Şamil Vəliyev – 50
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan maarifçı-realist ədəbiyyatının inkişafında Rəşad bəy
Əfəndizadənin rolu Çoxəsrlik və zəngin tarixə malik olan Azərbaycan ədəbiyyatının çağdaş mərhələdə bütöv, tam mənzərəsini yaratmaq üçün ədəbiyyatımız bu gün hər cür ideoloji təsir və təqiblərdən uzaq, milli kök və qaynaqlara söykənərək yenidən araşdırılır. Müasir nəzəri fikrin kontekstində tədqiq olunmaqla ədəbi proses ayrı-ayrılıqda öyrənilməklə bütöv ədəbiyyatımızın mənzərəsi yaradılır. Ədəbiyyat tariximizin yeni konsepsiyasını şərtləndirən əsas amil onu milli dəyərlər əsasında obyektiv tarixilik mövqeyindən dərk və şərh etməkdir. Bu boşluğu doldurmağa cəhd edən, araşdırmalar aparan bütün həmkarlarımızın, tədqiqatçılarımızın zəhmətinə, əməyinə ehtiramla yanaşaraq sayqı göstərməklə Səkinə Adil qızı Bayramovanın dissertasiyasını xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Doğrudur, XX yüzillikdə bu istiqamətdə tədqiqatlar aparılmışdır. Rəşid bəy Əfəndizadənin yaradıcılığı araşdırılmış, dərslik və monoqrafiyalarda ona oçerklər həsr olunmuş, pedaqoji fəaliyyəti, görüşləri ətraflı tədqiq olunmuşdur. Lakin haqqında danışdığım dissertasiya R.Əfəndizadənin ədəbi fəaliyyətini ətraflı əks etdirən ilk tədqiqatlardan biridir. Əsər R.Əfəndizadə haqqında ümumiləşmiş, bütöv, əhatəli monoqrafik tədqiqatdır. 9 Giriş, üç fəsil, nəticə və ədəbiyyat göstəricisindən ibarət olan namizədlik dissertasiyasında R.Əfəndizadənin maarifçi-realist ədəbiyyatımızın inkişafındakı rolu geniş planda, sistemli elmi prinsiplər əsasında əhatəli surətdə araşdırılmış və ümumiləşdirilmişdir. Dissertasiyanın “Rəşid bəy Əfəndizadə marifçi-realist ədəbiyyat cəhbəsində: ədəbi-tənqidi görüşləri” adlı I fəsildə görkəmli pedaqoq, nasir, şair, dramaturq R.Əfəndizadənin ədəbi fəaliyyəti, mühiti və nəzəri görüşlərindən bəhs edilir. Bu fəsildə tədqiqatçı eyni zamanda ədibin həyatı, ictimai fəaliyyəti, realist bədii nümunələr qələmə alması, poetika problemləri ilə bağlı araşdırmalar aparması, bir ədəbiyyatşünas kimi ədəbi-tənqidi görüşlərindən söhbət açılır. Dissertasiyanın “Rəşid bəy Əfəndizadənin milli uşaq ədəbiyyatı yaratmaq uğrunda mübarizəsi, uşaq şeirlərinin və bədii nəsrinin mövzu, ideya və sənətkarlıq xüsusiyyətləri” adlanan II fəsildə ədibin milli uşaq ədəbiyyatına gəlişindən, müəllifi olduğu dərsliklərdər bəhs edilir. Doğma xalqının maarifləşməsi, mədəni tərəqqisi uğrunda olduqca cəsarətli addımlar atan,bütün həyatını və yaradıcılığını bu müqəddəs işə səfər edən görkəmli pedaqoq, şair, dramaturq, ədəbiyyatşünas, publisist R.Əfəndizadə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı xəzinəsilə ən qiymətli cəvahirlər bəxş edən sənətkarlardandır. Uşaq ədəbiyyatı sahəsindəki yaradıcılığını xalq ədəbiyyatı zəmnində inkişaf etdirirdi. Onun dərslikləri XX əsrin əvvəllərində formalaşan və təşəkkül tapan milli uşaq ədəbiyyatımızı bədii nümunələrlə zənginləşdirdi. Tədqiqatçı çox düzgün olaraq bu nəticəyə gəlir ki, R.