Saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi

Ma’ruza 18 
MAVZU 18. Dori shaklllarini tayyorlashdagi nomutanosibliklar, ro‘y beradigan 
qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish usullari.
Ma’ruza maqsadi: 
Dori shakllarini tayyorlashdagi nomutanosibliklar, ro‘y beradigan 
qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish usullariga oid nazariy ma’lumotlarni berish
Tayanch atama va iboralar:
nomutanosiblik, qiyinchilik tug’diradigan dorixatlar
Reja.
1.
Dori shakllarida uchraydigan nomutanosibliklar
2.
Bir-biriga qo’shibbo’lmaydigan dorilar aralashmalari
3.
Qiyinchilik tug’diradigan dorixatlar
4.
Bir-biriga qo’shib bo’lmaydigan dori aralashmalari
5.
Qiyinchiliklarni bartaraf etish usullari
Ayrim shifokorlar dorixatdagi yozilgan dori turini tayyorlab berishni farmatsevtlarning ishi 
deb hisoblaydi. Bu noto’g’ri, albatta, lekin shifokorlar murakkab dorixatlarga kiradigan hamma 
dorilarning fizik va kimyoviy xususiyatlarini bilmay, ba’zan xato qilib qo’yishlari mumkin. 
Bunday xatolarning oldini olish farmatsevtlarning muhim vazifasidir. Shifokor tomonidan yo’l 
qo’yilgan xatoga beparvolik yoki moddalar xossalarini bilmaslik natijasida xatoni sezmay 
tayyorlab berilgan dorilar uchun shifokor bilan birga farmatsevt ham javobgardir. Hozirgi zamon 
farmatsiyasining tibbiyot, kimyo va boshqa fanlar bilan chambarchas bog’langanligi hamda 
ularning kundan-kunga rivojlanishi dorivor moddalarning xilma-xilligiga ta’sir ko’rsatmoqda. 
Dorivor modda sifatida fizik va kimyoviy xossalari har xil hamda turlicha fiziologik ta’sir 
ko’rsatadigan moddalar qo’llanilishi va ularning kundan-kunga ko’payib borishi dorixat 
tarkibining har xil, ayrim hollarda esa murakkab bo’lishiga olib keladi.
1. 
Qiyinchilik tug’diradigan dorixatlar.
Ayrim dorixat birinchi qarashda chalkash bo’lib ko’rinsa ham, sinchiklab o’rganish 
natijasida ular bilim va tajribasi yuqori bo’lgan farmatsevtlar tayyorlay oladigan dorixatlar bo’lib 
chiqadi. Bunday dorixatlar qiyinchilik yaratadigan dorixatlar deb yuritiladi. Farmatsevt ularni 
tayyorlashda o’ziga xos usullar va ularning xususiyatlaridan foydalanadi.
Ba’zan qiyinchilik tugdiradigan dorixatlarni ayrim qo’shimcha moddalar kiritish yo’li bilan 
ham tayyorlash mumkin. Bu holat, birinchidan, farmatsevtning rolini, ikkinchidan, unga 
talabchanlik va javobgarlikni oshiradi.
Dorixatlar tarkibiga qo’shimcha modda kiritilishi natijasida ingrediyentlar miqdori 
o’zgaradigan bo’lsa, albatta shifokor bilan maslahatlashish kerak, chunki dorixat o’zgartirilishi 
natijasida ba’zan shifokor hisobga olmagan kimyoviy jarayonlar yuz berishi mumkin.
Qiyinchilik yaratadigan har bir dorixatni alohida-alohida hal qilish farmatsevtning asosiy 
vazifasi bo’lish bilan birga, bemorga beriladigan dorining sifatli chiqishini ham ta’minlaydi. Biz 
quyida qiyin retseptlarga oid bir necha misollar keltiramiz.
Rp: Decocti foliorum Uvae ursi ex 20,0-200,0
Hexamethylentetramini 4,0
M. D. S. Kuniga 4-5 marta bir osh qoshiqdan ichilsin.
Bu dorixatda ko’rsatilgan geksametilentetramin ayiqquloq
yaprogi 
tarkibidagi 
burishtiruvchi moddalar bilan tannatlar holida cho’kma hosil qiladi. Cho’kma zaharli bo’lmagani 
uchun doriga "Ishlatishdan oldin chayqatilsin" deb yozilgan yorliq yopishtiriladi.
Oling: Glyukoza eritmasi 40% — 200,0 ml
Natriy brom 4,0
Askorbinkislotasi 5,0

---

Kofein benzoat natriy 1,5
Aralashtiring. Bering. Belgilang.
Tayyorlangan mikstura uzoq turib qolsa, benzoy kislotasi ajralib chiqishi natijasida 
loyqalanadi. Cho’kma hosil bo’lmasligi uchun shifokor bilan kelishib, 1,5 g kofein benzoat natriy 
o’rniga 0,57 g toza kofein olish yoki askorbin kislotasini alohida dozalarga bo’lib berish mumkin.
Oling: Kalsiy xlorid eritmasi 4% — 200 ml
Kodein fosfat — 0,15
A. B. B.
Mikstura umumiy qoida bo’yicha tayyorlansa, cho’kma hosil bo’ladi. Shuning uchun kodein 
fosfat o’rniga kerakli miqdorda toza kodein olish yoki ikki moddaning eritmalarini alohida-alohida 
tayyorlab, so’ngra bir-biriga qo’shib berish mumkin.
Oling:Valeriana nastoykasi 10,0
Marvaridgul nastoykasi 10,0
Kaliy bromid 2,0
A. B. B.
Miksturada kaliy bromid cho’kmaga tushmasligi uchun aralashmaga 15-20 tomchi suv 
qo’shish kifoya.
Oling: Mentol 0,1
Glitserin 10,0
A. B. B.
Mentol glitserinda yomon eriydi (1:500). Shuning uchun mentolni 0,25 ml spirtda eritib 
olib, so’ngra glitserin qo’shiladi.