Savol ashel Ashel madaniyati

Ijtimoiy mehnat taqsimoti- Bu mehnatning birinchi navbatda ishlab chiqarish va boshqaruv mehnatiga bo'linishi. (F. Engels «Anti-Dyuringe» op., V. 20, 293-bet).
Mehnat taqsimoti zamonaviy dunyoda juda ko'p turli xil kasblar va sohalarning paydo bo'lishiga olib keldi. Ilgari (qadim zamonlarda) odamlar o'zlarini zarur bo'lgan hamma narsa bilan deyarli to'liq ta'minlashga majbur bo'lishdi, bu juda samarasiz edi, bu esa ibtidoiy hayot tarzi va qulaylikka olib keldi. Evolyutsiya, fan-texnika taraqqiyotining deyarli barcha yutuqlarini mehnat taqsimotining uzluksiz joriy etilishi bilan izohlash mumkin. Mehnat natijalarini ayirboshlash, ya'ni savdo orqali jamiyatda mehnat taqsimoti mumkin bo'ladi.

10 behustun yozuvi

15 kushon madaniyati
Chunonchi, bu borada 1913 va 1960-yillarda London, 1968-yil Dushanbe, 1970-yil Kobulda xalqaro simpoziumlar oʻtkazildi, YUNESKO qoshidagi Markaziy Osiyo tarixi va madaniyatini oʻrganish komissiyasi esa kushonlar tarixi va madaniyatini oʻrganishni oʻz oldiga asosiy vazifalardan biri qilib qoʻydi.
Arxeologlar Kushon madaniyatiga oid Bagram, Balx, Began, Surxkxoʻtal (Afgʻoniston), Kosambi (Hindiston), Sirsukx, Taksila (Pokiston), Ayritom, Bozorqala, Dalvarzintepa, Zartepa, Koʻhna Voye, Termiz, Xayrobodtepa, Xolchayon (Oʻzbekiston), Kayqubodshoh, Koʻhnaqalʼa, Shaxrinav, Munchoqtepa (Tojikiston)da qazish ishlari olib bordi. Arxeologik topilma va koʻhna yozma manbalar asosida kushonlar madaniyatiga doyr quyidagi muhim ilmiy maʼlumotlar aniqlandi: burjli mustahkam mudofaa devoriga ega boʻlgan shahar qurilishi taraqqiy etgan, bir necha oʻnlab shunday shaharlar, koʻplab yirik sugʻorish inshootlari qurilgan. Shaharlar ichida arklar mavjud boʻlib, ularning atrofini turli binolar majmuasi qurshab turgan. Kushon podsholigining shim.-gʻarbiy hududlaridagi binolar qurilishida koʻproq xom gʻisht va paxsadan, jan.-sharqida esa toshdan foydalanilgan. Shaharlar, odatda, daryo boʻylarida, strategik jihatdan qulay joylarda bunyod etilgan. Ular podsho saroyi, boy-zodagonlar va hunarmandlar mahallasi, koʻcha va maydonlar, hovoʻzlar, turli dinlarga mansub inshootlar, ekinzor va bogʻlardan iborat boʻlgan. Uylar koʻp xonali, hashamatli boʻlib, baʼzilari ikki qanatliqilib qurilgan. Hovli sahni, xonalar poli, zinalar va boshqalarda turli hajmdagi pishiq gʻishtlar qoʻllanilgan. Ayvon yogʻoch ustunlari ostiga ohaktoshdan yoʻnilgan chiroyli tagkursilar oʻrnatilgan. Tomdan toʻshadigan suvlar uchun maxsus sopol tarnovlar ishlatilgan. Bino va xonalar haykaltaroshlik, tasviriy sanʼat asarlari bilan bezatilgan. Haykal va rasmlarda, asosan, podsholar, podsho xonadoni aʼzolari, boy-zodagonlar, sozanda va masharabozlar tasvirlangan (mas, Xolchayonda). Budda diniga mansub inshootlarda esa Budda va uning safdoshlari, izdoshlari, kohinlar va xizmatkorlar