Sanli texnologiyalar ministrligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
SANLI TEXNOLOGIYALAR MINISTRLIGI


MUHAMMED AL-XOREZMIY ATINDAǴÍ
TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI
NÓKIS FILIALÍ


Kompyuter injiniringi fakulteti
Ózbek tili hám shet tilleri kafedrası
Dástúriy injiniringi baǵdarı
1-kurs 304-22 topar studenti
Rozumova Diananıń
Filosofiya páninen




REFERAT JUMISI


Tema: IKT tarawına baylanıslı arnawlı atamalar

Tayarlaǵan _________________ D.Rozumova


Qabıllaǵan _________________­­_A.Allambergenov
Nókis –2023

Tema:Kritikalawdıń qanday túrlerin bilesiz?

Jobası:
1.Krtika haqqında ulıwma túsinik
2.Kritikanıń túrleri boyınsha sıpatlama
3.Kritika mazmunı
Dúnyaģa kózqaras-bul adamnıń dúnyada tutqan ornı,onıń bul dúnyaģa qatnası,adamnıń dúnya haqqında ulıwmalasqan qaraslarınıń (pikitleriniń),tastıyqlanıwınıń,keypiyatlarınıń,keshirmeleriniń sisteması.Olar adamnıń bahalıq orientasiyaların,minez-xulqınıń printsiplerin,ómirlik pozitsiyasın anıqlaydı.Kritikalaw eleslerde hám túsiniklerde sáwlelengen bilimlerdiń belgili jıynaģına aytamız.Olarģa dúnyaģa kóz qarastıń tiykarın quraydı.Olar adamnıń barlıq bilimlerin kirmeydi,al tek ģana ulıwma jaģdaylar hám printsipler kiredi Olar dúnyaģa kóz qarastıń printsiplerine isenimge ótken waqıtta,bul bilimlerdiń shinliģin qatań isenim payda bolģanda,olarģa tikarlanıp hàreket etiwge tayar turģanda aylanadı.Isenim bilimniń ózgeshe túri emes,al onıń háreketiniń sapalı sıpatlaması boladı.Dùnyaģa kòz qaraslıq jaģdaylar hàp printsipler haqiyqattiń qubılısların bahalawdı óz ishine aladi.Adamnıń ómiriniń mazmunin,onıń qorshaģan dúnyaģa qatnasın qamtıydı.
Kritikalaw dúnyaģa kózqaras óziniń emotsionallıq-psixologiyalıq tàrepin qaraytuģın hàm adamniń dúnyaģa kózqaraslıq pozitsiyasın jeterli dàrejede tàsirin tiygizetuģın keypiyatlardı,seziwlerdi,keshirmelerdi,óz ishine qamtiydi.Dúnyaģa kóz qarastıń emotsional-psixologiyalıq hàm ratsionlıq eki tàrepi anaw yáki mınaw dàrejede qàlegen dúnyaģa kózqarasqa tiyisli.Biraq ta,adamlarda oniń hàr qiyli tipleri,àdette,olardiń bir túri ústin keledi Dúnyaģa kózqarastıń àhmiyetli komponentleri sipatinda ideallar alıp qaraldı.Olardıń adamnıń shınlıqqa,jaqsılıqqa,sulıwlıqqa,àdillikke bolģan umtiliwlariniń eń joqarģı maqseti jàmlengen.Ideal adamniń iskerliginiń barlıq túrleriniń ruwxiy baģdari sıpatında xızmet etedi,oģan màni baģıshlaydı hàm maqsetke bagdarlaydı.Adamniń kritikalwi menen sotsialliq topardıń,jámiyetlik klastıń hàm bir pútin jámiyettiń dúnyaģa kózqarasınıń arasında ayirmashiliq bar ekenligin biliwimiz kerek.Hàr qiyli adamlardıń dúnyaģa kóz qarası bidey emes.Ol tek ģana insanniń qàliplesiwine tàsirin tiygizetuģın obyektivlik faktorlardan ģárezli boladı.Ómirge tariyxında,onıń ruwxıy rawajlanıwında áhmiyetli rolge iye bolıwı menen baylanıslı.
Tàbiyat qublislarına adamlıq qásiyetler bar.Alģashqı jámiyet adamniń fantaziyası tàrepinen dórelgen ańizlıq maqluqlar-qudaylar,ruwxlar,qaharmanlar-adamlıq belgilerge iye boladı,olar adamlardıń is-hàreketin isleydi,al ol olardıń taģdiri bolsa óletuģın adamlardıń taģdirine uqsas boladı.Ańizlarda àyyemgi adamlardıń dúnyanıń bir pútinligi,adam hám tàbiyattıń ajıralnas birligi haqqındaģı pikirleri òz sàwleleniwin tabadı.
Onıń tiykarģı belgileri tómendegilerden ibarat:
-antropomorflılıq,yaģniy kritika tàbiyat qubılısların adam menen anologiyada alıp qaraw,tàbiyatqubılıslarına adamģa tàn bolģan qàsiyetlerdi (hek kórieshilik,qıynalıw h.t.b) beriw;
-deskritiplik,bul termin inglis tilinen alınıp sıpatlaw degen mànige iye bolip,qubılıslar,waqiyalardi tùsindirme joli menen gùrtiń,ańiz formasinda bayab etiwge umtiliwdi ańlaradı.Qaharmanlar hàm qudaylar ózgeshe adamlar;
-obyektiv hàm subyektiv dúnyalardıń sinkretizimi (birikken) menen aniqlanadi;
-magiya menen baylanıslı boliwinda (bul belgili obshinalıq sananiń joqari dárejesine tiyisli bolģan) kóri edi.
