Sanoat korxonalarida elektr energiya sifat koʻrsatkichlarini tadqiq etish

Kuchlanish va toklar shakllarining nosinusoidalligi va nosimmyetriyaligi 
Tarmoqning 
nosinusoidalligi 
kuchlanish 
egriligining 
nosinu-soidallik 
koeffisiyenti bilan xaraktyerlanadi. Nosinusoidallik koeffisiyenti har qanday 
istyeʼmolchilarda 5% dan oshmasligikyerak. Kuchlanish nosimmyetriyaligi dyeganda 
fazaviy yoki liniyaviy kuchlanishlarining amplitudaviy yoki fazaviy burchak 
siljishlarining oʻzaro tyeng boʻlmasligi tushuniladi.
Sanoat korxonalarida Elektr energiyasi tarmoqlarining ish vaqti davomida 
nominal chastota, nominal sinusoid kabi parametrlarning oʻzgarishi kuzatilib chiqaradi.
NATIJA MUHOKAMA 
Davlat elekt energiyasini quvvat sifatiga qoʻyiladigan standartlarga mos ravishda 
yuqorida keltirilgan koʻrsatgichlar asosida har bir sifat koʻrsatkichlarini matematik 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
195

---

tahlil qilinib standartlarga mosligi tekshirilib boriladi. Oʻrganilgan quvvat 
koʻrsatkichlari tavsiflangan talablar boʻyicha kuchlanish va oqimning yomonlashishi 
nafaqat uskunaning ishdan chiqishiga, ularning tez eskirishiga, balki tizimdagi 
maʼlumotlarning yoʻqolishiga, jarayonlarning buzilishiga olib keladi.
Sanoat korxonalarida baʼzida ushbu koʻrsatkich yomonlashuvi bir vaqtda 100 
million AQSH dollarigacha yetishi mumkin. Sanoat korxonalarida energiya sifatining 
pastligi elekt energiyasisni uzatish va isteʼmol jaryonidagi samarasiz yuqotishlarga olib 
kelmoqda va shu sababli hozida ushbu masala hamon dolzarbligicha qolmoqda. Sanoat 
korxonalarida sifat koʻrsatkichlarini hisoblash uni tushunish oddiygina taminlash juda 
muhim hisoblash koʻrsatkichlarining soddaligi uning hech bir energiya sohasi 
sharxlovchisiz tushunish imkonni berishi zarur. Energiya sifat nazorat dachiglaridagi 
koʻrsatgichlarni oddiy menejer ham tushunadigan darajada boʻlishi sifat nazoratini 
tezda baholash va zarur boʻlsa kerakli chora tadbirlarini vaqtida amalga oshirish 
imkonini beradi. Hozirda koʻplab xorijiy kompaniyalar tomonidan elekt energiya 
sifatini baholovchi ixtisoslashtirilgan multimetrlar, spektr analizatorlari, loggerlar, 
oʻlchash tizimlari va boshqa koʻplab meva nitoring vositalari tavsiya etilayotgan boʻlib, 
ular elektr sifat monitoringni 24 soatdan 12 siatgacha qisqa muddatda taxlil qilib uzogʻi 
yitti kun mobaynida natijalarini taqdim etishga moslashgan. Umuman olganda sanoat 
korxonalarida elekt sifat koʻrsatkichlarini oʻlchov maqsadlariga koʻra uchta turfa 
ajratishimiz mumkin: 
➢ Ekspress - elektr tarmogʻining ekspertizasi; 
➢ Elekt energiya quvvat sifatining doimiy monitoringi (monitoring); 
➢ Sanoat korxonalarida Elektr taʼminoti sifatining pasayishi sabablarini aniqlash 
maqsadida elektr tarmogʻini tekshirish.
Sanoat korxonalarida elekt sifat nazorati 
Audit - Elekt tarmogʻining ekspertizasi u sodda va arzon monitoring vositalari 
boʻlishi kerak. Audit vazifasi - barqaror anomaliyalarni aniqlashdan iborat. Audit 
tekshiruvi nisbatan qisqa kuzatuv vaqtida (daqiqalardan bir necha soatgacha) amalga 
oshiriladi. Monitoring ancha qiyin va qimmatroq dasturiy echimlarni talab qiladi. 
Bunda taqsimlangan, qoida tariqasida, markazlashtirilgan boshqaruv oʻlchov va 
axborot tarmoqlari monitoring qilinadi 
Bunday monitoringni amalga oshirish uchun zarur litsenziyaga ega boʻlgan 
ixtisoslashgan firmalar ekspertiza oʻtkazadilar.
Sanoat korxonalarida elekt sifat koʻrsatkichlarini tadqiq qilishda zamonaviy 
qurilmalar afzalliklari 
Garmonik analizatorlar 
Garmonik oʻlchagichlar garmonik buzilish maʼlumotlarini oʻlchash va qayd etish 
uchun moʻljallangan nisbatan oddiy asboblardir. Garmonik analizatorlarda toʻlqin 
shaklini koʻrsatish ekrani, kuchlanish simlari va oqim problari boʻlgan hisoblagich 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
196

