinin Qırmızı qəsəbə inzibati ərazi vahidliyi üzrə nümayəndəsi yəhudi İsakov Pisax Davidoviç 1918-ci ildə ermənilərin Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində qır- ğınlar və talanlar törədərkən qətlə yetirdikləri dağ yəhudilərindən 104 nəfərinin, o cümlədən Qırmızı qəsəbə sakinləri olan 18 nəfər yəhudinin siyahısını prokurorluğa təqdim edib. O zaman erməni Amazaspın rəhbərliyi ilə qətlə yetirilən yəhudilər Şimi dərəsinə atılmışlar. (48) 1918-ci ildə Qafqaz bölgəsində olan alman qüvvələrinin baş komandanı baron Qres Kremsenştaynın “Mənim Qafqaz missi- yam” adlı kitabındakı xatirələrindən məlum olur ki, 1918-ci ilin dekabrında ermənilər Borçalıdakı Yekaterinfeld kəndi ərazisində 48 400-dək dinc alman əhalini də heç bir səbəb olmadan öldürüb və kəndin qırağındakı quyuda basdırıblar. (49) Hazırda Respublikanın əksər yaşayış məntəqələrində, o cümlədən Şamaxıda 1918–ci il soyqırım abidələrinin qo- yulması və bu sahədə təbliğat işlərinin aparılması müsbət qiymətləndirilməlidir. Türkiyənin nüfuzlu “A” telekanalı 1918- ci ilin mart günlərində bolşevik-erməni qoşun birləşmələrinin Azərbaycanda həyata keçirdiyi soyqırımına dair 3 bölümdən ibarət fi lmin çəkilişinə başlaması da görülən müsbət işlərdəndir. (50) Lakin bu sahədə işlərin daha da gücləndirilməsinə ehtiyac var. Tədqiqatlar sübut edir ki, 1918–ci ildə Azərbaycanın demək olar ki, əksər bölgələrində ermənilər qırğınlar törətmişlər. Bun- ların bir hissəsi araşdırılsa da bir çoxu hələ də öyrənilməmişdir. Buna görə də gələcəkdə Bakı, Şamaxı, Quba, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvanla yanaşı Kürdəmir, Göyçay, Hacıqabul, Salyan, Neft ça- la kimi nisbətən az tədqiq olunmuş və ümumiyyətlə tədqiq olun- mamış ərazilərdə ermənilərin törətdiyi cinayətlərin araşdırılma- sına ciddi ehtiyac var. Soyqırıma məruz qalan, lakin tədqiq olun- mayan ərazilərə misal olaraq Neft çala rayonunun Tataraməhəllə, Uzunbabalı, Qaramanlı, Xıllı, Bankə və s. kəndlərini göstərmək olar. (51) Sual oluna bilər ki, 1918–ci ildə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində nə qədər əhali soyqırımın qurbanı olmuşdur? Soyqı- rıma məruz qalanların dəqiq sayı barədə məlumatlar varmı? Britaniya briqada generalı R. Qortonun 8 dekabr 1918-ci il Lon- dona göndərdiyi sənəddə 20 min, R. Mustafazadənin kitabında 20 min, A. Balayevin kitabında 30 min, Fövqəladə İstintaq Ko- missiyasının sənədlərində 30 min, Azərbaycan Respublikası Mil- li Məclisinin nəşr etdiyi kitabda isə 50 mindən çox müsəlmanın 1918–ci ildə soyqırıma məruz qaldığı göstərilir. (52) Lakin faktlar 49 sübut edir ki, gələcəkdə tədqiqatlar davam etdirilməklə daha çox insanın soyqırıma məruz qaldığınıs üzə çıxarmaq olar. Ermənilərin bütün dövrlərdə, o cümlədən 1918–ci ildə azərbaycanlılara qarşı törətdikləri cinayətlər yəhudilərə qar- şı 1933–1945-ci illərdə törədilmiş Xolokost cinayəti