Filosofiya bunnan 2500 jildan aslam waqit burin Àyyemgi Hidistan,Qıtay,Egipet ellerinde payda bolģan.Filosofiya termini grek tilinen alinip (phileo- sùyemen,sophia-danalıq),àyyemgi grek oyshillariniń pikirinshe ,danaliqti sùyetuģın,danalıqqa,shınlıqqa umtılıwshı adamdı ańlattı.Òzin birinshi ret filosof dep ataģan oyshil Pifagor bolģan,al filosofiyani òzgeshe ilim sipatinda birinshi ret bólip kórsetke Platon.Ilimlerdiń rawajlanabaģanlıģı sebepki filosofiyalıq problemalar barliq ilimler jiynaģi menen aralasqan,tek ģana bólinbegen bilimlerdiń quramına matramatika,astronomiya,mexanika,ximiya,biologiya hàm basqada arnawli ilimler ajıralıp shıqqan.Filosofiya dùnya haqqında ulıwma bilimler sistemasına aylanıp,óziniń baslı màselesi retinde tàbiyat,jàniyet,adam haqqinda uliwma hàm tereń sorawlarģa juwap beriwdi akip qaradi.
Bularģa qosimsha filosofiyaniń ishine dw filosofiyalıq differentsiyası ketip,oniń salistirmali túrde ózgeshe tarawlari payda bola basladi Olarģa bolmis haqqındaģı tàliymat-ontologiya (grek sóz);biliw haqqındaģı tàlimat-gnoseologiya (grek sôzi);uliwma baylanis hàm rawajlaniw haqqindaģı tálimat-dialektika;duris oylawfiń formalari hám nızamları haqqındaģı tàlimat-logika;moral haqqındaģı tálimat-etika.
Ilimge kirisiw ilimniń rawajlanıwınıń teoriyalıq mashqalalarınıń ùyrenetuģın pàn bolıp tabıladı.Ol óz aldına taraw sıpatında XX àsirdiń 60-jılları bólinip shıģadı.
Kritikslawdıń tùrleri:
Integrativlik funktsiya.Jeke ilimler tàrepinen beriletuģın bilimler hár qıylı bolģanlıģı sebepli,okar bir pútin sistemaģa keltiriwge mútáj.Bolmasa izertlewshi óziniń ilimiy jámááttegi ornın anıqlawda joytılıwı múnkin.
Filosofiyanıń sınlıq funktsiyası tek basqa pànlerge tarqalıp qoymastan,al ol filosogiyanıń ózine de qollaniladi.Antikaliq dàwirden baslap kòpshilik filosoflar tàrepinen alģa súrilgen "barliq nárseni gùman astına qoyîw kerek" printsipi ómir súrip turģan bilimge hàm màdeniy bahaliq qatnasiqlarģa kritikaliq usildiń àhmiyetin kórsetedi.Olardıń rawajlaniwinda bul fuktsiya dogmaliqqa qarsı qaratılģan roldi atqaradi.Bul jerde unamlı àhmiyetke tek ģana dialektikalıq biykarlawģa tiykarlanģan konstruktivlik sın ģana iye bolıwı múmkin.
Shıģıs hàm Batısta filosofiyadaģı kritikanıń rawajlanıwı ózine tán ózgesheliklerge qaramastan bir qatar ulıwma nızamlıqlarģa iye.
Birinsjiden,filosofiyaliq oy Shıģısta da,Batısta da jámiyetlik sananıń eń dàslepki forması sıpatında óz ishine aladi.Ol dúnyani hàm ondaģi barliq qubilislardi tàbiy sebeler tiykari da túsindire almawi xarakterli.
Ekinshiden,Batistiń hám Shıģıstıń filosofiyası klaslıq jámiyettiń hàm mámlekettiń payda boliwi menen jàmiyetlik filosofiyaniń sananiń formasi retinfe payda boladi.Àyyemgi Hindistanda filosofiyaniń payda boliwi b.e.sh bir mıńshı jıllıqqa,yaģniy onıń aymaģında qul iyelewshi màmleketlerdiń qáliplesken waqtına tiyisli.Qitayda filosofiya b.e.sh VI-V àsirlerde,jámiyettiń klaslarģa bòliniw protsesiniń baslaniwi menen payda boldi.Gretsiyadaģı antikaliq filosofiya "polislarda" b.e.sh VII-VI àsirlerde payda boldi.
Ùshinshiden,Batıs hàm hàm Shıģıstıń àyyemgi dúnya filosofiyasi jaqsiliq hàm jamaliq,gózzaliq hàm kelbetsizlik,àdillik hám àdilsizlik,dosliq,muhabbat hàm jek kòriwshilik,làzzetleniw,qıynalıq hàm taģı basqa mashqalaları menen qiziqqan.
Tòrtinshiden,Batıstıń hàm Shıģıstıń filosofiyasınıń rawajlanıwı nızamliģin kosmologiyaliq mashqalaradi hàm adamniń insanliq bolmisin tùsiniw lazim.Bul mashqalaniń mazmunin ashiw anaw yàki minaw filosofiyaliq mekteptiń yàki filosoftiń belgili bir dùnyaģa kòzqaraslıq baģdarlaniwin ańlatadi.
Krtikalawdıń jolları:
- "Tórt haq niyetli ideyalar"
- "Sebeplik teoriyasi"
- "Elementlerdiń turaqsizliģi"
- "Ortańģı jol"
- "Segizlik jol"
Ilimiy kritka kòplegen òz ara baylanisqa komponentlerden turadi.Olarģa hàr qiyli biliw ushin uliwma bolģan tùsini,pikir,oy juwmaģi,iim tàrepten qabillanģan printsipler,nizamlar,kategoriyalar siyaqli oylawdiń formalari jatadi Bul komponentlerden basqa ilimiy biliwdw quramaliraq-problena,gipoteza,teoriya siyaqli forrmalardi bólip kòrsetiwge boladi.
