Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish

4.2.
 
Oqimli tizimini hisoblash uchun boshlang’ich ma’lumotlar va 
hisoblash tartibi.
Oqimli tizimni hisoblash tartibini chuqurroq ko‘rib chiqamiz. 
1. Oqimli tizimni hisoblash tizim taktini aniqlashdan boshlanadi.
Takt bu mahsulot ishlab chiqarish orasidagi vaqt intervalidir. Masalan, agar 
oqimli tizim takti 5 minutga teng bo‘lsa, demak har 5 minutda liniyadan tayyor 
mahsulot ishlab chiqariladi. 
Oqimli tizim takti yillik (oylik, smenalik) vaqt fondini shu davr mobaynida 
ishlab chiqariladigan mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati orqali aniqlanadi: 

= Fn 
.
S 
.
K /Oy 
bu yerda: 

- oqim tizimi takti, min/dona. 
F
n
- liniyaning nominal(yillik, smenalik) ish vaqti fondi. 
S - smenalar soni. 
K - reglamentlashtirilgan tanaffuslarni hisobga olish
koffitsienti. 
Oy – natural ifodadagi mahsulot (detal) lar ishlab chiqarish hajmi, (yillik, 
smenalik) 

---

Oqimli tizimidagi ish o‘rinlari soni har bir operatsiya bo‘yicha alohida donaviy 
vaqtni (t
donai
) tizim takti (

) ga bo‘lish orqali hisoblanadi. 
C
xi
= t
donai
/

bu yerda: C
xi
- inchi operatsiyadagi ish o‘rinlarining hisoblangan soni. 
Qabul qilingan ish o‘rinlari soni har bir operatsiya bo‘yicha hisoblangan ish 
o‘rinlari sonini yaxlitlash orqali aniqlanadi (har bir ish o‘rini 10% ga ortiqcha 
ta‘minlanishi mumkin). 
Masalan: 3 operatsiyada ish o‘rinlari soni quyidagiga teng bo‘lsin. 
C
x1
= 0,94
C
x2
= 1,94
C
x3
= 2,05 
U holda qabul qilingan ish o‘rinlari soni 
C
q1
= 1 
C
q2
= 2 
C
q3
= 2. 
Ish o‘rinlarining ta‘minlanish koyeffisenti hisoblangan ish o‘rinlari sonini 
qabul qilinsa ish o‘rinlari soniga bo‘lish orqali hisoblanadi. 
K
ti
= C
xi
/C
qi
Bizning misolimizda ish o‘rinlarining ta‘minlanish koyeffisiyenti quyidagiga 
teng. 
K
t1 
= 
0 94
1
,
= 0,94; K
t2
= 
1 97
2
,
=0,97; K
t3
= 
2 05
2
,
= 1,025 
Umumiy ish o‘rinlari soni quyidagicha aniqlanadi: 
C
xum
= 
1
m

C
hi 
C
qum
= 
1
m

C
qi 
m - operatsiyalar soni. 
Tizimdagi ish o‘rinlarining o‘rtacha ta‘minlanish koffitsienti quyidagicha 
aniqlanadi. 
K
to‘r
= C
xum
/C
qum
; 
Bizning misolimizda: 
K
to‘r
= (0,94 + 1,94 + 2,05)/(1+2+2) = 0,986 
Oqimli tizimidagi ishchilar soni tizimdagi ish o‘rinlari soniga asoslanib ko‘p 
stanokli xizmat ko‘rsatish imkoniyatini hisobga olgan holda aniqlanadi. Avval bir 