ilə eyniyyət təşkil edir. Ukraynadakı Xolokost Tarixini Araşdırma Mərkəzinin direktoru Anatoli Podolski azərbaycanlıların məruz qaldığı 1918– ci il soyqırımı haqqında demişdir: “Bu hadisələr ermənilərin əli ilə zorla sovet hakimiyyəti qurularkən baş verib. Bu gün bu haqda həqiqətləri yazmaq lazımdır.” (53) Maykl Smit “İtirilmişlər haqqında xatirə və Azərbaycan cəmiyyəti” əsərində qeyd edir ki, Azərbaycanın təqvimində üç matəm tarixi–31 mart–azərbaycanlıların genosid günü, 26 fevral Xocalıda “Xolokost” günü və 20 yanvar–Qara yanvar qurbanları- nın anım günü mövcuddur. Bu faciələr əsasən tarixi unutqanlığın nəticəsində baş vermişdir. Tarixini unudan xalqın tarixi təkrar olunur. Əgər 70 il kommunist rejimi dövründə bilərəkdən saxta tarix vasitəsilə Azərbaycan xal- qının yaddaşından 1918–ci il müsibətləri silinməsəydi, 1918–ci il mart qırğınlarında öldürülən minlərlə dinc sakinin dəfn olundu- ğu yerdə S.M.Kirovun adına istirahət parkı salınmasaydı 1990–cı ilin 20 yanvar, 1992–ci ilin 26 fevral Xocalı faciəsi və digər faciələr baş verməzdi. 1918- ci ildə Bakı, Şamaxı, Quba və digər ərazilərdə məcburi köçkünə çevrilən insanların taleyinə biganə qalmasaydıq, bu gün 1 milyondan artıq qaçqın və məcburi köçkünün problemi ilə üz- üzə qalmazdıq. Gələcəkdə yeni faciələrin baş verməməsi və təhlükələrin qar- şısının vaxtında alınması üçün tarix obyektiv şəkildə dərindən öyrənilməli və ondan ibrət götürülməlidir. 50 1. Azərbaycan tarixi. 3 cilddə, III c., Bakı: Elm, 1973, ş. 147 2. Bünyadov Z. Əfsanə və əfsanə yaradanlar. “Azərbaycan” qəzeti, 6 noyabr 1989-cu il; Bir qədər Bakı və Bakı komissarları haqqında “Tarix” qəzeti 15 noyabr 1990, Bir daha uydurma 26 rəqəmi haqqında “Tarix” qəzeti 10 aprel 1992; Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il mart soyqırımı : 3 cilddə Sənədlər toplusu.I cild : “26 Bakı komissarları” nın əsl tarixi Bakı: Çaşıoğlu, 2009.- 776s.; Zülfüqarlı M.P. 26-lar xalqımıza düşmən idilər. “Haray “qəz., 22 aprel 1992; M. Əzizbəyovun xalq əleyhinə fəaliyyətinə aid yeni faktlar. “Ədalət” qəz. 06. 10. 2004; Tariximizin daha bir saxtalaşdırılmış səhifəsi–Bakı Kommunası. “Salam”qəz. 05.05.2007; 3. Zülfüqarlı M. P. Sovet dövrünün heykəlləri. Caparidze Prokofi Aprasionoviç (təxəllüsü Alyoşa) (1880-1918). “Ədalət” qəzeti 03.11. 2004; Maştağada abidəsi ucaldılmış M. Məmmədyarov kimdir? “Ədalət” 02. 10. 2004; Sovet dövrünün hekəlləri. Qəzənfər Mahmud oğlu Musabəyov (1888 -1938) “Ədalət” 21. 10. 2004; Sovet dövrünün hekəlləri. Ruhulla Əli oğlu Axundov. “Ədalət” qəzeti 11.11. 2004; Sovet dövrünün heykəlləri. Ayna Sultanova.“525-ci qəzet”16. 04. 2009; Məşədi Əzizbəyov..“525-ci qəzet” 24. 04. 2009 və s. 4. Əziz.Ə. “Azadlıq Naminə” Bakı 2000, s. 157-158; “Həftə içi” qəz. 28 iyul 2009. 5. Azərbaycan Respublıkası prezidenti Heydər Əliyevin “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” fərmanı. Azərbaycan qəzeti, 26 mart 1998-ci il. 6. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 31 Mart Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü münasibətilə Azərbaycan İstifadə olunmuş ədəbiyyat 51 xalqına müraciəti. Azərbaycan qəzeti, 29 mart 2008-ci il 7. Axundzadə Seyid Ağa. Mart hadisəsi 1918 və yaxud Nuru Paşa tərəfindən Bakınin işğalı. Bakı 1919; İsmayılov R. Azərbaycan tarixi Bakı 1923; Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı: Elm, 1990; Величко В. Л. Кавказ. Русское дело и между- племенные вопросы. Баку, 1990; Ordubadi M. S. Qanlı sənələr. Bakı 1991; Zeynaloğlu C. Müxtəsər Azərbaycan tarixi.Bakı, 1992; Baykara Hüseyn Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixindən. Bakı 1992; Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: Nicat, 1992; Nəvvab M. M. 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası. Bakı, 1993; Наджафов Б. Лицо Врага история армянско- го национализма в Закавказье в конце ХIХ–начале ХХ в. Часть первая. Баку: Элм, 1993; Часть вторая. Баку, Шарг-Гарб, 1994; V. Arzumanlı, V. Həbiboğlu, K. Muxtarov 1918-ci il qırğınları. Tarixi araşdırmalar. Bakı 1995; Məhərrəmov N. Daşnaksütyun və Azərbaycanın taleyi. Bakı: Azərbaycan, 1995, İsgəndərov A. 1918-ci il mart qırğınının tarixşünaslığı. Bakı: Mütərcim, 1997, 184 s.; Anar İsgəndərov Azərbaycanda türk-müsəlman soyqırımı probleminin tarixşünaslığı 1918-1920 Bakı“Adiloğlu” 2006; Му- радзаде М. Мартовские события. Баку, 1996; Abdullayev Ə. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq siyasəti (XIX əsrin axırı-XX əsr). Bakı, Elm, 1998, 322 s.; А. Балаев. Азербайджанское национальное движение в 1917-1918 гг. Баку, 1998; Балаев А. Февральская революция и национальные окраины. Мартов- ские события 1918 г. в Азербайджане. Москва, 2008; Геноцид азербайджанцев в 1918-1920 гг. Документы и материалы. Баку, 2001; А.Халилов. Геноцид против мусульманского населения Закавказья в исторических источниках. Баку, 2000; Геноцид азербайджанцев в 1918-1920 гг. Документы и материалы. Баку, 2001; Abışov V.Ş. Azərbaycanlıların soyqırımı. 1918-1920-ci illər. Bakı: Qartal, 2001; Azerbaycan Belgelerinde Ermeni sorusu (1918- 52 1920). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşnvleti Genel Müdürlüğü, 2001, 682 s.; Qəniyev S. H. 1918-ci il Şamaxı soyqırımı Bakı : Nurlar NPM, 2003; Рустамова-Тогиди Солмаз Али кызы. «Март 1918 г. Баку. Азербайджанские погромы в документах»Баку, 2009, 864 стр; Рустамова-Тогиди Солмаз Али кызы.«Куба. Апрель-май 1918 г. Мусульманские погромы в документах» Баку. 2010. 552 стр. Казымзаде Ф. Борьба за Закавказье (1917-1921). Литера- турный Азербайджан, 1993, № 1-3, с. 29; Xaqani İsmayıl «Azəri soyqırımı» Bakı 2007; Eldar Əzizov Difai. XX əsrin əvvəllərində erməni–azərbaycanlı münaqişəsinin ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri. Bakı 2009; Paşayev A. Açılmamış səhifələrin izi ilə. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 2001.-536 s.; Paşayev A.Ə. XIX-XX əsrlərdə ermənilərin Azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımları və deportasiyalar: tarix elm. dok.... dis. avtoreferatı Bakı 2007; Казым- заде Ф. Борьба за Закавказье (1917-1921). Литературный Азер- байджан, 1993, №№ 1-3, с. 29; Rəsulzadə M. Ə. Unudulmaz faciə. “Azərbaycan” qəzeti, 31 mart 1919; Mart hadiseyi-ələmiyyəsinin müxtəsər tarixçəsi. “Azərbaycan” qəzeti, 31 mart 1919; Paşayev A. Şamaxıda erməni vəhşilikləri. “Xalq qəzeti” 30 mart 2010; Paşayev A. İngilis jurnalist Skotland-Liddell erməni məkri haqqında. “Xalq qəzeti” 12 mart 2010; Müznib Ə. Bakıda millət qırğını. “Tarix” qəzeti № 1 1990; Həsənli C. 1918–ci ilin martı: vətəndaş müharibəsi, yoxsa türk–müsəlman soyqırımı? “Azadıq” qəzeti, 31 mart 1994; Zülfüqarlı M.P. Bakının”Varfolemey” dəhşətləri. Millət qəz. 17 mart 2003; Mart qırğının ibrət dərsləri (1918-2005). “Ədalət” 24.03.05; Mirzəbəyli İ. 1918-ci il soyqırımı Şamaxıda daha qəddarlıqla icra edilmişdi. Xalq qəzeti. -31 mart 2005; Rzayeva R. 1918-ci il soyqırımının qanlı səhifələri. Xalq qəzeti. -27 mart 2007; Talışlı H. M. Lənkəranda 1918-ci il soyqırımı. “Respublika” qəz., 29 mart 2007; Məmmədov X. Bakıda 1918-ci ildə ermənilərin törətdikləri mart soyqırımı. Respublika.-31 mart 2007; İmanov V. 53 Arxivlərdə azərbaycanlıların soyqırımını təsdiq edən yetərincə sənəd var. Xalq qəzeti.-1 aprel 2007; 8. Денстервилль (Генерал майор). Британский империа- лизм в Баку и Персии. 1917-1918. Воспоминания. (Пер.с англ. Руденко). Тифлис: Совет. Кавказа, 1925, 281 с.; Ka zim za deh F. The Struggle for Transjaujasus (1917-1921). New York, 1951; Swietijhovski T. Rus sia and Azer bai can: Bor der land in Tran si- tion, New York, 1955; Swietijhovski Ta deusz, Brian Col lins. His- to ri jal Dij tio nary of Azer bai can. Lon don, 1999; Suny R. The Ba ku Com mu ne, 1917-1918. Class and Na tio na lity in the Rus sian Re vo- lu tion. Prin je ton, 1972; Alstadt Andrey. The Azerbai ca ni Turks: Power and İden tity un der Rus sian Ru le. Stan ford, 1992. Маккар- ти Дж., Маккарти К. Тюрки и Армяне. Баку: Азернешр, 1996, 158с. Смит М. Память об утратах и азербайджанское обще- ство. 2000 və s. 9. Azərbaycan tarixi. Ən qədim zamanlardan XX əsrədək. Bakı 1994, s.280 10. Azərbaycan tarixi. Uzaq keçmişdən 1870–ci ilə qədər. Bakı 1996, s.213, 468, 474, 553-554 11. Вердиева Х., Гусейнзаде Р. «Родословная» армян и их миграция на Кавказ с Балкан., Баку, 2003 с.78 12. Шавров Н.Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам. Баку: Элм, 1990, s. 64 13. Xəlilli F. Şamaxı tarix–diyarşünaslıq muzeyi. Bakı–2009 s. 135- 136 14. Маевский В.Ф. Армяно-татарская смута на Кавказе как один из фазисов армянского вопроса. Баку, 1993 с. с. 29. 