Ilimiy bilimniń rawajlaniwinda jańa qubilislar,burin belgisiz bolģan faktler,óziniń tùsindiriwin talap etetuģın jaģdaylar da payda boladi.Buraqta,bar bilimlerdiń dàrjesi,ilimniń kategoriyaliq apparatti bulardi túsindiriw ushin jetkiliksiz boladi.Bunday jaģdaydi problemaliq dep ataymiz.Bar bilimniń sheklengenligi hàm oniń bunnan bilay rawajlaniwina bolģan talap arasindaģi qarama-qarsiliqtiń tùsiniliwi ilimiy problemelardiń qoyiliwina alip keledi.Problema grek tilinen alinģan bolip,tikkeley awdarmasi tosqinli,qiyinshiliq,màsele degendi ańlatıp,sheshimi àhmiyetli yamasa teoriyaliq mànige iye bolģa,biliwdiń rawajlaniw barisinda obektiv túrinde payda bolatuģin soraw yamasa sorawlardiń kompleksin beredi.Problema soraw arqali aniqlanģanliģina qaramastan,bul tùsiniklerdi barabar túsinikler dep qarawģa bolmaydi Kritikalaw dúnyaģa kózqaras óziniń emotsionallıq-psixologiyalıq tàrepin qaraytuģın hàm adamniń dúnyaģa kózqaraslıq pozitsiyasın jeterli dàrejede tàsirin tiygizetuģın keypiyatlardı,seziwlerdi,keshirmelerdi,óz ishine qamtiydi.Dúnyaģa kóz qarastıń emotsional-psixologiyalıq hàm ratsionlıq eki tàrepi anaw yáki mınaw dàrejede qàlegen dúnyaģa kózqarasqa tiyisli.Biraq ta,adamlarda oniń hàr qiyli tipleri,àdette,olardiń bir túri ústin keledi Dúnyaģa kózqarastıń àhmiyetli komponentleri sipatinda ideallar alıp qaraldı.Olardıń adamnıń shınlıqqa,jaqsılıqqa,sulıwlıqqa,àdillikke bolģan umtiliwlariniń eń joqarģı maqseti jàmlengen.Ideal adamniń iskerliginiń barlıq túrleriniń ruwxiy baģdari sıpatında xızmet etedi,oģan màni baģıshlaydı hàm maqsetke bagdarlaydı.Adamniń kritikalwi menen sotsialliq topardıń,jámiyetlik klastıń hàm bir pútin jámiyettiń dúnyaģa kózqarasınıń arasında ayirmashiliq bar ekenligin biliwimiz kerek.Hàr qiyli adamlardıń dúnyaģa kóz qarası bidey emes.Ol tek ģana insanniń qàliplesiwine tàsirin tiygizetuģın obyektivlik faktorlardan ģárezli boladı.Ómirge tariyxında,onıń ruwxıy rawajlanıwında áhmiyetli rolge iye bolıwı menen baylanıslı.
Integrativlik funktsiya.Jeke ilimler tàrepinen beriletuģın bilimler hár qıylı bolģanlıģı sebepli,okar bir pútin sistemaģa keltiriwge mútáj.Bolmasa izertlewshi óziniń ilimiy jámááttegi ornın anıqlawda joytılıwı múnkin.
Filosofiyanıń sınlıq funktsiyası tek basqa pànlerge tarqalıp qoymastan,al ol filosogiyanıń ózine de qollaniladi.Antikaliq dàwirden baslap kòpshilik filosoflar tàrepinen alģa súrilgen "barliq nárseni gùman astına qoyîw kerek" printsipi ómir súrip turģan bilimge hàm màdeniy bahaliq qatnasiqlarģa kritikaliq usildiń àhmiyetin kórsetedi.Olardıń rawajlaniwinda bul fuktsiya dogmaliqqa qarsı qaratılģan roldi atqaradi.Bul jerde unamlı àhmiyetke tek ģana dialektikalıq biykarlawģa tiykarlanģan konstruktivlik sın ģana iye bolıwı múmkin.
Belgili bir ilim yamasa kàsip-òner hàm basqa tarawlarda anıq bir mànili bolıp kelgen sòzlerge terminler (yamasa atamalar) dep ataladı.Terminlerdiń mànilik qollanılıwına qaray ilimiy terminler hàm kàsiplik terminler bolıp bòlinedi.Dúnyaģa kózqaras-bul adamnıń dúnyada tutqan ornı,onıń bul dúnyaģa qatnası,adamnıń dúnya haqqında ulıwmalasqan qaraslarınıń (pikitleriniń),tastıyqlanıwınıń,keypiyatlarınıń,keshirmeleriniń sisteması.Olar adamnıń bahalıq orientasiyaların,minez-xulqınıń printsiplerin,ómirlik pozitsiyasın anıqlaydı.Kritikalaw eleslerde hám túsiniklerde sáwlelengen bilimlerdiń belgili jıynaģına aytamız.Olarģa dúnyaģa kóz qarastıń tiykarın quraydı.Olar adamnıń barlıq bilimlerin kirmeydi,al tek ģana ulıwma jaģdaylar hám printsipler kiredi Olar dúnyaģa kóz qarastıń printsiplerine isenimge ótken waqıtta,bul bilimlerdiń shinliģin qatań isenim payda bolģanda,olarģa tikarlanıp hàreket etiwge tayar turģanda aylanadı.Isenim bilimniń ózgeshe túri emes,al onıń háreketiniń sapalı sıpatlaması boladı.Dùnyaģa kòz qaraslıq jaģdaylar hàp printsipler haqiyqattiń qubılısların bahalawdı óz ishine aladi.Adamnıń ómiriniń mazmunin,onıń qorshaģan dúnyaģa qatnasın qamtıydı.
qızıǵıwshılıqlarınan qudaydıń járdemisiz qutıla almaydı. Solay etip orta ásir filosofiyası tutası menen teotsentrizm sıpatında xarakterleniwi tiyis.