ifodalangan (mas, Ayritom, Dalvarzintepa, Qoratepa, Fayoztepatsa). Haykallar, asosan, ohaktosh, loy va ganchdan tayyorlangan, ular orasida sirtiga tilla suvi yuritilganlari ham bor. Devoriy suratlarda esa diniy va bazm marosimlari, tabiat manzaralari, suvoriylar tasvirlangan. Kulolchilik taraqqiy etgan, topilgan sopol idishlar xilma-xilligi va oʻzining nozik, jarangdorligi bilan alohida ajralib turadi. Amaliy sanʼat keng rivojlangan, uning eng yaxshi namunalari Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitajida saqlanmokda. Zeb-ziynat buyumlari, mehnat va jang qurollari yasash, mato toʻqish taraqqiy etgan. Kanishka I davrida Kushon-Baqtriya tili davlat tili sifatida qabul qilingan. Aholi, asosan, buddizm dinining mahayana mazhabiga eʼtiqod qilgan, koʻplab budda ibodatxonalari qurilgan, shuningdek, otashparastlik, hinduizm ham keng tarqalgan. Kanishka buddizm tarixida birinchi boʻlib vaqt-vaqti bilan diniy yigʻin chaqirib turishni joriy etgan. Dastlabki yigʻinda buddizmning mazkur yangi mazhabi — mahayana rasmiylashtirilgan. Bu esa buddizmning Osiyo mamlakatlarida keng tarqalishiga, uning jahon dinlaridan biriga aylanishiga sabab boʻlgan. Topilgan tangalarning orqa tomonida turli maʼbudlar — Mixra-Mitra (Quyosh maʼbudi), Otash (olov maʼbudi), Farr (omad va maʼmurchilik maʼbudi) va boshqa tasvirlanganligi buni isbotlaydi. Saltanatda savdoning rivojlanishi yozuvning keng koʻlamda tarqalishiga imkon yaratgan. Oromiy yozuvi asosida sugʻd va xorazmiy yozuvlari vujudga kelib, taraqqiy etdi. Hind alifbosiga asoslangan kharoshthi yozuvi namunasi ilk bor Termizdan, teri va taxtaga bitilgan xorazmiy yozuvi namunasi esa Tuproqqalʼadan topildi. Kushon podsholigi yerdaridan oʻtgan Buyuk ipak yoʻli tashqi savdoning rivojlanishiga ijobiy taʼsir koʻrsatganligi aniqlandi. Kushon podsholari zarb qilgan oltin, kumush va mis tangalar Efiopiya, Skandinaviya, Italiya va boshqa koʻpgina mamlakatlarda topildi. Bu esa Kushon podsholigi chet mamlakatlar bilan keng miqyosda savdo va madaniy aloqalar olib borganligidan dalolat beradi. Sharkdan olib kelingan ipakka Gʻarb bozorlaridagi mollar almashtirilgan. Umuman savdoda koʻp tovarlar qatori dorivorlar, Rim tilla tanga va taqinchokdari, fil suyaklari va undan tayyorlangan turli buyumlar hamda „tirik tovar“ — sozanda, raqqosa va hunarmand qullar ham boʻlgan. Kushon podsholigining dastlabki poytaxti Oʻzbekistonning jan.dagi Dalvarzintepada boʻlgan, podsho Kanishka davrida esa Peshovar shahriga koʻchirilgan. Ayni shu davrda badiiy, sanʼat maktablari (Gandhara, Matxura, Baqtriya) shakllandi. Kanishka adabiyot va sanʼat homiysi boʻlib, Kashmir viloyatida Kanishkapur shahriga asos soldi. Uning saroyida mashhur buddaviy olimlar Pareva va Vasumitra, buyuk shoir va faylasuflar Ashvagxosha, Matricheta, Vagarjuva hamda Charaka yashab ijod qilgan.
