Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish

partiyasi va mahsulot uchun turlichadir. 
Partiyadagi detallar (mahsulotlar)ni bir operatsiyada ishlovdan o‘tish vaqti 
ya‘ni operatsiya sikli (T
op
) quyidagiga teng. 
T
op
= n t
dona
/C (min) 
bu yerda: n - detallar partiyasi miqdori, dona, 
t
dona
- operatsiya uchun donaviy vaqt (min), 
C - operatsiyani bir vaqtda bajarayotgan ish o‘rinlari soni, dona. 
Texnologik sikl davomiyligi bajariladigan operatsiyalar mehnat sig‘imi va 
detallar partiyasining operatsiyadan mehnat buyumlarining harakat turiga bog‘liq 
bo‘ladi. Ishlab chiqarishda mehnat buyumlarining 3 xil harakat turi kuzatiladi. 
1. Ketma- ket. 
2. Parallel. 
3. Parallel ketma-ket. 
Ishlab chiqarish jarayonida mehnat buyumlarining ketma-ket harakat turiga 
detallar partiyasi bir operatsiyadan keyingi operatsiyaga faqat partiyadagi barcha 

---

detallar to‘liq ishlovdan o‘tgandan so‘ng uzatiladi. Bu yerda parallellikka faqat bir 
xil operatsiyalarini bir nechta ish o‘rnida bajarishda ruhsat beriladi.
Bunda ishlab chiqarish siklining texnologik qismi uzunligi quyidagi formuladan 
aniqlanadi: 
T
teg k/k
= t
1
. 
n+ t
2
. 
n+ t
3
. 
n+ ....... t
m
. 
n = 
i
m


1
t
donai
.
n
yoki
T
tex k/k
= 







m
dona
C
t
n
1
bu yerda: t
dona
- operatsiyani bajarishga sarflangan vaqt, min, 
m - jarayondagi operatsiyalar soni, 
n - partiyadagi detallar soni (dona). 
Masalan: 20 dona detaldan iborat partiya ishlov berish jarayonida 4 ta 
operatsiyadan o‘tadi. Operatsiyalar davomiyligi quyidagicha: 
t
1
= 0,5 min,
t
2
= 2 min, t
3
= 1 min,
t
4 
= 3 min. 
Operatsiyadagi ish o‘rinlari soni mos ravishda: 
C
1
= 1, 
C
2
= 1, 
C
3
= 1, 
C
4
= 2. 
Transport partiyasi miqdori P = 5 dona. Detallarning ketma-ket harakat turida 
texnologik sikl davomiyligi quyidagiga teng bo‘ladi. 
T
tex k/k
= 20 
0 5
1
2
2
1
1
3
2
,
  




= 20 
.
5 = 100 min. 
Barcha operatsiyalar bo‘yicha detallar partiyasi harakati vaqti tanaffuslar 
vaqtini e‘tiborga olmaydi, shu sababdan ushbu vaqt ishlab chiqarish sikli haqiqiy 
davomiyligidan har doim qisqa bo‘ladi. 
Ushbu holatda texnologik sikl uzunligi partiya miqdori va barcha operatsiyalar 
mehnat sig‘imiga to‘g‘ri proporsionaldir. 
Operatsiyalarning ketma-ket harakat turini uncha katta bo‘lmagan partiyalar va 
mehnat sig‘imi kichik bo‘lgan mahsulotlar uchun qo‘llash maqsadga muvofiqdir. 
Shu sababdan ketma-ket harakat turi yakka tartibli, kichik seriyali va seriyali ishlab 
chiqarishda keng tarqalgan.
Ketma-ket harakat turi sodda harakat turi
hisoblanib, har bir ish o‘rnida uzluksiz ishni tashkil etishni ta‘minlaydi. Lekin shu 

---

bilan birga ushbu harakat turi eng uzun hisoblanadi va bunga detallarni keyingi 
operatsiyani kutish vaqtlarining kattaligi sabab bo‘ladi. Bizning misolimizda 
birinchi operatsiyada birinchi detalga ishlov berilguniga qadar ikkinchi, uchinchi 
va to‘rtinchi, ikkinchi detalga ishlov berulgunigacha birinchi, uchinchi, to‘rtinchi 
detallar bekor turadi. Demak, ishlov berilayotgan har bir detalning 1-operatsiyada 
turish vaqti 1-operatsiya vaqtini ishlov berilayotgan detallarga ko‘paytmasiga teng.
Barcha operatsiyalarda turli vaqt quyidagiga teng bo‘ladi
t
tur
= 