Geologiya qudaynama-berilgen dinniń isenim-táliymatın sistematizatsiyalaw. Orta ásir filosofiyasınıń barlıq tiykarǵı túsinikleri quday menen baylanıstırıladı hám ol arqalı belgilenedi.

Orta ásirdegi filosofiyalıq oy tek Batıs Evropada emes, ol Shıǵısta, Vizantiyada rawajlanadı.

Vizantiyanıń filosofiyasınıń Batıs penen uqsaslıǵı bolǵan menen onıń bir qatar ózgeshelikleri bar.

476-jıl Batıs Evropa ushın Orta ásirdiń baslanıwı bolıp tabıladı. Usı jılı Batıs Rim imperiyası germanlar tárepinen jawlap alınadı. Shıǵıs Rim imperiyası Vizantiya Varvarlıq jawlap alıwdan qaladı. Nátiyjede ekonomikalıq siyasat hám mádeniy dástúrler hám jetiskenlikler óz qálpinde saqlanıp qaladı. Usıǵan baylanıslı Vizantiya joqarǵı rawajlanǵan ózgeshe mádeniyattıń orayı sıpatında basqa ellerdiń aldında turadı.

Bul jerde xristian dini hám onıń pravoslavyan formasında ústemlik etti. Bilim beriwge hám ilimge úlken húrmet penen qaradı. Vizantiya filosofları ilimniń antikalıq túsinigin saqlap qaldı. Barlıq ilimler filosofiya degen atama menen birikti. Máselen İ.Damaskin filosofiyaǵa altı anıqlama berdi:

Filosofiya jasawshı tábiyat bilimi
Filosofiya qudaydıń qudaylıq hám Adam islerin biliw
Filosofiya Adam ólimindegi shınıǵıw
Filosofiya qudayǵa usatıw
Filosofiya barlıq iskusstvolardıń ilimlerdiń baslaması
Filosofiya danalıqtı súyiwshilik haqqındaǵı ilim
Vizantiya filosofları grek filosoflarınıń oylarınıń barlıq baylıǵın ózlestirip aldı hám saqlap qaldı. Vizantiyaja jasaǵan peolatonizm aǵzaları Platon táliymatın sistematizatsiyaladı. Onıń tiykarǵı wákilleri Platon (205-270 jj), Yamalik (275-380 jj) hám Prokl (412-485 jj). Olar ushın pútkil dúnya ierarxiyalıq sistemalardan turdı, onıń tómengi qatlamı joqarısına minnetli. Onıń eń joqarı qatlamında bir pútinlik jaylasqan. Ol quday. Bul bir pútinlik hár qanday bolmıstıń sebebi. Ol bolmısqa tiyili emes, sonıń ushın ya aqıl bolıp, sóz bolıp oǵan jetpeydi, quday haqqında hesh nárse aytıwǵa bolmaydı. Ekinshi qatlam bul aqıl, onda ideyalar bar, bul taza bolmıs hám bir pútinlik tárepinen jaratılǵan.

úshinshi qatlam Jan, ol aqıl sıyaqlı endi birgelki emes, al janlı deneler arasında bólingen sebebi kosmos platonikler ushın jasawshı maqluq, jin-shaytanlardıń, adamlardıń, haywanatlardıń, ósimliklerdiń janı, bunnan basqa ol háreket etedi, Jan hár qanday hárekettiń barlıq oylawlardıń hám qapagershiliklerdiń deregi.

Tórtinshi qatlam, eń tómengi dene Jan sıyaqlı aqıldan jańa óz qásiyetlerin aqıllılıqtı garmoniyanı aladı, dene janǵa tiykarlanıp onıń formasın aladı.
Bolmıs - ulıwma hám onıń sanasına baylanıslı bolmaǵan jaǵdayda jasawshı obektiv bildiriwshi filosofiyalıq túsinik. Bolmıs materiallıq predmet kórinisinde bolıp, materiya hárekettiń hár qıylı formalarında kórinedi hám olar biri-birinen ajıralıp turadı. Ruwxıy bolmıs adamzattıń, ulıwma adamgershilik qadir qáwmetleriniń, ilimiy biliwdiń kategoriyaların hám printsiplerin óz ishine qamtıydı.

Bolmıs túsinigi substantsiya kategoriyası menen ajıralmas baylanısqan. Bul filosofiyalıq kategoriya, zatlıq substrakt hám predmetlerdiń ózgerisleriniń baslanǵısh tiykarı iretinde kórinedi. Substantsiya materiya hám onıń xarakterleriniń barlıq kórinisleriniń birligin sáwlelendiredi, biraq ol materiya túsinigi menen dál uqsas emes. Substantsiya materiya kórinisiniń jasaw forması bolıp, onıń ózgerisiniń tiykarǵı sebepshisi.

Bolmıs materialistlik túsiniktiń mánisi onı tek ǵana obektivligin dálillewden ibarat emes. Bolmıstıń eń tiykarǵı belgisi - onıń zatlıǵında. Materialistlik filosofiyanıń bul rejesin ilim barlıq waqıt tastıyıqlap kiyatır. Onda belgilep berilgenindey, barlıq sanaǵa sıyaqlı obektiv, birinshi, onı payda qıladı hám rawajlanıwınıń shartlı jaǵdayı boladı. Sana bolsa bul ekinshi bolıp, bolmıstıń bir kórinisi. Mine sonıń ushında bolmıs hám materiya túsinikleri kópshilik jaǵdayda birdey mánisinde qollanıladı.

Bolmıstıń sanaǵa qatnası boyınsha birinshiligi, sananıń ekinshiligi haqqındaǵı materialistlik táliymat jámiyet turmısına baylanıslı qollanılǵanda jámiyetlik bolmıstıń jámiyetlik sanaǵa qatnası boyınsha birinshi, tiykar, jámiyetlik sana bolsa onıń sáwlesi ekenligi belgili boladı.

Bolmıs túsinigi substantsiya kategoriyası menen ajıralmas baylanısqan. Bul filosofiyalıq kategoriya, zatlıq substrakt hám predmetlerdiń ózgerisleriniń baslanǵısh tiykarı iretinde kórinedi. Substantsiya materiya hám onıń xarakterleriniń barlıq kórinisleriniń birligin sáwlelendiredi, biraq ol materiya túsinigi menen dál uqsas emes. Substantsiya materiya kórinisiniń jasaw forması bolıp, onıń ózgerisiniń tiykarǵı sebepshisi.

Bolmıs materialistlik túsiniktiń mánisi onı tek ǵana obektivligin dálillewden ibarat emes. Bolmıstıń eń tiykarǵı belgisi - onıń zatlıǵında. Materialistlik filosofiyanıń bul rejesin ilim barlıq waqıt tastıyıqlap kiyatır. Onda belgilep berilgenindey, barlıq sanaǵa sıyaqlı obektiv, birinshi, onı payda qıladı hám rawajlanıwınıń shartlı jaǵdayı boladı. Sana bolsa bul ekinshi bolıp, bolmıstıń bir kórinisi. Mine sonıń ushında bolmıs hám materiya túsinikleri kópshilik jaǵdayda birdey mánisinde qollanıladı.

Bolmıstıń sanaǵa qatnası boyınsha birinshiligi, sananıń ekinshiligi haqqındaǵı materialistlik táliymat jámiyet turmısına baylanıslı qollanılǵanda jámiyetlik bolmıstıń jámiyetlik sanaǵa qatnası boyınsha birinshi, tiykar, jámiyetlik sana bolsa onıń sáwlesi ekenligi belgili boladı.
etnikalıq gruppalardıń mádeniyatlarınıń kem-kemnen rawajlanıwı bolıp tabıladı. İndualizmniń eń tiykarģı shıģarmaları "Bxadavashta" (qudaytalanıń qosıģı) dep ataladı.