---

qismlari mavjud. Analizatorlarning baʼzilari qoʻlda, boshqalari esa stol usti foydalanish 
uchun moʻljallangan. Baʼzi asboblar toʻlqin shaklidagi kuchlanish suratini va oʻlchash 
amalga oshirilayotgan paytdagi garmonik buzilishlar suratini koʻrsatib beradi. Boshqa 
asboblar oniy tasvirlarni yozib olish, shuningdek, vaqt oʻtishi bilan garmonik 
buzilishlarni doimiy ravishda qayd etish imkoniyatiga umumiy kuchlanish hosoblarini 
olish uchun bunday analizatorlar dam 20 tasining natijasi olinib oʻryacha hisob 
chiqariladi va standartlardagi nominal qiymat bilan solishtiriladi. 
 
1-rasm. Garmonik oʻlchagich 
Vaqtinchalik buzilishni aniqlovchi analizatorlar-qisqa muddatli, quyi sikl quvvat 
tizimidagi buzilishlarni yozib olish, saqlash va taqdim etish uchun ilgʻor maʼlumotlarni 
yigʻish qurilmalaridir. Sanoat korxonalarida ushbu asboblar uchun namuna olish 
stavkalari yuqori.
2-rasm. Vaqtinchalik buzulishini aniqlovchi analizator 
Vaqtinchalik buzilish yozuvchilari analizatorlar uchun sekundiga 2 dan 4 
milliongacha namuna olish mumkin. Yuqori namuna olish stavkalari oʻtkinchi 
hodisalarni ularning amplitudasi va chastotasi mazmuni boʻyicha tavsiflashni koʻproq 
aniqlikda koʻrsatib beradi. Bu ikkala atribut ham vaqtinchalik tahlilni amalga oshirish 
uchun zarurdir. Toʻlqin shaklining amplitudasi taʼsirlangan uskunaning shikastlanish 
ehtimoli haqida maʼlumot beradi. Bunday Chastota tarkibi bizga hodisalarning qanday 
bogʻlanishi va ularni qanday yumshatish mumkinligi haqida maʼlumotlarni ham beradi.
Bunday maʼlumotlar aniqlangandan soʻng, uskunaning sezgirligini aniqlash kerak. 
Masalan, 480 V dvigatelga qoʻllaniladigan 200-V tepalik impulsi dvigatelning ishlash 
muddatiga hech qanday taʼsir qilmasligi mumkin; ammo, jarayon boshqaruvchisiga 
qoʻllaniladigan bir xil impuls darhol muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
197