Kushon podsholigiga doir yozma manba va arxeologik topilmalar kushonlar madaniyatini oʻrganish, ularning Oʻrta Osiyo, jumladan, Oʻzbekiston xalqlari madaniyati taraqqiyotida tutgan oʻrnini ilmiy baholashda muhim ahamiyatga ega. Kushon podsholigi siyosiy tarixi va madaniyati oʻtmishining hali toʻla, haqqoniy yoritilmagan jihatlari koʻp boʻlib, Oʻzbekiston, Hindiston, Fransiya, AQSH, Italiya, Vengriya, Tojikiston, Afgʻoniston, Rossiya, Yaponiya olimlari ularni aniqlash borasida chuqur, izchil i. t.larni davom ettirmoqda.^[7]
Kushon davlati haqida tarix kitoblari keng maʼlumot beradi. Markaziy Osiyoda imperiyalarning eng qadimiysi, davriy jihatdan eng yashovchani (milodiy I-IV asrlar) Kushon davlati boʻlgan. Oʻz davriga nisbatan mislsiz ulkan mintaqalarni egallagan Kushon davlati chegaralari — sharqda Xitoy, gʻarbda Kaspiy dengizi, janubda Hindiston va shimolda Orol boʻylarigacha etib borgan. Qadimgi dunyo madaniyatining uch yirik manbai — hind, fors va turk xalqlari tutashgan markaziy zaminda tashkil topgan ulugʻ davlat.
Yuechjeylarning eramizdan avvalgi II asr oʻrtalarida Grek-Baqtriya davlatiga bostirib kirishi ushbu davlatni tamomila tugatilishiga olib keldi. Yuechjeylarning dastlabki mulklari shimoliy Baqtriya hududlarida boʻldi (zamonaviy Oʻzbekistonning janubiy hududlari va Tojikiston). Kusxon davlati eramizning 1-asri birinchi yarmida yuechjeylar davlati amirliklaridan biri Kusxonning yuksalishi oqibatida yuzaga keldi. Kusxon xitoychada Guyshuan deb talaffuz qilinib, yuechjey qabilalaridan birining nomi boʻlish ehtimoli bor. Davlat asoschisi yabgu (amir) boʻlgan. Keyinchalik podshoh Kudjula Kadfiz hukmronligi ostida kusxonlar hozirgi Afgʻoniston va Pokistonning katta qismini bosib oldilar. Uning merosxoʻri X hukmronligi davrida kusxon mulklariga Hindistonning katta bir qismi qoʻshildi. Kusxon davlatining gullab-yashnashi Kanishka hukmronligi davriga toʻgʻri keldi (taxminan eramizning 78-123 yillari). Oʻsha davrda poytaxt Baqtriyadan Peshovorga koʻchirildi, mamlakat sarhadlari esa Hindiston va Xoʻtongacha boʻlgan oʻlkalarni qamrab oldi. Markaziy Osiyoda Kusxon davlatining chegaralari hozirgi Oʻzbekiston janubidagi Hisor togʻ tizmalari choʻqqilaridan oʻtgan. Oʻsha yerdagi baland togʻ daralarida (Darband) mustahkam chegara inshootlari qad koʻtardi. Oʻsha davrlarda davlat sarhadlarida yangidan-yangi shaharlar qad koʻtardi, Hindiston, Xitoy va Rim imperiyasi bilan savdo munosabatlari oʻrnatildi. Pompeyda olib borilgan qazish ishlari mobaynida kusxon tangalari hamda kusxon ustasi tomonidan suyakdan yasalgan figuralar topildi. Kusxon davrida meʼmorchilik yuksak rivojlandi. Ayniqsa saroylar va ibodatxonalar qurilishiga katta eʼtibor qaratildi. Kusxon hukmdorlarining Xolchayondagi saroyida va eski Termiz va Dalvarzindagi budda ibodatxonalarida yuqori badiiy did bilan ishlangan devor chizgilari va haykaltaroshlik namunalari yaxshi saqlanib qolgan.
Xolchayon, Dalvarzin va Ayritomda olib borilgan qazish ishlari davomida kusxon ustalarining yuksak mahoratidan dalolat beruvchi bronza idishlar, muhtasham shagʻamsupalar, koʻzgular hamda zargarlik mahsulotlari topilgan. Dehqonchilik imperiya iqtisodiyotining tayanchi boʻlgan. Yer hosildorligini oshirish maqsadida turli oʻgʻitlardan keng foydalinilgan. Togʻ oldi hududlari va choʻllar chorvachilik maqsadlarida foydalanilgan.