İndualizmniń filosofiyalıq tiykarlanıwı altı sistemadan turadı.

Sankxya
Yoga
Vaysheshaka
Neya
Mimansa
Vedanta
Sankxyanıń úyretiliwi boyınsha dúnyanıń materiallıq birinshi sebepshisi prakritalar jasaydı. Olar sezimler arqalı qabıl etiledi hám úsh elementti óz ishine aladı radjasa-umtılıw, tamasa- qaranģılıq, sattva anıqlıq.

Hár bir zatta, onıń xarakteri boyınsha, usı úsh elementlerden biri orap aladı.

Yoga psixologiyalıq kategoriyalardı izertlewge hám praktikalıq psixologiyalıq úyretiwge itibar beredi, burınnan qalģan sistemalardıń medatatsiyası haqqında rejelerden kóp waqıtta shıģadı.

Veysheshikanıń dáliyllewinshe turaqlı ózgerisler, payda bolıwdıń hám tómenlep qalıwdıń máńgilik hám tsiklı protsessleri jasaydı. Usı protsesste, turaqlı element atası boladı. Bunda janlı jansız predmetler payda boladı. Jan máńgi hám sheksiz jasaydı, ol eki formaģa iye 1. Absolyut jetsikenlik óz kórinisin tabatuģın individuallıq forma.

Nsya ol vayshelmika menen tıģız baylanıslı, ayrıqsha dıqqatı, logika menen gnoseologiyanıń problemalarına qaratadı. Mimansa, Vedalarģa qaytıp keliwdi usınadı. Onıń túsindiriwinshe samsarı jolınan azat etiwdiń birden-bir jolı Vedalar aytqanlardı izbe-iz orınlaw bolıp tabıladı. Mimansa vedalıq tekslerdi abıroylı dep qabaq etip qoymastan bularda eń joqarģı seziwshilik universallıq substantsiyanı kóredi, bul máńgi jasaydı hám absolyut bolıp tabıladı. Biliw teoriyasınıń járdeminen zatlardıń durıs túsiniwine tek jetip qoymastan, al túp tiykarģı metafizikalıq túsiniklerge erise alamız. Buģan mısalı: sezimlik qabıllaw, logikalıq juwmaq jasaw yaki salıstırıw h.t.b.

Vedanta degen túsinik vedanıń tamam bolıwı degendi ańlatadı. Ol materiallıq kúshlerdiń birden-bir reallıq penen óz-ara baylanısınıń ónimli dúnya boladı degen rejeni dúnyanıń absolyutlıq ruwxıy mánisin túsinik, bunnan hámme nárselerdi keltirip shıģaradı.

Àyyemgi Hindistanda filosofiyanıń rawajlanıwı protsessinde materialistlik tendentsiyalar hám filosofiyalıq mektepler kórinedi. Bunday táliymatlardıń birine "Lokayata" táliymatı kiredi. Lokayatanıń dóretiwshisi bolıp Charvaktıń atı ataladı. Lokayatanıń túsindiriwinshe Adam 4 materiallıq elementlerden turadı: jer, suw, ot, hawa. Olar birigip deneni, seziwlerdi, organlardı dúzedi
Áyyemgi Qıtay filosofiyası - erteden qáliplesedi.Onda birinshi qosıqlardın' kitabı áyyemgi xalıq poeziyasının' toplamı bolıp sanaladı. (b.e.sh. XI-VI a'sirler). Tariyx kitabı (b.e.sh. mıńınshı jıldıń basında) rásmiy hújjetlerdiń tariyxıy waqıyalardıń jazba súwretlemeleriniń jıynaǵı bolıp tabıladı. Tártip kitabı (b.e.sh. IV-I ásirler) sıyasıy hám diniy tártiplestiriwler, báhár hám gúz kitabı (b.e.sh.VI-IV ásirler) etikalıq hám formal máselelerdi sheshiw.

Filosofiyanıń rawajlanıwınıń eń áhmiyetlisi bolıp jańalıqlardı jasaw kitabı (b.e.sh. XII-VI ásir) bolıp esaplanadı. Bunda dúnya hám adam haqqındaǵı Qıtay filosofiyasında birinshi túsinikler óz kórinisin tabadı. Bul kitaptıń úsh áhmiyetli bóleklerinen birewi İnv hám Yan elementleri haqqındaǵı miflerdi beredi.

Yan qanday bolmasın aktivligi menen hámme nárselerge kirip otırıwshılıǵı menen belgilenedi, al İnv kútip turıwshılıq penen ajıraladı.

Qıtayda filosofiya "urısıwshı mámleketler" dep atalatuǵın dáwirde eń joqarǵı gúlleniwge eristi. Bul dáwirde Qıtay filosofiyasınıń "altın ásiri" dep ataydı.

Bul dáwirde tiykarǵı filosofiyalıq altı baǵdar:

In - Yan
Konfutsilik

Daosizm
İmen mektebi
Moizm
Legizm
Konfutsiydiń (b.e.sh 551-479 j) pikiri boyınsha "İnsan ózi ushın emes, jámiyet ushın insan" bolıp tabıladı. Konfutsiylik etika adamdı onıń sotsiallıq funktsiyası menen baylanısta túsinedi, al tábiyat bul adamdı usı funktsiyanı tiyislik dárejede orınlawǵa ákeliwi dep biledi.

Daosizmniń dıqqat orayında tábiyat, kosmos hám adam turadı, biraq olar ratsionallıq jol menen emes, al logikalıq izbe-izlik formalardı konstruktsiya etiw menen emes, al tirishiliktiń tábiyatına tikkeley eniwdiń járdemi menen erise aladı.

İmen mektebi haqıyqatlıqtıń tilde aytılıwı. Ol zatlardıń qatnasın hám usı qatnasıqların hám son'ınan pikir juwırtıwlar menen izertleydi.

Monistlik mektep, onıń dóretiwshisi Mo tszi (b.e.sh 479-431 j). Bunda bas dıqqat sotsiallıq etika problemalarına awdarıladı. Mektepte qara miynet onıń tıńlawshılardıń jasawınıń deregi anıqlanadı.

