Sanoatda kadrlar va mehnatga haq to’lash

J=Ks*Kb

bu yerda
J-mehnat intensivligi, Ks-ish sur’ati koeffitsiyenti, Kb-bandlik vaqti koeffitsiyenti.
Ish sur’ati koeffitsiyenti haqiqiy ish sur’atining jismoniy jihatdan maqbul bo’lgan narsaga munosabatini, bandlik koeffitsiyenti esa smenadagi haqiqiy bandlik vaqtining smena uzunligi muayyan foizga teng bo’lgan shartli hisoblash darajasiga munosabatini bildiradi. Agar mazkur ish o’rnidagi mehnat intensivligi normativdagi intensivlikdan farq qilsa, u holda uni pasaytirish yoki oshirish, xususan, mehnat normasini o’zgartirish choralarini amalga oshirish kerak bo’ladi.
Mutaxassislar va xizmatchilar mehnatini, shuningdek, xodimlarning ayrim toifalari mehnatini normalashni yaxshilashda ularni ish bilan ta’minlanish darajasini, vazifalarning oqilona taqsimlanishini, boshqaruv tuzilmasini takomillashtirishni va hozirgi zamon texnikaviy vositalarini joriy etishni tahlil qilish asosida amalga oshirish lozim. Boshqaruvning ortiqcha bo’g’inlarini qisqartirish va tartibga solishda yordamchi xizmat ko’rsatuvchi va boshqaruv xodimlari sonini qisqartirish yuzasidan ish olib borish zarur. Har bir mutaxassisga ish reglamentini belgilab berish uning yil davomida kundalik ish bilan to’liq band bo’lishini ta’minlaydi. Reglament qoidalari aniq ravshan bo’lishi, mutaxassisning mazkur ish o’rnidagi, ushbu lavozimdagi va tegishli malaka kategoriyasidagi ishining o’ziga xos tomonlarini aks ettirishi lozim.
Sanoat korxonalarining yangi tuzilmasini va uni boshqarish tizimlarini, xodimlar lavozimlari nomlarini ular haqiqatdan bajaradigan funksiyalarga muvofiq ravishda aniqlash sohasidagi ishlar yakunida shtat jadvalini tuzib chiqish uchun talab qilinadigan rahbarlar, mutaxassislar ishga olinadi.
Bozor munosabatlarining shakllanishi sharoitida ish haqini tashkil etish masalalarini mustaqil hal qilish huquqiga ega bo’lgan korxonalar turli andoza va yondashuvlardan foydalanadilar. Biroq bu sohadagi xorijiy tajriba, mamlakatimizda mehnatga haq to’lash sohasidagi firmalar ichki andozalari to’g’risidagi ma’lumotlar banki mavjud emas. Bu bank faqat endigina shakllanib kelmoqda, mehnat va ish haqini tashkil etish bo’limining xodimlari odatda o’z korxonalarida mehnatga haq to’lashning eng maqbul andozalarini tanlash uchun yetarli bilimga ega bo’lishlari zarur. Ana shu sabablarga ko’ra ko’pchilik korxonalar, ayniqsa, o’rta va yirik korxonalar an’anaviy tarif tizimidan foydalanmoqda.
Bunday korxonalarda mehnatga haq to’lashni tashkil etishning asosiy elementlari mehnatni normalash, tarif tizimi, ish haqining shakllari va tizimlaridir.
Mehnatni normalash - bu ilmiy asoslangan mehnat xarajatlari va uning natijalarini vaqt normalari, soni, xizmat ko’rsatishning boshqarilishi, mahsulot ishlab chiqarishning normalarini aniqlashdir. Mehnatni normalash amalga oshirilmasa mehnat miqdorini, har bir xodimning umumiy natijalarga qo’shgan alohida hissasini hisobga olib bo’lmaydi.
Ish haqining shakllari va tizimlari – bu mehnatning miqdor natijalari va sifatiga (uning murakkabligi, intensivligi, shart- sharoitlariga) bog’liq ravishda ish haqini belgilash mexanizmidir.
Tarif tizimi turli normativ materiallar majmuidan iborat bo’lib, ular yordamida korxonadagi xodimlar ish haqi darajasi ularning malakasi, ishlarning murakkabligi, mehnat sharoitlari, korxonalarning geografik joyi va boshqa tarmoq xususiyatlariga qarab belgilanadi. Tarif tizimining asosiy elementlariga tarif setkalari, tarif stavkalari, tarif-malaka ma’lumotnomalari, lavozim maoshlari, xizmatchilar lavozimlarining tarif ma’lumotnomalari, tarif stavkalariga ustama va qo’shimcha haqlar, ish haqiga doir mintaqaviy malaka koeffitsiyentlari kiradi.
Tarif stavkalari – razryadlar shkalasidan iborat bo’lib, ularning har biriga o’z tarif koeffitsiyenti berilgan va har qanday razryadning tarif stavkasi birinchi razryaddan necha marta ko’pligini ko’rsatib turadi. Birinchi razryadning tarif koeffitsiyenti birga tengdir. Razryadlar miqdori va ularga tegishli tarif koeffitsentlarining miqdori korxonalarda tuziladigan jamoa shartnomasida belgilanadi. Jamoa shartnomasi tarif bitimi asosida ishlab chiqiladi va xodimlar ahvolining shartnoma shartlariga nisbatan yomonlashuvini nazarda tutmaslik lozim.
