Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy-tanqidiy tahlili

II.BOB.Maktabgacha yoshdagi bolalarni manaviy rivojlanishdagi qo’girchoq teatrining roli
2.1.MTT da qo’g’irchoq teatrini tashkil etish texnologiyasi va qo’girchoq yasash usullari
Xalq qo'g'irchoqining ko'rinishi tarixiga tegib, qo'g'irchoq har doimgidek ta'lim va inson taraqqiyoti vositasi bo'lib xizmat qilish, inson qo'llarining yaxshi va iliqligini o'tkazishni tushunamiz. U o'yinchoq, imon, marosimlarning ramzi edi. Ajdodlarimizning ko'plab milliy an'analari unutiladi.
Mening ishim bilan men qo'g'irchoqning ahamiyati sifatida ijtimoiy hodisa sifatida qarash zarurligini ko'rsatishga harakat qildim. Umid qilamanki, mening ishim faqat qo'g'irchoqlar nafaqat bola, balki kattalar hayotda qanday muhimligini ko'rsatdi.
Qo'g'irchoq - latta, teri, singan qog'oz, yog'och va boshqalar. Biror kishiga o'xshashlik, ba'zan hayvon (V.I. DAL)
Arxeologlar, san'atshunoslar: qo'g'irchoq - insonning, xususan, butlar, Istukanov. Musht so'zidan.
Mesolit davrida, erta neolitlar paydo bo'ldi. Qo'g'irchoq yordam berdi
Marosimlarda, marosimlarda, ota-bobolarning yodgorlik kultlarida, odamlarni qurbonlik marosimlarida almashtirdi
Kasallik, baxtsizliklar, yomon ov, ochlik, bepushtlik
Raqobatda sun'iy yo'ldosh Shaman kasalligini oldi
Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablari”da bolalarni yuksak “ma’naviy”, “axloqiy”, “madaniy”, “estetik” tushunchalarni mazmun va mohiyatini ularning qalbiga, ongiga singdirish davlat siyosatidagi muhim dolzarb muammolardan biridir. Shu jihatdan olib qaralganda O‘zbekiston Respublikasida kechayotgan keng ko‘lamli ijtimoiy-ma’naviy islohotlar, fan-texnika va ishlab chiqarish keskin rivojlanib borayotganligi - jamiyat talablariga javob bera oluvchi shaxsni tarbiyalash masalasini kun tartibiga ko‘ndalang qo‘ymoqda. Darhaqiqat, bugun kelajak poydevori bo‘lgan, har jihatdan mas’uliyatli, jamiyat taraqqiyoti uchun shaxsan tashabbus ko‘rsata oladigan yoshlarni maqsad sari to‘g‘ri yo‘naltirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarining yoshi va o‘ziga xos psixologik, fiziologik hamda jismoniy imkoniyatlari, qiziqishi, iqtidori hamda ehtiyojlari hisobga olinadi. Tajriba-sinov ishlari davrida maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida qo‘g‘irchoq teatri vositasida axloqiy-estetik sifatlarini shakllantirishga xizmat qiluvchi ta’limiy mashg‘ulotlar, ertak tamoshalari, qo‘g‘irchoq o‘yinlardan foydalanildi. Sinov ishlariga jalb qilingan tarbiyachilarga qo‘g‘irchoq yasash, qo‘g‘irchoq teatrini tashkil qilish texnologiyalari, qo‘g‘irchoq turlarining tasviri tushurilgan bukletlar tavsiya qilinganligi jarayonning samarali kechishini ta’minlabgina qolmay, belgilangan vaqtdan unumli foydalanish imkoniyatini yuzaga keltiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni teatr tomoshalariga oshno qilish, ularning qo‘g‘irchoq o‘yinlarini tashkil qilishdan maqsad:
bolalar uchun ijodkorlik, faollikni ta’minlovchi shart-sharoit yaratish; teatr ko‘rish odobiga o‘rgatish;
teatr tomoshalri jarayonida bolalarning nutqi va jismoniy rivojlanishidagi uzviylikni ta’minlash;
xalq yaratigan boy merosimizga bo‘lgan muhabbat hissini uyg‘otish;
qo‘g‘irchoq teatrini ota-onalar bilan hamkorlikda tashkil qilish imkoniyatini yaratishdan iboratdir. Har bir qo‘g‘irchoq teatri bolaning ruhiyatiga quyidagicha
ta’sir ko‘rsatadi:
qo‘g‘irchoq teatri uchun tanlangan ertak bolaning yosh va bilim saviyasiga mos bo‘lsa bolada butun vujudi bilan uni ko‘rish va unga nisbatan qiziqish paydo bo‘ladi;
kuzatishlarimizdan ma’lumki, ayrim bolalarda ertak qahramoniga nisbatan ruhi tetiklik yoki qo‘rqish, nafrat, ko‘ziga yosh olish yoki kulib yuborish kabi emotsional xolatlar namoyon bo‘ladi;
qo‘g‘irchoq teatri yakunida o‘tkazilgan suhbatda bolalar qo‘g‘irchoq teatrida ko‘rganlari haqida qiziqish va xursandchilik bilan qo‘g‘irchoq teatrini doimo ko‘rishga xohish bildiradilar.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida qo‘g‘irchoq teatrlarini tayyorlash va tomoshalar ko‘rsatish mazmunini bosqichma-bosqich amalga oshirish ijobiy imkoniyat beradi:
Birinchi bosqich.
Maktabgacha ta’lim muassasasida qo‘g‘irchoq teatrini tayyorlashda jihozlar ya’ni moddiy ta’minotni amalga oshirishda manba tanlash (ertak tanlash). Tanlangan ertak bolaning yoshiga mos kelishi;
- musiqa tanlash;
- qo‘g‘irchoq teatrini qo‘rsatish rejasini tuzish.
- ko‘zlagan maqsadga erishishda ertak mazmuniga ko‘ra qahramonlarni tanlash va so‘zlarini yod oldirish;