Montrlerdiń táliymatı Konfutsiy táliymatına qarama-qarsı turadı.

Eń sońında "legizm" urısıwshı mámleketlerdiń dáwirindegi sotsiallıq siyasiy ózgerisler máselelerine dıqqat ayrıqsha awdarǵan táliymat sıpatında qáliplesti. Onıń wákilleri sotsiallıq teoriya menen mámleketlik basqarıwdıń problemaları menen shuǵıllandı.

ushın barlıq adamlar eriktiń qanday bolsada ómir mánisi. Adamnıń ishki turmısın baqlay otırıp, ásirese óziniń, Avgustin: Adam jaqsılıqtı biledi, biraq onıń erki oǵan baǵınbaydı, islewdi qálemesede, ol isleydi dep juwmaq shıǵardı. Adamnıń usı awhalın ol jannıń awırıwǵa ushırawı onıń ózine baǵınbawı yaǵnıy ózindegi joqarǵı baslamaǵa baǵınbawı dep bildi.

Orta ásir táliymatı boyınsha Adam óz gúnalıq qızıǵıwshılıqlarınan qudaydıń járdemisiz qutıla almaydı. Solay etip orta ásir filosofiyası tutası menen teotsentrizm sıpatında xarakterleniwi tiyis.

Geologiya qudaynama-berilgen dinniń isenim-táliymatın sistematizatsiyalaw. Orta ásir filosofiyasınıń barlıq tiykarǵı túsinikleri quday menen baylanıstırıladı hám ol arqalı belgilenedi.

Orta ásirdegi filosofiyalıq oy tek Batıs Evropada emes, ol Shıǵısta, Vizantiyada rawajlanadı.

Vizantiyanıń filosofiyasınıń Batıs penen uqsaslıǵı bolǵan menen onıń bir qatar ózgeshelikleri bar.

476-jıl Batıs Evropa ushın Orta ásirdiń baslanıwı bolıp tabıladı. Usı jılı Batıs Rim imperiyası germanlar tárepinen jawlap alınadı. Shıǵıs Rim imperiyası Vizantiya Varvarlıq jawlap alıwdan qaladı. Nátiyjede ekonomikalıq siyasat hám mádeniy dástúrler hám jetiskenlikler óz qálpinde saqlanıp qaladı. Usıǵan baylanıslı Vizantiya joqarǵı rawajlanǵan ózgeshe mádeniyattıń orayı sıpatında basqa ellerdiń aldında turadı.

Bul jerde xristian dini hám onıń pravoslavyan formasında ústemlik etti. Bilim beriwge hám ilimge úlken húrmet penen qaradı. Vizantiya filosofları ilimniń antikalıq túsinigin saqlap qaldı. Barlıq ilimler filosofiya degen atama menen birikti. Máselen İ.Damaskin filosofiyaǵa altı anıqlama berdi:

Filosofiya jasawshı tábiyat bilimi

Filosofiya qudaydıń qudaylıq hám Adam islerin biliw
Filosofiya Adam ólimindegi shınıǵıw
Filosofiya qudayǵa usatıw
Filosofiya barlıq iskusstvolardıń ilimlerdiń baslaması
Filosofiya danalıqtı súyiwshilik haqqındaǵı ilim
Vizantiya filosofları grek filosoflarınıń oylarınıń barlıq baylıǵın ózlestirip aldı hám saqlap qaldı. Vizantiyaja jasaǵan peolatonizm aǵzaları Platon táliymatın sistematizatsiyaladı. Onıń tiykarǵı wákilleri Platon (205-270 jj), Yamalik (275-380 jj) hám Prokl (412-485 jj). Olar ushın pútkil dúnya ierarxiyalıq sistemalardan turdı, onıń tómengi qatlamı joqarısına minnetli. Onıń eń joqarı qatlamında bir pútinlik jaylasqan. Ol quday. Bul bir pútinlik hár qanday bolmıstıń sebebi. Ol bolmısqa tiyili emes, sonıń ushın ya aqıl bolıp, sóz bolıp oǵan jetpeydi, quday haqqında hesh nárse aytıwǵa bolmaydı. Ekinshi qatlam bul aqıl, onda ideyalar bar, bul taza bolmıs hám bir pútinlik tárepinen jaratılǵan.

Úshinshi qatlam Jan, ol aqıl sıyaqlı endi birgelki emes, al janlı deneler arasında bólingen sebebi kosmos platonikler ushın jasawshı maqluq, jin-shaytanlardıń, adamlardıń, haywanatlardıń, ósimliklerdiń janı, bunnan basqa ol háreket etedi, Jan hár qanday hárekettiń barlıq oylawlardıń hám qapagershiliklerdiń deregi.