t
1
(n-1) + t
2
(n-1) + t
3
(n-1) + t
m
(n-1) = 

m
1
t
dona
(n-1) 
Misolimizda barcha detallarning turli vaqti 
(0,5 + 2 + 1 + 1,5)(20 - 5) = 75 min 
yoki ishlab chiqarish siklining 75% ga teng bo‘ladi. 
2. Ishlab chiqarish davomiyliginini qisqartirish uchun mehnat buyumlarini bir 
operatsiyadan ikkinchisiga qismlarga bo‘lib uzatish mumkin. Mehnat buyumlarni 
bunday tarzda uzatish asosan parallel harakat turida kuzatiladi.
Parallel harakat turida operatsiyalar o‘zaro shunday moslashtiriladiki, bunda har 
bir detal keyingi operatsiyaga partiyadagi boshqa detallarga ishlov berishni 
kutmay uzatiladi. Operatsiyalar harakatining ushbu turi jihozlar texnologik jarayon 
ketma-ketligida joylashtirilgan va operatsiyalar davomiyligining tenglashishiga 
erishilgan sharoitida samarali hisoblanadi. Bunda operatsiyalar orasidagi kutish 
vaqti yo‘qligi hisobiga detallar harakat vaqti qisqa bo‘ladi, natijada ishlab 
chiqarish sikli davomiyligi qisqa va tugallanmagan ishlab chiqarish miqdori kam 
bo‘ladi. Lekin, parallel harakat turida ham stanok va ishchilarning bekor 
qolishlarini bartaraf etib bo‘lmaydi. Mehnat buyumlarining parallel harakat turi 
yirik seriyali,ommaviy ishlab chiqarishda keng tarqalgan Ishlab chiqarish sikli 
texnologik qismining davomiyligi quyidagi formuladan aniqlanadi. 
T
tex par
= 
i
m


1
t
dona
(n-1) t
dona uz
yoki

---

T
tex par
= p
1
m

(t
dona
/c)+ (n - r) (t
dona
/c)
uz
(t
dona
/c)
uz
- vaqt uzun operasiyani bajarish davomiyligi. 
Yuqoridagi misolni parallel harakat turi uchun qo‘llasak, texnologik sikli 
quyidagiga teng bo‘ladi: 
T
tex par
= 5(0,5 + 2 + 1 + 1,5) + (20 - 5) 
.
2 = 25 + 30 = 55 min 
Operatsiyalar harakatining ushbu turi jihozlar texnologik jarayon ketma 
ketligida joylashtirilgan va operatsiyalar davomiyligining tengligiga erishilgan 
sharoitda samarali hisoblanadi. Bunda operatsiyalar orasidagi kutish vaqtining 
yo‘qligi hisobiga detallar harakati vaqti qisqa bo‘ladi. Natijada ishlab chiqarish 
sikli davomiyligi qisqa va tugallanmagan ishlab chiqarish miqdori kam bo‘ladi.
Yuqorida ko‘rilgan misolda 1, 3 operasiyalardagi detallar 2 operasiya 
bajarilgunicha kutib qoladi. Demak, ushbu kutish 2 operasiyaga bog‘lik bo‘lib,
(n-r)t
uz
ni tashkil etadi. 
(20-5) 
.
5 = 30 min yoki ishlab chiqarish siklining 54% [(30:55)
.
100] ni tashkil 
etadi. 
Lekin, parallel harakat turida ham stanok va ishchilarning bekor qolishlarini 
to‘liq bartaraf etib bo‘lmaydi. Ko‘rilayotgan misolda 1, 3, 4 operatsiyalardagi ish 
o‘rinlari ma‘lum vaqt davomida bekor turadi. Bunga ish o‘rinlaridagi operatsiyalar 
davomiyligining har xilligi sabab bo‘ladi. Mehnat buyumlarining parallel harakat 
turi yirik seriyali, ommaviy ishlab chiqarishda keng tarqalgan. 
3. Mehnat buyumlarining parallel ketma-ket harakat turiga partiyadagi detalga 
keyingi operatsiyada ishlov berish o‘zidan oldingi operatsiyadan detallarning bir 
qismi o‘tgach boshlanadi. Bunda 2 xil holatga ajratiladi: 
1-holatda1-operatsiya 2-sidan uzun bo‘lgan holatda jarayon ketma-ket tashkil 
etiladi yoki Yuqorida aytilganidek ma‘lum bir zaxira shakllantirib keyin 
boshlanadi. 