Termizda olib borilgan qazuv ishlari davomida oramiy tili asosida yozilgan xatlar topilgan. Kusxon kursiv xati oʻzining oʻtkir burchakli, kvadrat va aylana shaklidagi harflari bilan ajralib turar hamda oʻsha davrlarda juda keng tarqalgan edi. Kanishka davrida Kusxon davlatiga buddizm kirib keladi va tez orada davlat diniga aylanadi. Ammo shu bilan birga zardoʻshtiylik va mahalliy Oʻrta Osiyo, Hindiston, Eron, Yunoniston va Misr xalqlari dinlari ham oʻz kuchini yoʻqotmaydi. Kusxon davlati eramizning 3-asri birinchi yarmining oxirida barham topdi. Baktriya va Toxariston maxsus mulk huquqi ostida Sosoniylar imperiyasi tarkibiga qoʻshildi. Ushbu imperiya sosoniy podshohlar xonadoni aʼzolari tomonidan boshqarilib, ular kusxonshoh tituligi egalik qilgan.

Adabiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]

• 
  Pugachenkova G. A., Xalchayan, Toshkent, 1966;
  
• 
  Gafurov B. G., Koʻshanskaya epoxa i mirovaya sivilizatsiya, Moskva, 1968;
  
• 
  Staviskiy B. Ya., Koʻshanskaya Baktriya. Problemi kulturi, Moskva, 1977;
  
• 
  Pugachenkova G. A., Rtveladze E. V., Dalverzintepa — ku-shanskiy gorod va yuge Oʻzbekistova, Toshkent, 1978;
  
• 
  Litvinskiy B. A., Sedov A. V., Kulti i rituali koʻshanskoy Baktrii, M, 1984;
  

16
Qang`arlarga xos madaniyat Toshkent vohasidagi Qovunchitepadan topib o`rganilgan bo`lib, fanda Qovulichi madaniyati nomi bilan mashhurdir. Arxeologik topilmalar ma`lumotlariga qaraganda bu maniyat asosan Toshkent vohasi, Sirdaryo o`rta oqimi, Yettisuv va Shimoliy Farg`onada keng tarqalgan. Sirdaryoning o`rta oqimida yashovchi xalqlarning So`g`diyona, Farg`ona va Tyanshan tog`ining shimoli-sharqiy qismida yashovchi xalqlar bilan yaqin aloqada bо`lganligi tufayli Qovunchi madaniyati ancha taraqqiy etgan.
Milodiy V asr o`rtalariga kelib qang`arlar yeridagi o`troq va qisman o`troq aholi O`rta Osiyoda yangidan tashkil topgan Yeftalitlar davlatiga tobe bo`ldilar.
Mil. avv. 1 ming yillikning so`nggi choragida O`rta Osiyoning shimoliy va shimoli-sharqiy hududlarida ham qadimgi (antik) davlatlar rivojlanadi. Xususan, mil. avv. II-I asrlarga oid Xitoy manbalari dehqonchilik va chorvachilik, ayniqsa yilqichilik keng rivojlangan Dovon (Davun, Farg`ona) davlati haqida ma'lumotlar beradi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, Dovon davlati ma'lum siyosiy uyushmani tashkil etgan bo`lib, davlatni boshqaravchi hukmdor manbalarda "van" (podsho) unvoni bilan ish yuritgani ta'kidlanadi. Davlat hukmdori maralakatning siyosiy va diniy hayotida katta ahamiyatga ega bо`lgan oqsoqollar kengashiga tayanib ish ko`rgan. Oqsoqoliar urush va sulh tuzish masalalarini hal etishda ishtirok etganlar, ba'zan uiar hukmdorning taqdirini hal etganlar.
Manbalar Dovon davlatining poytaxtlari - bosh shahar Ershi va ikkinchi shahar Yuchen (davlatning sharqida) haqida ma'lumotlar beradi. Tadqiqotchilar bosh shaharni Marhamat (Atvdijon vil.) va ikkinchi shaharni Shurabashot (o`zgand vohasi Qirg`.) o`rnida bо`lgan deb hisoblaydilar. Farg`ona vohasi hududlarida ko`chib yurgan chorvador va ko`chmanchi qabilalar Dovon tarixida muhim ahamiyatga ega bо`lganlar. Bu qabilalar uchun Farg`ona madaniy va hunarmandchillk markazi hisoblangan.
