Sana: 46-Mavzu: Yevrosiyo. Tabiiy geografik o’rni, o’rganish tarixi. Darsning maqsadi

O’tilgan mavzuni so’rash.
“Tushunchalar tahlili”, “Charxpalak”, “T – chizma”, “Test sinovi” usullaridan foydalanib mustahkamlash.

“Tushunchalar tahlili”

T/r	Tushunchalar	Tahlili
1.	Piranya	“Daryo odamxo’ri”
2.	Galinas b.	Janubiy Amerikaning shimoliy nuqtasi
3.	Selva	Portugalcha “o’rmon”
4.	Marakaybo	Janubiy Amerikaning eng katta ko’li
5.	Iguasi	Dunyodagi eng keng sharshara
6.	Ajal vodiysi	Shimoliy Amerikaning eng past nuqtasi
7.	Maryato b.	Shimoliy Amerikaning janubiy nuqtasi
8.	Buyuk ko’llar	Eri, Ontario, Guron, Yuqori, Michigan
9.	Kordilyera	Shimoliy Amerikaning eng uzun tog’i
10.	Mak – Kinli	Shimoliy Amerikaning eng baland nuqtasi

“Charxpalak”

T/r	Joy nomi	Tog’	Daryo	Ko’l	Orol	Yarim orol
1.	Labrador					+
2.	Appalachi	+
3.	Yuqori			+
4.	Missisipi		+
5.	Olovli Yer				+
6.	Grenlandiya				+
7.	And	+
8.	Marakaybo			+
9.	Alyaska					+
10.	Amazonka		+

“T – chizma”

T/r	Janubiy Amerika	Shimoliy Amerika
1.	Gviana yassi tog’ligi	Makenzi
2.	Orinoko	Qoyali tog’lar
3.	Titikaka	Niagara sharsharasi
4.	Akonkagua	Kolorado
5.	Sernam materik	Flint Mamont

Test sinovi

1. 
   Niagara sharsharasi qaysi ko’llar orasida joylashgan?
   

E) Yuqori, Guron O) Eri – Ontario
C) Guron – Eri R) Michigan – Guron
2. Shimoliy Amerika materigining, iqlimining hosil bo’lishida qaysi okeanning ta’siri ko’proq?
O) Shimoliy Muz okean C) Tinch okean
E) Atlantika okean I) Hind okean
3. 24 200 000 km² qaysi materik maydoni?
Y) Antarktida I) Janubiy Amerika
O) Afrika R) Shimoliy Amerika
4. Dashtlar Janubiy Amerikada nima deb ataladi?
S) Pampa O) Selva
Y) Kampos E) Lyanos
5. Yer sharidagi eng baland ko’lni ayting.
Y) Guron I) Titikaka
O) Marakaybo V) Yuqori
6. Irmog’i o’zidan uzun bo’lgan daryo?
Y) Missisipi R) Amazonka
S) Rio – Grandi O) Parana
7. 6194 m qaysi tog’ning balandligi?
E) Akonkagua S) Orisaba
R) Mitchel V) Mak – Kinli


8. Qovun va Giveya daraxti Janubiy Amerikaning qaysi tabiat zonasida o’sadi?
Y) Ekvatorial o’rmonlarda S) Savannalar
O) Dashtlar V) Chala cho’llar
9. Shimoliy Amerika materigining Shimoliy Muz okeanga suvini quyuvchi daryosini belgilang.
E) Kolorado S) Rio – Grandi
O) Makenzi Y) Kaliforniya
Testning topilgan to’g’ri javoblari ishtirok etgan harflardan yangi mavzu nomi kelib chiqadi.
Yevrosiyo. Tabiiy- geografik o’rni, o’rganish tarixi.
Reja:

1. 
   Asosiy xususiyatlari.
   
2. 
   Tabiiy – geografik o’rni.
   
3. 
   O’rganish tarixi.
   

Asosiy xususiyatlari. Yer yuzasidagi eng katta, eng baland supermaterik (8848m), Shimoliy yarimsharning “sovuqlik qutbi” mavjud, eng yirik yarimoroli, eng chuqur g’ori, eng chuqur va eng katta ko’li bor, eng uzun lianalar ham shu yerda (300m) o’sadi, Shimoliy yarimsharning barcha iqlim mintaqalari va tabiat zonalari shakllangan, eng katta deltasi bor, Yer sharidagi (sakkiz minglik) 14ta cho’qqining barchasi shu materikda joylashgan, doimiy muzloq yerlar maydoniga ko’ra birinchi o’rinda, berk havzalar maydoniga ko’ra yetakchi, ”Qor chizig’i – balandlik qutbi” eng balanddan o’tgan joy (6400m, Markaziy Tibet) shu yerda.