Əfəndizadənin “Uşaq bağçası” və “Bəsirətül-ətval” dərslikləri Azərbaycan ədəbi və pedaqoji fikrinin inkişafı tarixində, xüsusilə milli uşaq ədəbiyyatı yaratmaq sahəsində orjinal səhifə təşkil edir. Bu iki dərslik vasitəsilə azərbaycanlı uşaqlar ilk dəfə olaraq əlvan uşaq nümunələri ilə tanış oldular, ədəbiyyatın nəzəri məsələləri haqqında məlumat aldılar, ana dilində rus ədəbiyyatı klassklərinin əsərlərini oxumaq, onların ideyaları ilə tanış olmaq imkanı əldə etdilər. Dissertant bu fəsildə həmçinin Rəşid bəy Əfəndizadə yaradıcılığındakı poetik nümunələri mövzuca qrupraşdıraraq üç yerə ayırır, sənətkarlıq və janr xüsusiyyətləri 10 haqqında söhbət açır. Dissertantın ədibin şeirlərinin sənətkarlıq və janr xüsusiyyətlərri haqqında qənaətləri, apardığı təhlillər ürəkaçandır. Lakin tədqiqatçının bəzən poetik cəhətdən zəif şeirləri bədii səviyyəcə mükəmməl əsər kimi nümunə gətirməsi yerinə düşmür. Bəzən belə hallar dissertantın mövzuya obyektiv münasibətinə xələl gətirir. Əfəndizadənin poetik irsi içərisində rus ədəbiyyatından tərcümələri xüsusi yer tutur. Tərcümlərinin çox hissəsi İ.A.Krılovdandır. Rəşid bəy Krılov irsinin dilimizə ilk tərcüməçilərindən hesab olunur. İ.A.Krılovun dilimizə ilk tərcüməsi A.A.Bakıxanovla başlasa da bu işi davam etdirənlərdən biri R.Əfəndizadə olmuşdur. Bu tərcümələrin bədii xüsusiyyətləri haqqında mərhum professor Alməmməd Alməmmədovun “Azərbaycan–rus ədəbi əlaqələri” (Bakı, 1982), bu sətirlərin müəllifinin “Rus uşaq ədəbiyyatı və Azərbaycan” (Bakı, 1992) adlı monoqrafiyalarında geniş və ətraflı bəhs olunmuşdur. Əfsuslar olsun ki, tədqiqatçı bu əsərlərdəki fikirlərə münasibət bildirməmiş, hətta onların adlarını belə ədəbiyyat siyahısına salmamışdır. Dissertasiyanın “Rəşid bəy Əfəndizadənin komediya yaradıcılığı milli-realist dramaturgiyanın inkişaf tarixi kontekstində” adlanan III fəsildə Rəşid bəy Əfəndizadənin bir dramaturq kimi fəaliyyətindən, komediyalarının yaranma tarixindən və təhlilindən bəhs olunur. XX əsrin əvvələrində R.Əfəndizadayə yazdığı dram əsərləri Mirzə Fətəli Axundzadə realist dramaturgiya ənənələrinin, maarifçilik ideyalarının davamçısı kimi şöhrət gətirmişdir. Onun dramaturji fəaliyyəti otuz illik dövrü əhatə edir. O, “Qan ocağı”, “Qonşu qonşu olsa kor qız ərə gedər”, “Saqqalın kəraməti”, “Pul dəlisi”, “Bir saç telinin qiyməti”, “Tiflis səfərləri”, “Diş ağrısı” adı altında yeddi pyes yazmışdır. Rəşid bəy də sələfləri kimi komediyanı özünə sənət seçərək məhzəkəni, bədii gülüşü və yumoru insan mənəviyyatına layiq olmayan hisslərdən uzaq olmanın əsas vasitəsi, kəsərli söz silahı hesab etmişdsir. Dissertant Rəşid bəyin adlarını sadaladığımız bütün pyeslərini əhatəli, geniş təhlil edərək dramaturgiya tarixində şərəfli yer tutmağa layiq olan bir dramaturq kimi səciyyələndirməklə mükəmməl səviyyədə yaradıcılığına münasibət bildirərək ümumiləşdirir. 11 Tədqiqat işinin III fəslində R.Əfəndizadə dramaturgiyasının özünəməxsusluğu , maarifçi-realist çalarları, mövzu dairəsi, bədii xüsusiyyətləri ciddi elmi prinsiplər əsasında müəyyən edilmişdir. Tədqiqatçıya görə Rəşid bəy bütün yaradıcılıq boyu, o cümlədən komediyalarında maarifçi-realist mövqeyində dəyanətlə dayanır, personalların dili ilə xalqın tərəqqisi üçün ilk növbədə məktəbi, təhsili nəzərə çarpdırır. Dissertanat Səkinə Bayramova da xələfləri kimi bu qənaətə gəlir ki, R.