Mil. avv. II asrdan boshlab Qashg`ardan Dovonga shimoliy yo`ldan karvon yo`li harakati boshlanadi. Bu yo`ldan ipak va boshqa mahsulotlarning xatqaro tranzit savdosi amalga osha boshlaydi. Bu paytga kelib Dovon aholisi ko`paya boshlaydi va ko`plab mustahkamlangan aholi manzilgohlari paydp bo`ladi. Savdo yo`lida Dovon muhim ahamiyatga ega bo`la boradi. Tadqiqotchilar fikricha, Yassa va Qoradaryo vohalarida ko`pgina qal'alar savdo yo`lini qo`riqlash maqsadidabarpo etiladi.
Mil. avv. 125-yilda Dovonga kelgan mashhur Xitoy sayohatchisi Chjan Syan Dovonning qishloq xo`jaligi haqida ma'-lumot berib, shunday . yozadi: "O`troq aholi yer haydaydi, g`alla va sholi ekadi, ularda musallas navli uzurn, juda ko`plab yaxshi otlar bor". Bu ma'lumot qadimgi Farg`onada dehqonchilik madaniyati yuqori darajada rivojlanganligini isbotlaydi. Xitoyliklarni ayniqsa, o`zlari uchun notanish bо`lgan beda va uzum hayratga solgan. Manbada yana shunday ma'lumot bor:"Xitoy elchisi urug` keltirdi, shunda osmon farzandi (Xitoy irnperatori) unumdor yerga beda va uzum ekdi".
Xitoy manbalari, shuningdek, qadimgi Farg`ona chorvachiligining o`ziga xos tomoni bо`lgan yilqichilikning yuqori darajada rivojlanganligi haqida ham ma'lumotlar beradi. Dovon o`lkasi qadimgi (antik) davrda mashhur zotdor otlari bilan shuhrat qozongan edi. Manbalardan ma'lum bo`lishicha, ularni yetishtirish bilan o`troq aholi shug`ullangan. " Dovonda yaxshi otlar bo`lib ular Ershi shaharidadir, otlarni yashiradilar va Xan elchisiga berishga rozi bo`lmaydilar". Dovonning mashhur "samoviy otlari" tasvirlari tushirilgan qoyatosh suratlari bizning kunlarimizgacha saqlanib qolgan.
Xususan, o`shdan 8 km uzoqlikdagi Ayrimchatovdagi qoya adirlarda 30 ta chiroyli zotdor otlarning tasvirlari bor. Xuddi shunga o`xshash tasvirlar Marhamat yaqinidagi Aravon qoyasidan, Navqat vohasi va Obishirsoydan ham topilgan. Bu tasvirlar Dovon o`zining samoviy otlari bilan qadimdan mashhur bо`lganligini tasdiqlabgina qoJmay, farg`onaliklarning yuksak tasviriy san'at sohiblari bо`lganligidan ham dalolat beradi.
Manbalarning guvohlik berishicha, qo`shni davlatlar, xususan Xitoy imperatorlari Dovon otlarini nihoyatda qadrlaganlar. Otlar va Dovonning serunum yerlari uchun mil. avv. II asrning oxirlarida Xitoy va Dovon O`rtasida harbiy to`qnashuvlar ham bo`lib o`tgan. Bu to`qnashuvlarda dovonliklar o`z mustaqilliklarini saqlab qolishga muvaffaq bо`lganlar.
Milodning I-II asrlarga kelib qadimgi Farg`ona aholisining o`troq dexqonchilik madaniyati yuqori darajaga ko`tariladi. Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Farg`ona vodiysida bu davrga oid ko`p sonli aholi manzilgohlari, qal'alar, qo`rg`onlar, ko`hna shaharlar xarobalari aniqlangan. Aholi manzilgohlarini vodiyning turli hududlarida keng yoyilishi sug`orma dehqonchilik va irrigatsiya ishlarining yuqori darajada rivojlanishi natijasi edi. Davlatning siyosiy va madaniy rivojlanishida hunarmandchilik markazlari bо`lgan qadimgi shaharlar ayniqsa katta ahamiyatga ega bo`ldi.
Bu davrga oid arxeologik topilmalar dehqonchilikdan ixtisoslashgan hunaimandchilikning ajralib chiqqanligidan dalolat beradi. Bu jarayon o`z navbatida hunarmandchilik va tog`-kon sanoatining (turli ma'danlar qazib olish) yanada rivojlanishi uehun keng imkoniyatlar yaratdi.