15. Üzeyir Hacıbəyov. Seçilmiş əsərləri.Bakı 1985, s.73, 615; “İrşad” qəzeti 7 mart 1907. 16. Rəsulzadə M.Ə. Çağdaş Azərbaycan tarixi. Bakı, Gənclik, 54 1991, s. 2. 17. “Mart qırğını”. “Azərbaycan” qəzetinin xüsusi buraxılışı. № 11, mart 1993. 18. Азербайджанская Демократическая Республика. Ар- хивные документы Великобритании. Баку, 2008, s. 183. 19. Paşayev A. Açılmamış səhifələrin izi ilə.Bakı, 2001, s. 228 20. Азербайджанская Демократическая Республика. Ар- хивные документы Великобритании. Баку, 2008, с.178. 21. İsgəndərov A. 1918-ci il mart qırğınının tarixşünaslığı. Bakı: Mütərcim, 1997, s.110-111. 22. “Коммунист” (Ереван), 26 августа 1989, №199. 23. «Известия Кавк. Краев. Центра Сов. Рабоч., Солд. и крест. Деп. И Тифл. Совета рабоч. и солд. Деп»., разные годы. №72, 1918; Abışov V.Ş. Azərbaycanlıların soyqırımı. 1918-1920-ci illər. Bakı: Qartal, 2001, s. 106. 24. Токаржевский Е.А. Из истории иностранной интер- венции и гражданской войны в Азербайджане. Баку: Изд-во Акад. наук Аз. ССР, 1957, с.55. 25. Qafqazda Sovet totalitarizmi (20-30 -cu illər). Elmi konfransın materialları. Xəzər Universiteti 6-7 noyabr 1998.Bakı,1998, s.18-20. 26. Bünyadov Z.M. “Qırmızı terror” Bakı 1993, s. 3 27. Газета «Азербайджан», 1918 года, 21 октября. 28. Сеидов М. Г. Армянский Вандализм.-Новосибирск.–2010, c.100 (azərbaycan, rus və ingilis dillərində) 29. Quliyev D.P. Tarix şahiddir ki. 1918-1920-ci illərin hadisələri bu günün gözü 151ilə: faktlar və şərhlər. Həyat, Bakı, 1992, 22 may, №100; ЦГАОР АзССР, ф. 261, on. 1, д. 105, л. 102-103. 30.Tariximizin faciəli səhifələri:soyqırım. (azərbaycan və ingilis dillərində) Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin nəşri. Bakı 2000,s.21. 31. Bax: Рустамова-Тогиди Солмаз Али кызы. Куба. Апрель- 55 май 1918 г. Мусульманские погромы в документах. Баку, 2010, s. 64; Paşayev A. Açılmamış səhifələrin izi ilə.Bakı, 2001, s.229; İsgəndərov A. 1918-1920-ci illər türk-müsəlman soyqırımları. “Azərbaycan”, 31.03.2009; Qəniyev S. H. 1918-ci il Şamaxı soyqırımı. Bakı, 2003, s.135-136; Данные архивных материалов о зверствах армян в Шемахинском уезде (1918 г.). ARDA, f. 1061, siy. 2, iş 85, 87, 100; iş. №3, f.1061, s..1; f. 1061, siy. 1, iş. 11, v.65 32. Bax: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi Prezident kitabxanası. Azərbaycanlıların soyqırımı və deportasiyası. Bakı 2010,s. 86-87; 33. Bax: Qəniyev S. H. 1918-ci il Şamaxı soyqırımı. Bakı, 2003, s.67-68; www.shamaxi-mks.az 34. Paşayev A. Açılmamış səhifələrin izi ilə.Bakı, 2001, s.229; (Bax: ARDA. f. 1061, siy. 1, iş 100, vər. 19-24). 35. Arzumanlı V., Həbiboğlu V., Muxtarov K. 1918-ci il qırğınları. Tarixi araşdırmalar. Bakı1995, s. 21-34. 36. “Новый Восток”, 1922, ч.3, с.184; F.Q.Köçərli. Qarabağ. Bakı, 2002, s.128; Elçin Qaliboğlu “Ermənilər Azərbaycanın Güneyində də soydaşlarımıza qarşı soyqırımı törətmişdilər”. “Xalq Cəbhəsi” 31 mart 2009 37. Горянин А., Севастьянов А. Русскому об Азербайд- жане и Азербайджанцам. Москва, 2009, с.23; Abışov V. Ş. Azərbaycanlıların soyqırımı. 