---

smenadagi ishchilar soni aniqlanadi, agar tizim 2 yoki 3 smenada ishlasa, ularning 
soni shuncha ko‘paytiriladi. 
Bir smenadagi ishchilar soni quyidagi tartibda aniqlanadi: 
1) har bir operatsiyada jihozlarga xizmat ko‘rsatish me‘yorlari hisoblanadi. 
2) har bir alohida olingan operatsiya bo‘yicha ko‘p stanokli ishlab chiqarishni 
tashkil etish imkoniyati aniqlanadi. 
3) har bir operatsiyadagi ishchilar soni aniqlanadi. 
4) qabul qilingan ishchilar soni aniqlanadi. 
5) har bir operatsiyadagi ishchilarning bandlik koyeffisiyentini aniqlanadi. 
6) operatsiyalar bo‘yicha ishchilarning bandligini analiz qilib, ko‘p stanokli xizmat 
ko‘rsatish imkoniyati aniqlanadi. 
7) qabul qilingan ishchilar soni aniqlanadi, ular o‘rni o‘rniga qo‘yiladi va umumiy 
bandlik aniqlanadi. 
Oqimli tizimning parametrlarini hisoblash. 
Oqim tizimining planirovkasini tuzish uchun ma‘lum omillar e‘tiborga olinishi 
lozim. 
1.
Operatsiyalararo transport turi. 
2.
Ish o‘rinlari o‘lchamlari, ularning konveyerga nisbatan joylashuvi. 
3.
Oqim tizimini joylashtirishga ajratilgan maydon o‘lchami. 
4.
Ko‘p stanokli xizmat ko‘rsatuvchi ishchilarga qulaylik yaratish. 
5.
Loyihalashtirish uchun sanitar me‘yorlar. 
Oqim liniyalarining asosiy ko‘rsatkichi bo‘lib, liniya qadami, uzunligi, 
konveyer harakat tezligi, texnologik sikl uzunligi hisoblanadi. Oqimli tizim qadami 
2 ketma-ket ish joyi orasidagi masofadir. Oqimli tizim qadami mahsulot o‘lchami, 
ish joylari va jihozlar o‘lchamiga asosan belgilanadi. 
Oqimli tizim uzunligi L = l 
.
C
um
.; metr 
l - tizim qadami. 
C
l
- ish o‘rinlari soni. 
Konveyer harakati tezligi: 
V = l/


---

Texnologik sikl uzunligi: 
T
t.s
= m

+ (m - L) - uzluksiz harakat qiluvchi konveyer. 
m- operatsiyalar soni. 
Uzlukli harakat qiluvchi konveyerdagi sikl uzunligi: 
T
t.s
= m

+ (m - 1) a 
a - konveyerning ikki ketma-ket operatsiyalari orasidagi harakat vaqti. 
Texnologik 
sinxronlashtirish 
orqali 
oqimdagi 
operatsiyalarni 
taktga 
tenglashtirish imkoni bo‘lmaganda uzlukli oqimli tizim tashkil etiladi. 
Operatsiyalarning turlichaligi va ish o‘rinlarining unumdorligi turlicha bo‘lgani 
uchun oqimli tizimlarni tashkil etishning o‘ziga xos tomonlari mavjud. 
Birinchidan, tashkiliy sinxronlashtirishdan kengroq foydalanish lozim 
(kasblarni qo‘shib olib borish, ko‘p stanokli xizmat ko‘rsatish). 
Ikkinchidan, taktdan katta bo‘lgan operatsiyalar bajariladigan ish o‘rinlaridagi 
unumdorlikni tenglashtirish lozim. 
Uchinchidan, liniyalarda mahsulot ishlab chiqarish uzluksizligini ta‘minlash 
maqsadida operatsiyalar oralig‘ida aylanma zadellar tashkil etish lozim. 
Uzlukli oqim tizimlarini hisoblash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi. 
1.
Oqimli tizimlarining takti hisoblanadi. 
2.
Tizimdagi hisob va qabul qilingan ish o‘rinlarining soni hisoblanadi, ish bilan 
ta‘minlanganlik koeffitsiyenti topiladi. 
3.
Ishchilar soni aniqlanadi. 
4.
Operatsiyalar orasidagi transport tanlanib oqimli tizimning o‘lchamii 
aniqlanadi. 
5.
Oqimli tizimlarning planirovkasi tuziladi. 
6.
Tizimning ish jadvali hisoblanadi va chiziladi ya‘ni oqimli tizimlarga xizmat 
ko‘rsatish vaqti belgilanadi, shu vaqt oralig‘ida ish o‘rinlarining ishlash vaqti 
belgilanadi. 
7. Ichki zadellar aniqlanib, aylanma zadellarning harakat jadvali chiziladi. 