Hunarmandchilikning rivojlanishi va qadimgi yo`llarning mavjudligi tufayli Farg`ona vodiysida Sharqiy Turkiston bilan olib borilgan tashqi savdo bilan bir qatorda, atrofdagi tog` vodiylarida yashovchi chorvadorlar bilan ham o`zaro almashinuv rivojlanadi. Antik davr Farg`ona yodgorliklarining ayriralarida Xitoy tangalari (u-shi) uchrasa ham mahalliy tangalar uchramaydi. Bu hol natural xo`jalik (mahsulot ayirboshlash) ustunligidan dalolat beradi.
Tarixiy manbalar Yunon-Baqtriya davlati ko`chmanchi qabilalar tomonidan tor-mor etilganligi eslatiladi. Strabon ma'lutnotlariga ko`ra, Baqtriyani assiylar, passianlar, toxarlar, sakaravr qabilalari bosib oladilar. Pompey Trog xabar berishicha, "Baqlriya va So`g`diyonani skif qabilalari sarauklar va assianlar bosib oladilar". Tadqiqotchilaniing fikricha har ikkala tarixchi bitta qabila haqida ma'lumot bergan.
Qadimgi Xitoy manbalari Baqtriyani yuyechji qabilalari bosib olganligi haqida ma'lumot beradi. Mil. aw. II asrning ikkinchi choragida (tadqiqotchilar bu sanani mil. aw. 172-16-yillar oralig`ida deb belgilaydilar) yuyechjilar xunnlardan mag`lubiyatga uchraganidan so`ng O`rta Osiyoning shimoliy hududlarida ko`chib yuradilar. Bu qabilalar Xitoy raanbalarida "Da-yuyechji" - "Buyuk" yoki "Katta Yuyechji" deb eslatiladi. Chjan Szyan ma'lutriotlariga ko`ra, yuyechjilar xunn qabilalaridan mag`lubiyatga uchragach O`rta Osiyoning janubiga tomon harakat qilib, Dahya (Baqtriya)ni bosib oladilar va Guyshuy (Amudaryo)ning shimoliy tomonida joylashadilar. To`ng`ich Xan uyi tarixida ham yuyecbjilar Guyshuy daryosining shimoliy tomonida o`z poytaxtlariga asos solganliklari ta'kidlanadi.
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, yuyechjilar mil. avv. 140-130 yillar oralig`ida Baqtriyaga bostirib kirganlar. Oradan ko`p o`tmay Baqtriyada Katta yuyechji davlati tashkil topadi. Kichik Xan uyi tarixi ma'lumotlariga ko`ra, Katta yuyechji hukmdorlari ko'1 ostida beshta hokimlik (Xi-xeu) bor bo`lib, ular Xyurai, Shaunmi, Guyshuan, Xise va Dumilardan iborat edi. Xitoy manbalaridan xulosa chiqargan ko`pchilik tadqiqotchilar Baqtriya tarixidagi butun yuyechji davrini uchta bosqichga bo`ladilar.
1. Mil. avv. 139-125-yillar - Katta yuyechji Dahya viloyatini bosib oladi, ammo ularaing asosiy mulklari Amudaryodan shimol tomonda edi.
2. Mil. avv. 25 yilga qadar - Katta yuyechji davlatining shakllanishi va keyingi rivojlanishi. Davlatning poytaxti Amudaryodan shimol tomonda bo`lib, janubiy chegarasi Gibin atroflarida (Kashmtr yoki Qandahor) edi. Yuyechjilar bo`ysundirgan hududlar Xise, Shaunmi, Guyshuan, Xyumi, Dumi mulklaridan iborat bo`lib ular xi-xou (yabg`u)j tomonidan boshqarilgan.
3. Mil.avv. 125-yilgacha Katta yuyechji davlatining inqirozi va yuqorida eslatilgan mulklarning mustaqil bo`lishi. Kushon (Guyshuan)j yabg`usi Kiotszyukyu (Kujula Kadfiz) qolgan to`rtta mulkni birlashtirib Kustion davlatiga asos soldi.