1918-1920-ci illər. Bakı: Qartal, 2001, s.128. 38. Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusu. Bakı 2000, s. 324, Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi.2008, s. 333 39. Рустамова-Тогиди C.Этого забыть нельзя. «Зерколо» газ.30 марта 2008 40. Zülfüqarlı M. P. Azərbaycanı kimlər idarə edib? (may 1918– oktyabr 2003). Bakı 2006, s.28 56 41. “Odlar yurdu” qəzeti 8-9 aprel, 1990-cı il 42. İstiqlal qəz. (Münhen) 1 aprel 1933, № 31 43. Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı: Elm, 1990, s. 37 44. Rüstəmli A. “Azərbaycanlıların soyqırımı bədii ədəbiyyatda (Mart, 1918) ” Bizim Əsr qəz. 01 aprel 2003. 45. Абдулбагиева С. Мартовский геноцид1918 г. Бакинский рабочий газ. 30 марта 2010. 46. Рустамова-Тогиди C. Этого забыть нельзя. «Зерколо» газ.30 марта 2008 47. Гончаров M. C. Армяне и молокане в Шемахинских со- бытиях 18г.2009; Смольников Т. Н. Ответ на статью «ЭТОГО ЗАБЫТЬ НЕЛЬЗЯ» д.и.н. Солмаз Рустамовой-Тогиди, опубли- кованную в газете “Зеркало” 30 марта 2008. www.molakans.ru; Ишханян Б. “Великие ужасы Баку. Анкетное исследование сентябрьских событий 1918г.”, изданно 1920г. на армянском и русском языках, Манасян A. Карабахский конфликт, Ереван, 1998; Дадаян X. “Армяне и Баку. 1850-1920гг.” (Изд-во “Нора- ванк”), 2006; Акопян А. “Татоязычные армяне” (историческо- этнографическое исследование), диссертация на соискание ученной степени к.и.н., Ереван, 2002 (на арм.). 48. Kaspi qəz. 30.03.10; İlqar Səfərov. ANS PRESS. 22.04.2010 49. Həftə içi qəz. 19 noyabr 2010. 50. Azəri soyqırımı...və Neftçala hadisələri.“31 Mart Azərbaycanlıların Soyqırımı günü” ilə əlaqədar tövsiyə- bibloqrafik göstərici. Neftçala rayon mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemi. Metodika-Biblioqrafiya şöbəsi 2009 51. Azərbaycan qəz., 03 fevral 2010. 52. Tariximizin faciəli səhifələri:soyqırım. (azərbaycan və ingilis dillərində) Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin nəşri. 57 Bakı 2000,10 -11, Гасанлы Д. Трагическая весна. Зеркало газ. 9 мая 2009 г.; Доклад генерала Р.Гортона о ситуации в Азер- байджане. 08.12.1918 г. Азербайджанская Демократическая Республика. Архивные документы Великобритании, с.83; Р.Мустафазаде. Две республики. Азербайджано-российские отношения в 1918-1922 гг. М., 2006. с.29; А.Балаев. Февраль- ская революция и национальные окраины. Мартовские собы- тия 1918 года в Азербайджане. М., 2008, с.47; См: Фонд Чрезвы- чайной следственной комиссии при Министерстве юстиции Азербайджанской Демократической Республики.// ГААР, ф.1061; Фонд Азербайджанской Демократической Республи- ки.// ГАППОД УДП АР, фонд 277 53. APA -26 iyul 2010-cu il. Yüklə 4,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|