Tabiiy – geografik o’rni. Yevrosiyo materigi Shimoliy yarimsharda to’liq joylashgan. Faqat Osiyo qit’asining orollari Janubiy yarimsharga kirib boradi. Qirg’oqlarini to’rtta okean suvlari o’rab turadi. Yevrosiyo materigi quruqlik maydonining deyarli 36,5% ini egallaydi. Bu materik Yevropa (maydoni 10 mln kv km) va Osiyo (maydoni 44 mln kv km) qit’alardan tashkil topgan. Yevropa atamasi qadimgi finikiyaliklarning (assiriya) Yerep – G’arb va Osiyo atamasi Osu esa sharq so’zlaridan kelib chiqqan. Yevrosiyo materigi sharqda Bering bo’g’izi orqali Shimoliy Amerikadan ajralsa, g’arbda Gibraltar bo’g’izi uni Afrikadan ajratib turadi.
Yevrosiyoning Atlantika va Tinch okean qirg’oqlari kuchli parchalangan. Materikning atrofida minglab orol va ko’plab yarimorollar joylashgan. Bu borada Tinch okean sohillarida zanjirsimon ulanib ketgan orollar halqasi alohida ajralib turadi. Agar materikning chekka nuqtalari orollardan hisoblansa ,Shimoliy qutbga atigi 10°qoladi,Janubiy yarimsharga esa 11° kirib boradi.
O’rganish tarixi. Yevrosiyo eng qadimgi sivilizatsiya markazi hisoblanadi. Jumladan, qadimgi Vaviloniya, Hindiston, Xitoy, Isroil, Gretsiya hududida madaniyat bir necha ming yilliklar avval rivojlangan. Dastlabki geografik xaritalar, globuslar ham shu hududda kashf etilgan. Eratosfen va Ptolomey tuzgan xaritalarda Yevrosiyo va Shimoliy Afrika aks ettirilgan. Materik to’g’risidagi dastlabki geografik ma’lumotlar qadimgi faylasuf, tabiatshunos allomalardan Gerodot (er. av. 485 -425-yillar), Geraklit (er. av. IV asr), Strabon, Aflotun Aristotel), Ptolomey va boshqalarning asarlarida berilgan.
Yevrosiyoning ichki o’lkalari tabiatini o’rganishda o’rta osiyolik geograf olimlarning xizmatlari juda katta. O’rta Osiyo va Arab geografiyasiga asos slogan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning (780 – 847-y.) xizmatini alohida ta’kidlash lozim. Xorazmiy ilmiy faoliyati davomida tabiiy fanlarni rivojlantirishga, tabiatni o’rganishga alohida e’tibor bergan. Uning boshchiligida 70 ga yaqin olimlar “Jahon xaritalari” ni tuzishgan. Bu xaritalar asosida Xorazmiy “Kitob surat al-arz”(Yerning surati ) kitobini yozgan. Kitobda o’nlab xaritalar va ularning izohi ilova qilingan. Ko’plab geografik obyektlarga tavsif berib, koordinatalarni o’lchagan va Yer kurrasining kattaligini aniqlagan.
Abu Rayhon Beryniy (973-1048-y.) Hindistonda yashagan davrida o’lkaning daryolari tog’lari, o’simlik va hayvonot olamini batafsil o’rganib, ”Hindiston” asarini yaratdi. U Amudaryo misolida “daryolar keltirayotgan tog’ jinslarining massasi (katta-kichikligi) suv oqimining tezligiga to’g’ri proporsional” ekanligini aniqladi. Bu, keyinchalik, Beryniy qonuni deb aytiladigan bo’ldi. Beruniy Qoraqum va Qizilqum hududlarining paydo bo’lishini, materikning siljish g’oyasini birinchilardan bo’lib aytgan. Beruniy 1010 – 1017- yillarda Xorazmda olimlarni birlashtirib “Fanlar akademiyasi” (“Ma’mun akademiyasi”) ni barpo etdi. Olimlar orasida Ibn Sino ham bo’lgan. Olimlar geografiya, astronomiya, geodeziya, matematika, kartografiya, geologiya kabi fanlarni rivojlantirganlar.
Zahiriddin Bobur O’rta Osiyo, Eron, Afg’oniston, Hindiston hududining aholisi, xo’jaligi haqida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan. Ayniqsa, uning “Boburnoma” asaridagi geografik ma’lumotlari ibratli va diqqatga sazovordir. Umuman, o’rta osiyolik olimlar dunyo geografiya tarixiga, kishilik madaniyatiga ulug’ xissa qo’shgan xalq vakilidir. Ularning ilmiy merosi haqida H. Hasanov “Sayyoh olimlar” asarida (1981- y.) zavq-shavq bilan yozadi.
XXVIII – XIX asrlarda tashkil etilgan sayohat va ilmiy ekspeditsiyalar paytida Yevrosiyoni ilmiy jihatdan o’rganish ishlari olib borildi. Olimlar Yevrosiyoning turli qismlarini atroflicha o’rgandilar. XX asrdagi olib borilgan ilmiy ishlar avvalgi tasavvurlarni kengaytirdi va yangi ma’lumotlar bilan boyitdi.
Mustaqil ish.

1. 
   Qirg'oqlarini yuvib turgan okeanlar
   

2. 
   Eng baland va past nuqtalari
   

3. 
   Chekka nuqtalari
   

4. 
   Eng, eng, eng ………….
   

Mustahkamlash.
“Assisment texnikasi”

Test Yevrosiyo materigi quruqlik maydonining qancha qismini egallaydi? 37,5% 36,5%. 35,0% 35,5%	Savol O’rta Osiyolik geograf olimlarning Yevrosiyo materigini o’rganishga bag’ishlangan qanday asarlarini bilasiz? “Hindiston” “Boburnoma” “Kitob surat al arz”
Geografik diktant Yevrosiyo materigi sharqda …… bo’gozi orqali Shimoliy Amerikadan ajralsa, g’arbda …… bo’g’ozi orqali Afrikadan ajralib turadi. Javob: Bering, Gibraltar.	Amaliy topshiriq Masshtab 1:55 000 000 (550 km). Xaritada A va B nuqtalar orasidagi masofa 2 sm. A va B nuqtalar orasidagi haqiqiy masofa qancha? Javob: 550 x 2=1100 km.

Guruhlar bilan xaritadan joy nomlarini topish musobaqasi o’tqaziladi. Guruhlar to’plagan rag’batlar qo’shilib g’olib komanda aniqlanadi.

Faol qatnashgan o`quvchilar alohida baholanadi.


Uyga vazifa. Yozuvsiz xarita bilan ishlash. H.Hasanovning “Sayyoh olimlar” asarini o’qish.