Sanoat korxonalarining barchasida bugungi kunda texnologik jarayonlarning

Mexanik o‘zgartkichlar
– kiruvchi mexanik kattaliklar (bosim, kuchlanish, 
tezlik, ...) ni boshqa ko‘rinishdagi chiquvchi mexanik kattalikka (masalan, 
ko‘chish, aylanish chastotasi, bosim, ...) aylantirib beradi. Bu turdagi 

---

47 
o‘zagartkichlarning sezgir elementi bo‘lib egiluvchan elementlar (membrana, 
prujina, ...), pukaklar, sathlar, suyuqlik va gazlar oqimining tezliklari hisoblanadi. 
15–rasmda mexanik o‘zgartkichlarning birqancha ko‘rinishlari keltirilgan. 
15-rasm. Mexanik o‘zgartkichlar. 
Tekshiriluvchi 
detal 
yuzasidagi 
og‘ishlarni 
o‘lchashda 
richagli 
o‘zgartkichlardan foydalaniladi (15-rasm, 
a
). Bunda sirtdagi og‘shlar ta’sirida 
harakatlanuvchi richag og‘ishlarni mos ravishda F kuchga aylantiradi, bu kuch esa 
avtomatik tizimning keyingi elementiga ta’sir etadi.
Turli dvugatellarning aylanishlar chastotasini boshqarishda sezgir element 
sifatida burchak tezlikning markazdan qochma o‘zgartkichi qo‘llaniladi (15-rasm, 
b
).
15-rasm 
c
da mayatnikli akselerometrning sxemasi keltirilgan. Osma 
yukning og‘ish burchagi 

inersiya kuchiga bog‘liq bo‘ladi. Inersiya kuch 
momenti burchak 

ga to‘g‘ri proporsional va quyidagiga teng: 
dt
d
ml
M



, 
bu yerda: 
m
– yuk massasi; 
l
– osma yukning uzunligi; 
dt
d
/

– yuk tezlanishi. 

---

48 
Mexanik o‘zgartkichlarda yordamida kuchlanish boshqa bir mexanik kattalik 
– ko‘chishga aylantirib beriladi. Bunda egiluvchan balka yoki prujina sezgir 
element vazifasini bajaradi (15-rasm, 
d
va 
e
). Balkaning egilishi y va unga ta’sir 
etuvchi kuch F o‘rtasidagi bog‘liqlik quyidagicha: 
EJ
Fl
y
48

, 
bu yerda: 
l
– balka uzunligi; 
E
– balka materialining egiluvchanlik moduli; 
J
– 
balka ko‘ndalang kesimi inersiya momenti. 
Prujinaning F kuch ta’siridagi uzayishi y quyidagicha ifodalanadi: 
p
GJ
l
FR
y
2

, 
bu yerda: 
R
– prujina vitkasi radiusi; 
l
– prujina tayyorlangan sterjenning umumiy 
uzunligi; 
G
– siljish moduli; 
J
p
- prujina sterjenining kesimidagi inersiya qutbiy 
momenti. 
15-rasm 
f, g, h
larda bosimning birlamchi o‘zgartkichlari keltirilgan. Bularda 
chiquvchi kattalik ko‘chish y hisoblanadi.
15-rasm 
i
da pukakli sath o‘zgartkichi tasvirlangan. Bunda richag dastasi 
oxirining siljishi idishdagi suvsathining o‘zgarishiga boqliq bo‘ladi.
Sarf o‘lchagichlari turli fizik prinsiplar asosida tayyorlanishi mumkin. 
Tezlikli sarf o‘zgartkichida sarf o‘zgarishi qanotli parrakning aylanish chastotasi n 
ga to‘g‘ri proporsional, ya’ni: 
n = kQ , 
 
bu yerda: 
Q
– suyuqluk yoki gaz sarfi; 
k
– harakatni uzatish koeffitsiyenti. 
15-rasm 
k
da ifodalangan rotametrning ishlash prinsipi harakatlanuvchi gaz 
oqimi energiyasining pukakning shtok ichida ko‘chishi y ga aylanishiga 
asoslangan. Pukakning ko‘tarilish balandligi gaz oqimi tezligiga proporsionaldir. 
15-rasm 
m
da ko‘rsatilgan drosel diafragmali o‘zgartkich yordamida bosimni 
ozgartirish mumkin. 

---

49