Tórtinshi qatlam, eń tómengi dene Jan sıyaqlı aqıldan jańa óz qásiyetlerin aqıllılıqtı garmoniyanı aladı, dene janǵa tiykarlanıp onıń formasın aladı
Dialekt-(grekshe.dialektos).Terrotoriyalıq hàm sotciallıq tıģız baylanıstıń nàtiyjesinde qàliplesken,grammatikalıq qurılısında ,sòzlik quramı.
Sanskrit-biziń eramızģa deyingi VI àsirden baslap payda bolģan ertedegi induslardıń gòne àdebiy tili.Sol àdebiy tilge qarama-qarsı til prakrit dep ataladı.Prakrit ti orta àsirdegi Xindistannıń xalıq tili.
Terminlerdiń jàmiyetimizde qollanılıwı sózdiń quramındaģı fonema geyde òziniń ayrıqsha aytılıwına baylanıslı sòylewshiniń òzin de sıpatlap beriwi mùmkin,yaģniy hàr bir sóylewshiniń òzin de sıpaylap beriwde mùmkin,yaģniyhàr bir sóylewshiniń seslerdi aytıwında òzine tàn òzgeshelikkerge iye boladı.Màselen,orıs tiliniń orfoepiyası menen jaqsı tanıs bolģan adamarıssga sózlerdi bul tildegi sòykewdiń àdebiy normalarına sàykeslep aytadı:raman (roman),samalot (samalyot) hàm taģı basqa.Al olardıń orfoepiyasın jaqsı bilmeytuģın adamlar bul sózlerdi buzıp yamasa ana tildiń normalarına sàykeslep aytıw múmkin.Sonday-aq awızeki sòylewde dialektlik ózgeshelikler de bildiriliwi múmkin:gopir (kòpir),gùlp (qulıp),mıqtı (mıqlı) hám taģı basqalar.
Terminler studentlerdiń sabaq waqtında ótiletuģın hàm ùyreniwi zàrùr bolģan ayırım terminlerdiń shet tillerdegi shıģısı,jazılıwı hàm qaraqalpaq tilinde ańlatılatuģın mànileri berildi.Keltirilgen mısallar hàzirgi qaraqalpaq àdebiy til biliminiń tarawlarında ùyreniletuģın teoriyalarģa sàykes jazıldı.Sonday-aq qaraqalpaq tilindegi lingvistikalıq terminlerdiń ańlatılatuģın mànisi hám soģan sàykes mısallar keltirildi.Biz bul jumısımızda qaraqalpaq tilindegi lingvistikalıq terminlerdiń barlıģın qamrap aldıq degen pikirden awlaqpız,sebebi hàzirgi zaman xabar-texnologiyası tez pàt penen rawajlanıp baratırģan bir payıtta ilimniń,àsirese lingvistikanıń keń túrde izertleniwi sózsiz.Solay eken,terminlerdi durıs jazıw,stillik talapqa ılayıq qollanıw aldaģı wazıypalarımızdıń biri bolıp qaladı degen niyettemiz.
Veysheshikanıń dáliyllewinshe turaqlı ózgerisler, payda bolıwdıń hám tómenlep qalıwdıń máńgilik hám tsiklı protsessleri jasaydı. Usı protsesste, turaqlı element atası boladı. Bunda janlı jansız predmetler payda boladı. Jan máńgi hám sheksiz jasaydı, ol eki formaģa iye 1. Absolyut jetsikenlik óz kórinisin tabatuģın individuallıq forma.

Nsya ol vayshelmika menen tıģız baylanıslı, ayrıqsha dıqqatı, logika menen gnoseologiyanıń problemalarına qaratadı. Mimansa, Vedalarģa qaytıp keliwdi usınadı. Onıń túsindiriwinshe samsarı jolınan azat etiwdiń birden-bir jolı Vedalar aytqanlardı izbe-iz orınlaw bolıp tabıladı. Mimansa vedalıq tekslerdi abıroylı dep qabaq etip qoymastan bularda eń joqarģı seziwshilik universallıq substantsiyanı kóredi, bul máńgi jasaydı hám absolyut bolıp tabıladı. Biliw teoriyasınıń járdeminen zatlardıń durıs túsiniwine tek jetip qoymastan, al túp tiykarģı metafizikalıq túsiniklerge erise alamız. Buģan mısalı: sezimlik qabıllaw, logikalıq juwmaq jasaw yaki salıstırıw h.t.b.

Vedanta degen túsinik vedanıń tamam bolıwı degendi ańlatadı. Ol materiallıq kúshlerdiń birden-bir reallıq penen óz-ara baylanısınıń ónimli dúnya boladı degen rejeni dúnyanıń absolyutlıq ruwxıy mánisin túsinik, bunnan hámme nárselerdi keltirip shıģaradı.

Àyyemgi Hindistanda filosofiyanıń rawajlanıwı protsessinde materialistlik tendentsiyalar hám filosofiyalıq mektepler kórinedi. Bunday táliymatlardıń birine "Lokayata" táliymatı kiredi. Lokayatanıń dóretiwshisi bolıp Charvaktıń atı ataladı. Lokayatanıń túsindiriwinshe Adam 4 materiallıq elementlerden turadı: jer, suw, ot, hawa. Olar birigip deneni, seziwlerdi, organlardı dúzedi

Áyyemgi Qıtay filosofiyası - erteden qáliplesedi.Onda birinshi qosıqlardın' kitabı áyyemgi xalıq poeziyasının' toplamı bolıp sanaladı. (b.e.sh. XI-VI a'sirler). Tariyx kitabı (b.e.sh. mıńınshı jıldıń basında) rásmiy hújjetlerdiń tariyxıy waqıyalardıń jazba súwretlemeleriniń jıynaǵı bolıp tabıladı. Tártip kitabı (b.e.sh. IV-I ásirler) sıyasıy hám diniy tártiplestiriwler, báhár hám gúz kitabı (b.e.sh.VI-IV ásirler) etikalıq hám formal máselelerdi sheshiw.

Filosofiyanıń rawajlanıwınıń eń áhmiyetlisi bolıp jańalıqlardı jasaw kitabı (b.e.sh. XII-VI ásir) bolıp esaplanadı. Bunda dúnya hám adam haqqındaǵı Qıtay filosofiyasında birinshi túsinikler óz kórinisin tabadı. Bul kitaptıń úsh áhmiyetli bóleklerinen birewi İnv hám Yan elementleri haqqındaǵı miflerdi beredi.

Yan qanday bolmasın aktivligi menen hámme nárselerge kirip otırıwshılıǵı menen belgilenedi, al İnv kútip turıwshılıq penen ajıraladı.

Qıtayda filosofiya "urısıwshı mámleketler" dep atalatuǵın dáwirde eń joqarǵı gúlleniwge eristi. Bul dáwirde Qıtay filosofiyasınıń "altın ásiri" dep ataydı.

Bul dáwirde tiykarǵı filosofiyalıq altı baǵdar:

In - Yan
Konfutsilik

Daosizm
İmen mektebi
Moizm
Legizm
Konfutsiydiń (b.e.sh 551-479 j) pikiri boyınsha "İnsan ózi ushın emes, jámiyet ushın insan" bolıp tabıladı. Konfutsiylik etika adamdı onıń sotsiallıq funktsiyası menen baylanısta túsinedi, al tábiyat bul adamdı usı funktsiyanı tiyislik dárejede orınlawǵa ákeliwi dep biledi.

Daosizmniń dıqqat orayında tábiyat, kosmos hám adam turadı, biraq olar ratsionallıq jol menen emes, al logikalıq izbe-izlik formalardı konstruktsiya etiw menen emes, al tirishiliktiń tábiyatına tikkeley eniwdiń járdemi menen erise aladı.