---

3-rasm. Taxminan 200 kHz chastotali 562 V amplitudaga erishgan vaqtinchalik oqim 
koʻrsatilgan. 
Osiloskoplar - takrorlanuvchi yuqori chastotali toʻlqin shakllarini yoki quvvat va 
boshqaruv 
davrlarida 
yuqori 
chastotali 
shovqinlarni 
tahrirlash 
mumkin. 
Osiloskoplarning namuna olish tezligi vaqtinchalik buzilish analizatorlariga qaraganda 
ancha yuqori Namuna olish tezligi sekundiga bir necha yuz million namunaga ega 
osiloskoplar keng tarqalgan. Bu asbobga takrorlanuvchi shovqin va yuqori chastotali 
toʻlqin shakllarini aniq qayd etish imkonini beradi.
Malumotni yoziʼuvchi qurilmalar, Diagramma qayd qiluvchilar - Baʼzan elektr 
quvvati tizimlarida kuchlanish, oqim, talab va harorat maʼlumotlarini yozib olish uchun 
maʼlumotlarni qayd qiluvchilar va diagramma yozuvchilaridan foydalaniladi. 
Maʼlumotlarni qayd qiluvchilar va diagramma yozish qurilmalari uzoq vaqt davomida 
barqaror holatdagi maʼlumotlarni oʻlchash uchun foydali boʻlgan sekin ish rejimidagi 
bqurilmalardir.
RMS hisoblagichlari-RMS atamasi odatda quvvat sifati ilovalarida qoʻllaniladi. 
Oqim yoki kuchlanishning RMS qiymati kuchlanish yoki oqimning asosiy 
komponentidan sezilarli darajada farqgʻash kursatgichi bilan ishlaydi.
XULOSA 
Oʻrganishlarimiz natijasida shu narsa maʼlum boʻldiki sanoat korxonalarida sifat 
koʻrsatkichlari nazorat qilish oʻz vaqtida amalga oshirilmaganligi sababdan turli ishlab 
chiqarish jaryonidagi tutashuvlar, qurilmalarda nosozliklar kelib chiqmoda. 
Nazoratning vaqtida amalga oshirilmasligi sababi esa: ilmiy tadqiqot markazlarida 
zaruriy texnikaning telifon, nazorat operatsiyalarini amalga oshirishda malakali 
operatsion mutaxasislar yetishmovchiligi, operatsion tizim taxlili uchun katta mablagʻ 
zarurati kabi muammolar mavjudligi aniqlandi. Sanoat korxonalarida elekt 
energiyaning sifat koʻrsatkichlarini nazorat qilishda quyidagilar tavsiya etiladi 
1. Sanoat korxonalarida doimiy tartibda malum reja asosida elekt energiyaning 
sifat koʻrsatkichlari aniqlash chora-tadbirlar kiritish zarur.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
198

---

2. Korxona tomonidan elekt energiya sifat koʻrsatkichlari yaxshilash va 
samaradorlikni oshirish uchun yillik mablagʻ ajratmasini 10% yuqori koʻrsatgichda 
belgilash.
3. Sifat nazorati uchun ilmiy tadqiqot markazlarini zamonaviy zaruriy texnika 
bilan taʼminlash.
4. Elektir energiya uzatishda isteʼmolchining qulay quvvat yuklamasini aniq 
hisobga olish 
5. Elektr uzatish va taqsimlash qurilmalarining soʻzlik va yaroqlilik darajasini 
doimiy nazoratga olish tavsiya etiladi 
Shuni ham taʼkidlash joizki Elekt energiyasi ishlab chiqarish jarayonida, siylab 
chiqarish uzatish, taqsimlash, isteʼmolchiga yetkazib berish kabi jarayonlar bir vaqtda 
amalga oshirilganligi sabab oʻziga yarasha murrakablik va qiyinchilik tuldiri tabiy hol. 
Shunday ekan elekt energiyasida samarali foydalanish yoʻllarini ishlab chiqish har 
doim oʻz dolzarbligini yoʻqotmaydi.