• 
  qo‘g‘irchoqlarni yasash va kiyintirish;
  

- tarbiyachi bilan hamkorlikda shyerlarni yod olish.
Uchinchi bosqich:
- tarbiyachi va bolalar bilan hamkorlikda teatr turiga ko‘ra ertakni sahnalashtirish;

• 
  qo‘g‘irchoq teatrini namoyish, bolalarni qiziqishlari va ularga yoqqan qahramonlar haqidagi fikrlarini aniqlash.
  

• 
  Maktabgacha ta’lim muassasalrida qo‘g‘irchoq teatridan samarali foydalanish bolalarda katta zavq bag‘ishlaydi hamda ularning hayotini yanada quvnoq bo‘lishini ta’minlaydi.Biz tadqiqot doirasida har bir guruhning yoshi, saviyasi, qiziqishiga ko‘ra quyidagilarga amal qildik.

  teatr haqidagi dastlabki tasavvurlarni rivojlantirish;

  
  

• 
  ertak qahramonlarining nomlarini bilish;
  

• 
  teatr ko‘rish odobi, tartib-qoidalari haqida ma’lumotga ega bo‘lish;
  

• 
  teatr qahramonlarining so‘zlarini tarbiyachi hamkorligida yod olish;
  

• 
  soya teatrlariga tayyorlangan andozalarni bo‘yash, tartibli ravishda joylashtirish. O‘rta yoshdagi bolalar guruhida:
  
• 
  bolalarning qo‘g‘irchoq teatri haqidagi tasavvurlarini shakllantirish;
  

• 
  sahnada hayvonlar va ertak qahramonlarini ko‘rsatib, ularni harakatga keltirish;
  

• 
  aktyor sifatida o‘zlarini erkin tutishlariga imkon yaratish;
  

• 
  teatr ko‘rish odobiga o‘rgatish;
  

• 
  tarbiyachi yordamida dekoratsiyalar tayyorlashda mustaqillik kabi sifatlarga ega
  

bo‘lish.