İmen mektebi haqıyqatlıqtıń tilde aytılıwı. Ol zatlardıń qatnasın hám usı qatnasıqların hám son'ınan pikir juwırtıwlar menen izertleydi.

Monistlik mektep, onıń dóretiwshisi Mo tszi (b.e.sh 479-431 j). Bunda bas dıqqat sotsiallıq etika problemalarına awdarıladı. Mektepte qara miynet onıń tıńlawshılardıń jasawınıń deregi anıqlanadı.

Montrlerdiń táliymatı Konfutsiy táliymatına qarama-qarsı turadı.

Eń sońında "legizm" urısıwshı mámleketlerdiń dáwirindegi sotsiallıq siyasiy ózgerisler máselelerine dıqqat ayrıqsha awdarǵan táliymat sıpatında qáliplesti. Onıń wákilleri sotsiallıq teoriya menen mámleketlik basqarıwdıń problemaları menen shuǵıllandı.

ushın barlıq adamlar eriktiń qanday bolsada ómir mánisi. Adamnıń ishki turmısın baqlay otırıp, ásirese óziniń, Avgustin: Adam jaqsılıqtı biledi, biraq onıń erki oǵan baǵınbaydı, islewdi qálemesede, ol isleydi dep juwmaq shıǵardı. Adamnıń usı awhalın ol jannıń awırıwǵa ushırawı onıń ózine baǵınbawı yaǵnıy ózindegi joqarǵı baslamaǵa baǵınbawı dep bildi.
Kritikalaw dúnyaģa kózqaras óziniń emotsionallıq-psixologiyalıq tàrepin qaraytuģın hàm adamniń dúnyaģa kózqaraslıq pozitsiyasın jeterli dàrejede tàsirin tiygizetuģın keypiyatlardı,seziwlerdi,keshirmelerdi,óz ishine qamtiydi.Dúnyaģa kóz qarastıń emotsional-psixologiyalıq hàm ratsionlıq eki tàrepi anaw yáki mınaw dàrejede qàlegen dúnyaģa kózqarasqa tiyisli.Biraq ta,adamlarda oniń hàr qiyli tipleri,àdette,olardiń bir túri ústin keledi Dúnyaģa kózqarastıń àhmiyetli komponentleri sipatinda ideallar alıp qaraldı.Olardıń adamnıń shınlıqqa,jaqsılıqqa,sulıwlıqqa,àdillikke bolģan umtiliwlariniń eń joqarģı maqseti jàmlengen.Ideal adamniń iskerliginiń barlıq túrleriniń ruwxiy baģdari sıpatında xızmet etedi,oģan màni baģıshlaydı hàm maqsetke bagdarlaydı.Adamniń kritikalwi menen sotsialliq topardıń,jámiyetlik klastıń hàm bir pútin jámiyettiń dúnyaģa kózqarasınıń arasında ayirmashiliq bar ekenligin biliwimiz kerek.Hàr qiyli adamlardıń dúnyaģa kóz qarası bidey emes.Ol tek ģana insanniń qàliplesiwine tàsirin tiygizetuģın obyektivlik faktorlardan ģárezli boladı.Ómirge tariyxında,onıń ruwxıy rawajlanıwında áhmiyetli rolge iye bolıwı menen baylanıslı.
Tàbiyat qublislarına adamlıq qásiyetler bar.Alģashqı jámiyet adamniń fantaziyası tàrepinen dórelgen ańizlıq maqluqlar-qudaylar,ruwxlar,qaharmanlar-adamlıq belgilerge iye boladı,olar adamlardıń is-hàreketin isleydi,al ol olardıń taģdiri bolsa óletuģın adamlardıń taģdirine uqsas boladı.Ańizlarda àyyemgi adamlardıń dúnyanıń bir pútinligi,adam hám tàbiyattıń ajıralnas birligi haqqındaģı pikirleri òz sàwleleniwin tabadı.
Onıń tiykarģı belgileri tómendegilerden ibarat:
-antropomorflılıq,yaģniy kritika tàbiyat qubılısların adam menen anologiyada alıp qaraw,tàbiyatqubılıslarına adamģa tàn bolģan qàsiyetlerdi (hek kórieshilik,qıynalıw h.t.b) beriw;
-deskritiplik,bul termin inglis tilinen alınıp sıpatlaw degen mànige iye bolip,qubılıslar,waqiyalardi tùsindirme joli menen gùrtiń,ańiz formasinda bayab etiwge umtiliwdi ańlaradı.Qaharmanlar hàm qudaylar ózgeshe adamlar;
-obyektiv hàm subyektiv dúnyalardıń sinkretizimi (birikken) menen aniqlanadi;
-magiya menen baylanıslı boliwinda (bul belgili obshinalıq sananiń joqari dárejesine tiyisli bolģan) kóri edi.
Filosofiya bunnan 2500 jildan aslam waqit burin Àyyemgi Hidistan,Qıtay,Egipet ellerinde payda bolģan.Filosofiya termini grek tilinen alinip (phileo- sùyemen,sophia-danalıq),àyyemgi grek oyshillariniń pikirinshe ,danaliqti sùyetuģın,danalıqqa,shınlıqqa umtılıwshı adamdı ańlattı.Òzin birinshi ret filosof dep ataģan oyshil Pifagor bolģan,al filosofiyani òzgeshe ilim sipatinda birinshi ret bólip kórsetke Platon.Ilimlerdiń rawajlanabaģanlıģı sebepki filosofiyalıq problemalar barliq ilimler jiynaģi menen aralasqan,tek ģana bólinbegen bilimlerdiń quramına matramatika,astronomiya,mexanika,ximiya,biologiya hàm basqada arnawli ilimler ajıralıp shıqqan.Filosofiya dùnya haqqında ulıwma bilimler sistemasına aylanıp,óziniń baslı màselesi retinde tàbiyat,jàniyet,adam haqqinda uliwma hàm tereń sorawlarģa juwap beriwdi akip qaradi.
Paydalanılģan àdebiyatlar:
1.Berdimuratova A.K "Filosofiya" 2007
2.Berdimutlratova A.K "Filosofiya" 2010
3.Nazarov K. "Falsafa asoslari" 2010
4.Davronov Z, Sultanova A "Falsafa" 2013
5.Alimasov V "Falsafa yoxud fikirlash sanaati" 2013