---

Oqimli tizimlarning takti va boshqa parametrlar huddi uzluksiz oqimli 
tizimlaridagi kabi hisoblanadi. 
Tizimdagi transport vositalarini tanlashda shuni hisobga olish kerakki, bu 
tizimlarning ish tartibini reglamentlashtirish qiyin, shuning uchun bu yerda qo‘l 
telejkalari, skatlar, elektrotelferlardan foydalaniladi. 
Uzlukli oqimli tizimlarni hisoblashning o‘ziga xos tomoni bu tizimlarni ishlash 
grafigini tuzishda ko‘rinadi. Bunda xizmat ko‘rsatish davrini tanlash eng asosiy 
vazifa bo‘lib hisoblanadi. 
Xizmat ko‘rsatish davri oqim liniyalariga birlashtirilgan operatsiyalardagi ish 
joylarining unumdorligini o‘zaro tenglashtirish amalga oshiriladigan vaqtdir. 
Xizmat ko‘rsatish davrining uzunligi ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 
hajmiga va murakkabligiga hamda bir ishchi tomonidan xizmat ko‘rsatilayotgan 
ish o‘rinlari orasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi. 
Agar xizmat ko‘rsatish davri juda kichik bo‘lsa, bu bir nechta stanokda (ish 
o‘rnida) ishlayotgan ishchilarga noqulaylik tug‘diradi, ya‘ni bir ish o‘rnidan 
ikkinchisiga o‘tishlar soni ko‘payib ketadi. 
Bu davrning cho‘zilib ketishi esa aylanma zadellar hajmining oshib ketishiga 
olib keladi.
S
amarali xizmat ko‘rsatish davrini quyidagicha tanlash qabul qilingan: 
-
yirik va o‘rtacha kattalikdagi mahsulotlar uchun –1-2 soat 
-
kichik hajmli mahsulotlar uchun –4-8 soat. 
-
xizmat ko‘rsatish davri tanlangandan so‘ng, shu vaqt oralig‘ida har bir 
operatsiyadagi ish o‘rinlarining ishlash vaqti aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich ish 
o‘rinlarining soni birdan ortiq bo‘lgan operatsiyalarda ish o‘rinlari qanday 
ta‘minlanganligini ko‘rsatadi. 
Ish o‘rinlarini hisoblashda chiqqan sonning kasr qismi, ish bilan to‘liq 
ta‘minlanganlik koffitsientiga teng. Masalan: M
h
= 2,65 bo‘lsa, bundan M
q
= 3 
kelib chiqadi. Bu yerda ikki ish o‘rni 100% ga ish bilan ta‘minlangan, uchinchisi 
esa faqat 65% ga ta‘minlangan. 

---

Ish bilan to‘liq ta‘minlanmagan ish joyining ishlash vaqti quyidagi formula 
orqali hisoblanadi: 
T
t-siz
= R
0
.
K
t-siz
/100
R
0
– liniyaning xizmat ko‘rsatish davri, (min); 
K
t-siz
– to‘liq ta‘minlanmagan ish o‘rinlarining
ta‘minlanganlik koffitsienti, %. 
Masalan: agar R
0
= 60 minut bo‘lsa 
T
t-siz
= 60
.
65/100 = 39 min. 
Yuqorida olib borilgan hisob-kitoblar asosida tizimning ish grafigi chiziladi. 
Uzlukli oqimli tizimlarni loyihalashtirishda kasblarni qo‘shib olib boruvchilar 
va ko‘pstanokchilar uchun maksimal qulay sharoitlar yaratishga e‘tibor berish 
lozim (bu yerda gap o‘tishlarning qisqa masofalarini ta‘minlash borasida 
bormoqda). 
Masalan: Oqimli tizimda xizmat ko‘rsatish davri (R
0
) 60 minutga teng. Tizimda 
3 operatsiya bajarilib, ularning vaqt sarfi normasi
t
dona1
= 0,5 min; 
t
dona2
= 1 min; 
t
dona3
= 0,5 min; 
Tizim takti 

=1 min/dona. 
Oqimli tizimning ishlash grafigini tuzamiz. 
1.
Tizimdagi hisoblangan va qabul qilingan ish o‘rinlari sonini va ularning 
ta‘minlanish koeffitsienti aniqlanadi. 
C
x1
= t
dona1
/

= 0,5/1= 0,5 
C
q1
= 1
K
t1
= C
x1
/C
q1
=0,5/1 = 0,5
yoki 50% 
C
x2
= t
dona2
/

= 1/1 = 1,0
C
q2
= 1
K
t2
= C
x2
/C
q2
= 1/1 = 1
yoki 100% 
C
x3
= t
dona3
/

= 0,5/1= 0,5 
C
q3
= 1
K
t3
= C
x3
/C
q3 
0,5/1 = 0,5 yoki 50% 
2.
Har bir ish o‘rnining xizmat ko‘rsatish davri davomidagi ish vaqtini 
aniqlaymiz. (R
0
= 30 min). 