---

2-holatda 1-operatsiya davomiyligi keyingisidan qisqa bo‘lganda parallel 
harakat turidan foydalaniladi.
Mehnat buyumlarining parallel ketma-ket harakat turida, partiyadagi detallarga 
keyingi operatsiyada ishlov berish, o‘zidan oldingi operatsiyadan detalning bir 
qismi o‘tgach boshlanadi. Bunda ayrim operatsiyalar ketma-ket, ayrimlari parallel 
bajariladi. Natijada ish o‘rinlarini ish bilan to‘liq ta‘minlash va ishlab chiqarish 
siklini qisqartirish imkoniyati ta‘minlanadi. 
Texnologik sikl uzunligi quyidagi detallar donalab uzatilganda. 
T
tex k/k
=
1
m

t
dona
(n-1)(

t
uz
-

t
qic)
yoki detallar partiyalab uzatilganda 
T
tex/k 
= n
1
m

(t
dona
/c)- (n - r) 
1
1
m


(t
dona
/c)
qis k
bu yerda: 

t
uz
- uzun operatsiyalarni bajarish vaqti summasi
(yig‘indisi) 

t
qis 
- qisqa operatsiyani bajarish vaqti summasi (yig‘indisi). 
―Qisqa‖ va ―uzun‖ operatsiyalarni aniqlashda ketma-ket operatsiyalar 
solishtiriladi. 
T
tex k/k
= 20 (0,5+2+1+1,5)-(20-5)(0,5+1+1)=100 -37,5 = 62,5 min.
Ushbu harakat turida ishlab chiqarish siklini qisqarishiga operatsiyalarni 
bajarish ketma-ketligini almashtirish ham ta‘sir ko‘rsatadi. 
Operatsiyalar davomiyligi bir tekisda o‘sib yoki kamayib boradigan holat qulay 
variant hisoblanadi. Detallarni kutib qolish vaqti quyidagicha aniqlanadi. 
T
kut
= (n-r) 

t
qis
t
kut
= (20-5)(0,5+1+1) = 37,5 min yoki ishlab chiqarish siklining (37,5:62,5)
.
100 = 
58% ni tashkil etadi. 
Mehnat buyumlarining parallel ketma-ket harakat turi operatsiyalar 
davomiyligining turlichaligi hisobiga to‘liq sinxronlashtirishga erishish mumkin 
bo‘lmaganda qo‘llaniladi. Ishlab chiqarishning uzluksizligini ta‘minlash 

---

maqsadida mehnat buyumlari o‘zaro teng va kichik bo‘lgan operatsiyalardan
donalab, uzun operatsiyadan qisqacha partiyalab uzatiladi. 
Demak, ishlab chiqarish siklining texnologik qismi davomiyligi mahsulot 
(detallar) ni operatsiyalar bo‘yicha harakatiga bog‘liq bo‘lar ekan. 
Ishlab chiqarishni samarali tashkil etishning muhim omillaridan biri 
sarflanadigan vaqtni qisqartirish hisoblanadi. Mahsulot (xizmat) larni qisqa 
muddatlarda ishlab chiqarishni ta‘minlash ishlab chiqarishga sarflanadigan 
xarajatlarning pasayishiga olib keladi. 
Mahsulot ishlab chiqarish vaqtini qisqartirish muhim ahamiyatga egadir. 
Ishlab chiqarish muddatini qisqartirish xizmat ko‘rsatish darajasiga, korxona 
iqtisodiyotiga ta‘sir ko‘rsatadi, aylanma mablag‘larga talab kamayadi, ularning 
aylanish tezligi oshadi, ishlab chiqariladigan mahsulotlar hajmi oshadi, 
korxonaning barcha resurslaridan foydalanish yaxshilanadi. 
Mahsulot (xizmat)larni ishlab chiqarish muddatini qisqartirishning asosiy 
yo‘llari: 

ishlab chiqarishga yangi, progressiv texnologiyani joriy qilish; 

asosiy va aylanma fondlardan maksimal foydalanishni yo‘lga qo‘yish; 

ishlab chiqarishni tashkil etishning ilg‘or usullaridan foydalanish; 

mehnatni ilmiy tashkil etish; 

korxonani maxsus transport bilan ta‘minlash, transport ishlarini 
mexanizatsiyalashtirish.