• 
  teatrda aktyorlarning so‘zlashi, qo‘shiqlar kuylashi haqida tushuncha hosil qilish;
  

• 
  ertakdan ixtiyoriy rol tanlash;
  

• 
  tomoshaga tanlangan ertaklarni mazmunan kengligi hamda rollarni bajarishda
  

• 
  bolalarga qo‘g‘irchoqlarni mustaqil yasashi, kiyim tanlashiga imkon berish.
  

• 
  bolalarning teatr haqidagi dastlabki bilimlarini mustahkamlash;
  

• 
  qo‘g‘irchoq teatri-san’at turlaridan biri ekanligini bolalarga tushuntirish;
  

 teatr san’atiga qiziqish uyg‘otish.

Bu davrda bolalarda qo‘g‘irchoq teatri vositasida moddiy va ma’naviy hayot haqida quyidagi tasavvurlarni shakllantirish muhim:

• 
  teatrda go‘zal tabiatning tasviri va undan zavqlanish;
  

• 
  qadim zamonlardagi voqea va xodisalarning abadiy tasviriga munosabat bildirish;
  

Qo‘g‘irchoq teatrlarini sahnalashtirishda tarbiyachi dastlab har bir guruh bolalarini yoshi, qiziqishiga alohida e’tibor bergan holda ertak tanlashi muhim ahamiyat kasb etadi.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, biz o‘rgangan va tajriba-sinov uchun tanlagan
maktabgacha ta’lim muassasalarida doimiy bir xil ertaklarning ko‘rsatilishi natijasida bolalarda qandaydir qiziqmay qolishlik xolatlari tadqiqot davomida aniqlandi. Bular: “Qizil qalpoqcha”, “Bo‘g‘irsoq”, “Ajoyib qo‘shiqcha”, “Zumrad va Qimmat”, “Bo‘ri va echki bolalari” kabilar.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash joizki, tajriba ishlari davomida maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy-estetik sifatlarini shakllantirishga imkon yaratuvchi ertaklarni tanlashni ma’qul topdik. Bular: “Ipak yo‘li ertaklari” ya’ni unda 32 davlat ertaklari jamlangan. “O‘zbek xalq ertaklari”, “Rus xalq ertaklari” hamda “Bolajon” dasturidan ham keng foydalanildi.
1. Kichik yoshdagi (3-4) bolalar uchun:
“Fil bilan xo‘roz” (xalq ertagi).
“Bo‘ri bilan echki” (xalq ertagi).
“Nasibaning olmasi” (SH.Sa’dulla).
2. O‘rta yoshdagi (4-5) bolalar uchun
“Quyonjon va laylakvoy” (xalq ertagi).
 “Aqlli qarg‘a” (xalq ertagi).
3. Katta yoshdagi (5-6) bolalar uchun:
“Qarg‘aboy” (xalq ertagi).
Qo'g'irchoqlar odamlar dunyosida yashaydilar, ular bizning oramizda tarqab ketmoqdalar: Mannechinlar bizga kiyim-kechak va koflar bilan bezatilgan, gifektsiyalar va kafelar bilan bezatilgan mahsulotlar, ularda oqimlarda limuzinlar bilan himoyalangan mahsulotlar, deyarli har bir uyda mavjud , ayniqsa, ularning ko'plari bolalari bo'lgan, u erda fir'avnlar qimmatbaho odamlar va fir'avnlar orasida qo'g'irchoqlar bor, ular uyda, ko'chalarda, ko'chalarda va parklarda, yodgorliklarni ko'ramiz metall va marmardan kelgan odamlarning tushunchalari. Bu raqamlar hamma joyda bizga ko'p narsalar haqida jimgina aytib beradi, ularning zaruriyati va dolzarbligiga ta'sir qiladi. Qo'g'irchoqlar - odamning mahsuloti, bolasi, qo'llarning ishi. Ular odamlar dunyosiga xalaqit bermaydilar, ular bu dunyoning ajralmas qismidir.