---

1 – operatsiya T
1
= R
0
.
K/100 = 60
.
50/100 = 30 min. 
2 – operatsiya T
2
= 60
.
100/100 = 60 min. 
3 – operatsiya T
3
= 60
.
50/100 = 30 min. 
Aylanma zadellar va ularni hisoblash. 
Uzlukli oqimli tizimlarini hisoblashda texnologik, transport va sug‘urta 
zadellardan tashqari aylanma zadellar ham hisoblanadi.
Aylanma zadellar – ish o‘rinlarining unumdorligi turlicha bo‘lganligi sababli 
xizmat ko‘rsatish davri davomida ikki ketma-ket operasiya orasida to‘planib 
qoladigan mahsulotlar miqdori. 
Aylanma zadellar tizimdagi ish o‘rinlarining uzluksiz ishlashi uchun xizmat 
qiladi. 
Aylanma zadellar 2 xil turda bo‘ladi. 
-
xizmat ko‘rsatish davri boshiga to‘plangan zadel («-» ishorali zadel). 
-
xizmat ko‘rsatish davri davomida to‘plangan zadel («+» ishorali). 
«-« ishorali zadel avvaldan tayyorlanib ish boshlanmasdan ish o‘rinlariga 
keltirib qo‘yiladi. Xizmat ko‘rsatish davri boshi va oxiriga ularning hajmi 
o‘zgarmaydi hamda tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibiga kiritiladi. 
«+» ishorali zadellar xizmat ko‘rsatish davri davomida hisobga olinib, so‘ngra 
nazoratdan chiqariladi va tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibiga kiritilmaydi, 
chunki xizmat ko‘rsatish davri boshiga va oxiriga uning kattaligi nolga teng. 
Aylanma zadel quyidagi formula orqali hisoblanadi. 
Z
ay
= (T
kr
C
xi
/T
donai
) – (T
kr
C
xi+1
/T
donai+1
) 
T
kr
– ish o‘rinlarining xizmat ko‘rsatish davri boshidan kritik nuqtagacha (ish 
o‘rnining ushbu operatsiyalarda ishni boshlaydigan yoki tugallaydigan vaqt) 
ishlash vaqti. 
C
xi
, C
xi+1
– ish o‘rinlari soni. 
T
donai,
T
donai+1- 
operatsiyani bajarish davomiyligi. 
Aylanma zadelni hisoblashni misolda ko‘rib chiqamiz. 
Oqim tizimida 3 operatsiya bo‘lib, vaqt sarfi normalari quyidagicha 
t
dona1
= 0,5 min;
t
dona2
= 1 min; 
t
dona3
= 0,5 min; 

---

Tizim takti 

=1 min/dona. 
1.
Ish o‘rinlari soni va ta‘minlanganlik koeffitsienti aniqlanadi. 
C
x1
= t
dona1
/

= 0,5/1= 0,5 
C
q1
= 1
K
z1
= C
x1
/C
q1
=0,5/1 = 0,5
C
x2
= t
dona2
/

= 1/1 = 1,0
C
q2
= 1
K
z2
= C
x2
/C
q2
= 1/1 = 1
M
z3
= t
dona3
/

= 0,5/1= 0,5 
C
q3
= 1
K
t3
= C
x3
/C
q3 
0,5/1 = 0,5
Har bir ish o‘rnining ishlash vaqtini aniqlaymiz R
0
= 60 min.
1 – operatsiya R
0
.
K
z1
= 60
.
0,5 = 30 min. 
2 – operatsiya R
0
.
K
z2
= 60
.
1 = 60 min. 
3 – operatsiya R
0
.
K
z3
= 60
.
0,5 = 30 min. 
2.
Tizimning ish grafigini va aylanma zadellarninig harakati grafigini chizamiz. 
Aylanma zadellarni hisoblash uchun kritik nuqtani aniqlaymiz. 1- va 2- 
operatsiya orasida bunday nuqta 30 min bo‘ladi. 
Operatsiyada nechta detalga ishlov berilishini aniqlash uchun ish vaqtini vaqt 
normasiga bo‘linadi. Bizning misolimizda 1-operatsiyada 
T
kr
/T
dona1
= 30 min/0,5 = 60 dona 
2-operatsiyada: 
T
kr
/T
dona2
= 30 min/1 = 30 dona detalga ishlov beriladi. 
Shunday qilib, kritik nuqtagacha 1-operatsiyadan ikkinchisiga talab etilgandan 
30 ta ko‘p detal uzatiladi (60-30=+30) 
Z
ay
1-2
= (T
kr
C
1
/T
dona1
) – (T
kr
C
2
/T
dona2
) = 60-30 = +30 
2 va 3 operatsiya orasidagi kritik nuqta 30 min. 30 minut davomida 2 
operatsiyada 30 dona detalga (30: 1), 3-operatsiyada esa 60 dona detalga ishlov 
beriladi (30:0,5) ya‘ni 3 operatsiyaga kritik nuqtada 30 detal yetishmaydi (30-60=-
30). 
Z
ay
2-3
= (T
kr
M
2
/T
dona2
) – (T
kr
M
2
/T
dona3
) = 60-30 = -30 

---

Uzlukli oqim tizimida jami umumiy aylanma zadel xizmat ko‘rsatish davri 
boshiga operatsiyalar orasidagi aylanma zadellar yig‘indisiga teng. 
Umumiy zadel esa quyidagiga teng.