Tarif stavkasi – ish vaqti birligi hisobiga mehnatga haq to’lashning pul
bilan ifodalangan mutloq miqdoridir. Birinchi razryad tarif stavkasi va tarif stavkasi asosida shundan keyingi har bir razryadning tarif stavkasi hisoblab chiqiladi. Birinchi razryad tarif stavkasi korxonaning jamoa shartnomasi bilan belgilanadi va bir tomondan, uning moliyaviy imkoniyatlariga, ikkinchi tomondan, tarmoq bitimida aks ettirilgan mehnatga haq to’lash shartlariga bog’liq bo’ladi. Bunda u belgilangan eng kam ish haqi darajasidan kam bo’lmasligi lozim. Tarif stavkasi ishchilar mehnatiga haq to’lash darajasini belgilash uchun boshlang’ich miqdor hisoblanadi, bunda korxona mehnatga haq to’lashning qanday shakllari va tizimlari qo’llanilishini e’tiborga olmaydi.
Tanlangan vaqt birligiga qarab tarif stavkalari soatbay, kunbay va oylik maoshlardan iborat bo’ladi. Eng ko’p tarqalgan soatbay tarif stavkalari bo’lib, ular asosida turli qo’shimcha haqlar hisoblab chiqiladi. Kundalik va oylik stavkalar soatbay stavkalarni ish smenasidagi soatlar soniga va oy mobaynidagi ishlangan o’rtacha oylik soatlar soniga ko’paytirishi yo’li bilan hisoblab chiqiladi.
Tarif-malaka ma’lumotlari normativ hujjatlardan iborat bo’lib, ular yordamida ish razryadi va ishchining razryadi belgilanadi. Ularda har bir mutaxassislikdagi har bir razryad ishchisi nazariy va amaliy jihatdan bilishi lozim bo’lgan axborot mavjud bo’ladi. Mazkur ma’lumotnomalar uch bo’limdan: «Ishlarning ta’rif-tavsifi», «Bilish kerak» va «Ishlarga doir misollar» dan tashkil topadi. Ilgari, 1991 yil 1 yanvardan e’tiboran kuchga kirgan «Korxonalar va tadbirkorlik faoliyati to’g’risida» gi qonun joriy qilinishiga qadar, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida foydalanish uchun majburiy bo’lgan tarif-malaka ma’lumotnomalari, hozirgi vaqtda tavsiyaviy xususiyatga ega bo’lib, faqat ulardan foydalanuvchi korxona uchungina normativ hujjat hisoblanadi. Malaka razryadi ishchiga odatda sex yoki korxona malaka komissiyasi tomonidan beriladi.
Mehnatga haq to’lashni tashkil etish sohasidagi an’anaviy yondashuvlardan foydalanuvchi korxonalar xodimlar ish haqining miqdorini belgilash uchun tarif setkalari, tarif stavkalari va tarif-malaka ma’lumotnomalaridan foydalanadilar. Bunday korxonalarda boshqaruv mehnati xodimlari hisoblanuvchi xizmatchilar uchun shtat-maosh tizimi tatbiq etiladi. Uning o’ziga xos xususiyati shtat jadvalining tuzilishidan iborat bo’lib, unda muayyan korxonada mavjud bo’lgan lavozimlar ro’yxati, har bir lavozim bo’yicha xodimlar soni va maosh miqdori ko’rsatiladi.
Korxonaning attestatsiya (shahodat berish) komissiyasi lavozimlarining malaka ma’lumotnomalaridan foydalanishi asosida attestatsiya jarayonida xizmatchilarga malaka toifalarini beradi. Xizmatchilar lavozimlarining malaka ma’lumotnomasi alohida tavsiflardan tashkil topadi. Har bir malaka tavsifi uch bo’limdan iborat: «Lavozim vazifalari», «Bilish kerak», «Malaka talablari».
Tarif-malaka ma’lumotnomasi singari xizmatchilar lavozimlarining malaka ma’lumotnomasi tavsiyaviy xususiyatga ega bo’lib, korxonalar ulardan ixtiyoriy ravishda foydalanishlari, uning bo’limlariga tuzatishlar va o’zgarishlar kiritishlari mumkin. Xizmatchilarini attestatsiyadan o’tkazib turish davriyligini korxona rahbariyatining o’zi belgilaydi.
Ma’lumki, mustaqillikka erishgandan so’ng mehnatga haq to’lash borasida anchagina o’zgarishlar yuz berdi. 1993 yilning 1 yanvaridan boshlab ish haqining stavka va maoshlari yangi tarif koeffitsentlari asosida to’lana boshlandi. Bundan maqsad mehnatga haq to’lash tizimini tartibga solish, turli kasb va toifadagi xodimlarning ish haqlariga muayyan obyektiv nisbat belgilash ko’zlangan. 1997 yilda mehnatga haq to’lashning yagona tarif stavkasi 0 dan 28 gacha bo’lgan razryad darajalari qabul qilindi. Bu darajalar o’rtasidagi tarif koeffitsentlarining farqi 1.00 dan 5.83 gachani tashkil etgan edi.