Əfəndizadənin komediyaları milli məişətimizin müxtəlif sahələrini əks etdirən maraqlı əsərlərdir. Bu komediyalar həm ədibin yaradıcılığında, həm də realist ədəbiyyatımızın tarixində şərəfli yer tutmağa layiqdir. Göründüyü kimi, Səkinə Adil qızı Bayramovanın “Azərbaycan maarifçi-realist ədəbiyyatının inkişafında Rəşid bəy Əfəndizadənin rolu” mövzusundakı namizədlik dissertasiyası görkəmli şair, nasir, dramaturq, publisist və ədəbiyyatşünas Rəşid bəy Əfəndizadənin maarifçi-realist ədəbiyyatın inkişafında rolunu dəyərləndirən, çoxsahəli ədəbi və sistemli təsəvvür yaratmağa uğurla xidmət edən tədqiqat əsəridir. Bununla belə, fikrimizcə dissertasiyada bir sıra çatışmazlıqlar və nöqsanlar vardır: 1. Dissertasiyada mütəmadi olaraq “fanatiklər” ifadəsi işlənir. Bu söz alınma olsa da dilimizdə başqa mənanı da ifadə edir. Yaxşı olardı ki, elə “ruhanilər” kimi öz əksini tapsaydı. 2. R.Əfəndizadə çoxsahəli yaradıcılığı ilə ilk növbədə yazıçıdır və bədii əsərləri ilə maarifçi-realist ədəbiyyatın inkişafına xidmət edib. Ədəbi- tənqidi fəaliyyətində isə əsas realizm məsələləri yox, poetika və folklorun tədqiqi daha çox üstünlük təşkil edir. I fəsil sonda öz əksini tapsa daha məqsədəuyğun olardı. 3. H.X.Qaradağiyə bəzən dissertantın qeyri-obyektiv münasibəti təəssüf doğurur. İ.A.Krılovun ilk tərcüməçilərindən söhbət gedəndə H.X.Qaradaği ön sırada durur. Xüsusilə də orijinala sadiqlikdə R.Əfəndizadənin tərcümərini mükəmməl tərcümə hesab eləmək olmaz. Bunların çoxu təbdil və adaptasiyalardan ibarətdır. 12 4. III fəsil,səh 122-də və səh 140-da dissertant “mənfi əhrəman” ifadələrini işlədir. Qəhrəman müsbət olar. Mənfi obrazdan söhbət gedirsə, bunun nəyi qəhrəmandır? Ümumiyyətlə, dissertant “qəhrəman” və “obraz” sözlərini sinonim kimi işlədir. “Mənfi obraz” deyilməlidir. 5. Dissertatiyada son illərin monoqrafiya və ali məktəb dərsliklərində R.Əfəndizadə ilə bağlı tədqiqatlara münasibət bildirilməyib. 6. Dissertasiya işində orfoqrafiya və üslub xətaları müşahidə olunur. Bütün bunlar namizədlik dissertasiyasının elmi-nəzəri əhəmiyyətinə ciddi xələl gətirmir. Səkinə Adil qızı Bayramovanın “Azərbaycan marifçi-realist ədəbiyyatının inkişafında Rəşid bəy Əfəndizadənin rolu” adlı dissertasiya mövzusunun aktuallığına, elmi yeniliyinə, praktik əhəmiyyətinə görə ciddi maraq doğuran faydalı və samballı tədqiqat əsəridir. Çoxcildlik Azərbaycan ədəbiyyatı, ali və orta məktəblər üçün dərsliklərin hazırlanmasında bu dissertasiyadakı materiallardan, elmi qənaətlərdən istifadə etmək mümkündür. Deyilənləri nəzərə alaraq Səkinə Adil qızı Bayramovanı “Azərbaycan maarifçi-realist ədəbiyyatının inkişafında Rəşid bəy Əfəndizadənin rolu” mövzusunda namizədlik dissertasiyasına görə filolojiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsinə layiq bilirəm. Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|