Kushon davlatining paydo bo`lishi haqida ko`proq Xitoy manbalari va tangashunoslik ma'lumotlari xabar beradi. Umuman, Kushonlar saltanatining paydo bo`lishi va rivojlanishi uzoq vaqt tadqiqotchiiar orasida bahslarga sabab bо`lgan bo`lsa-da, so`nggi 20-25 yil ichida bu masalaga juda ko`plab aniqliklar kiritish imkonini bergan tadqiqotiar olib borildi. Ayniqsa, 1961-yil Londonda o`tkazilgan xalqaro simpozium, 1968-yil Dushanbeda YUNESKOning konferensiyasi, 1970-yil Qobuldagi xalqaro anjuman Kushon davlati masalalariga bag`ishlangan bo`lib, undan j keyin ham bu masala bo`yicha ko`plab xalqaro anjumanlar bo`lib o`tdi.
Mil. avv. I asrning oxiri-mil. asrning boshlariga kelib guyshuan hokimi Kiotszyukyu barcha mulklarni birlashtirib, Qobuliston va Qandarhorni zabt etadi. Natijada bu davrga kelib Kushon davlati o`z ahamiyatiga ko`ra antik davr Xitoydagi Xan davlati, Parfiya podsholigi, Rim saltanati bilan raqobatlasha oladigan qadimgi dunyoning eng qudratli va zabardast davlatlaridan biri sifatida tashkil topdi. Xitoy manbalaridagi "Guyshuan hokimi Kiotszyukyu", ilk kushon davriga oid topilma tangalarda aks ettirilgan "Kushon podshosi Kudzula Kadfiz"ga aynan mos tushadi.
Tangashunoslik ma'lumotlariga ko`ra, Kadfiz o`z podsholik -siyosatini davlat yerlarini kengaytirish bilan boshlaydi. Ba'zi bir guruh tangalar borki, ularning bir tomonida eng so`nggi Yunon-Baqtriya podshosi Germey tasviri tushirilib, uning norni yozilgan, ikkinchi tomonida esa, Gerakl siymosi va "o`z ishonchiga qafiy kushonlar yobg`usi Kujula Kadfiz" degan so`zlar bor. Bunday tangalar zarb etlishini olimlar turlicha talqin etadilar. Ba'zi tadqiqotchilarning fikricha, Kadfiz I dastlab Yunon-Baqtriya podshosi Germey hokimligini tan oladi va ular birgalikda tanga zarb etadilar. Boshqa guruh olimlar fikriga ko`ra, Kadfiz I ning Germey tangalariga o`z ismini qo`yib zarb qilishga sabab, Gerraey tangalari Baqtriyada keng tarqalgan edi.
Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, keyinroq Kadfiz I o`z nomini "yobg`u"dan "shohlar shohi" faxriy unvonigacha ko`tarib tangalar zarb etadi. Yana bir guruh O`rta Osiyodan (ko`proq Tojikistondan) topilgan tangalarda "shohlar shohi, buyuk xaloskor" degan yozuv ko`plab uchraydi. Ko`pchilik olimlarning fikricha, bu tangalarni Kadfiz I zarb etgan.
Kudzula Kadfizdan so`ng taxtga uning o`g`li Vima Kadfiz (Kadfiz II) taxtga o`tiradi, Kadfiz II davlatning iqtisodiy ahvdlini mustahkamlash vnaqsadida pul islohoti o`tkazib, oltin tangalar zarb etadi. Shuningdek, Kadfiz II Hindistonning bir qismini Kushon davlatiga qo`shib oladi va Rim saltanati bilan aloqalar o`rnatadi.
Kushon podsholari ichida eng mashburi Kanishka hisoblanadi. Uning hokimlik davrida Kushonlar sallanati gullab-yashnashining yuqori cho`qqisiga ko`tariladi. Kanishka davrida Panjob, Kashmir viloyatlari mamlakatga qo`shib olinadi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, davlatning poytaxti Dalvarzindan (Surxondaryo), Peshovar (Afg`oniston) atroflariga ko`chiriladi. Bu davrda (mil. II asr) mamlakatning hududi Shimoliy Hindiston, Afg`oniston, O`rta Osiyoning janubi, Sharqiy Turkistondan iborat edi. Syuan Szyanning yozishicha, "Kanishka podsholik qilgan davrda uning shon-shuhrati qo`shni mamlakatlarga yoyildi. Mamlakatning harbiy qudrati ko`pchilik tomonidan tan olindi. Xitoyning g`arb tomonidagilar ham Kanishkaning hokimiyatini tan olib, unga o`z garovga qo`ygan odamlarini yuborar edilar".
Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha, Kushonlar davri (xususan, Kanishka hukmronligi davrida) ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar anchagina rivojlangan davr edi. Bu davrga kelib O`rta Osiyoning deyarli barcha hududlarida qishloq xo`jaligi yaxshi o`zlashtirib bo`lingan edi. Tekisliklarda sug`orma dehqonchilik bilan birga chorvachilik hara keng rivqjlanadi. Bu davrda shuningdek, Xorazrnda, Zarafshonda ko`plab sug`orish inshootlari quriladi. Dehqonchilik qurollarida ham o`zgarishlar sodir bo`ladi. Samarqand yaqinidagi Talibarzu yodgorligidan II-III asrlarga oid yer haydaydigan omochning temir uchi topilgan.
Kushon davriga oid ko`plab ocbilgan ko`hna shaharlar bu paytda shaharsozlik madaniyati ayniqsa gullab-yashnaganligidan dalolat beradi. Bu davrga oid dastlabki ochilgan ko`hna shaharlardan biri Ayritom ko`hna shahri bo`lib, u Amudaryoning o`ng qirg`og`ida Termizdan 20 km sharqda joylashgan. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda Ayritom ko`hna shahri miLavv. II asrdan mil. III asrga qadar uch tarixiy bosqichda rivojlanadi. Bular: so`nggi grek-baqtriya davri, yuyechji-kushon davri va kushonlar davrlaridir. Ayritomda olib borilgan uzoq yillik (1932 yilda boshlangan) tadqiqotlar natijasida Budda ibodatxonalari majmualari, qabriston, ko`plab haykallar va baqtriya yozuvi lopilgan va o`rganilgan. Ayritomdan himoya devorlar qoldiqlari aniqlanmagan.
Bu davrda Afrosiyob ko`hna shahri tuzilishida ham o`zgarishlar bo`lib o`tadi. Xususan, milodning dastlabki asrlarida bu ko`hna shahar yangitdan devor bilan o`rab olinadi. Afrosiyobdan topilgan juda ko`plab topilmalar ham aynan mana shu davrga oiddir. Ammo ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o`zgarishlar tufayli 4-5 asrlarida ko`hna shahar inqirozga uchraydi.
Bu davrga oid yirik ko`hna shaharlardan biri Dalvarzintepadir. Ko`hna shahar Surxondaryo viloyatining Sho`rchi tumani hududida joylashgan. Uraumiy maydoni 36 gektardan ziyod bo'lgan bu ko`hna shahar uzunligi 2,5 km, qalinligi 10 metr bо`lgan himoya devori va chuqur xandaq bilan o`rab olingan. Devorlarda harbiy maqsadlarni ko`zlab maxsus minoralar qurilgan. Shaharning markaziy qismida boy shaharliklarning mahallalari, janubiy qismida esa hunarmandlar yashaydigan kulolchilik mahallasi joylashgan. Bu yerdan topilgan ko`p sonli topilmalar nafaqat mahalliy ustalar tomonidan tayyorlangan balki, Yaqin va O`rta Sharqdagi turli viloyatlardan keltirilgan buyumlardir. Dalvarzintepatiing shahar oldi qismida milodning I asrida bunyod etilgan Budda ibodatxonasi qoldiqlari ochilib undan diniy qarashlar bilan bog`liq bо`lgan ko`p sonli topilmalar topilgan. Ko`hna shaharning markazidan milodiy II-III asrlarga oid yana bir yirik ibodatxona qoldiqlari ochilgan. Ushbu ibodatxonadan loy va gipsdan ishlangan Budda, Bodxisatvlarning yirik haykallari, hukmdor va unga yaqin kishilarning haykalchalari topilgan. Ko`hna shahardan 11 ta xumdon ochilgan bo`lib, ular bu hududda sopol hunarmandchiligining rivojlanganidan dalolat beradi. Uzoq yillik arxeologik tadqiqotlar Dalvarzintepa o`rniga Kushon daviatining yirik qo`hna shahri (dastlabki poytaxti) joylashganligidan dalolat beradi.
Termiz shahridan 26 km shimoli-g`arbda Zartepa ko`hna shahri joylashgan. Ko`hna shahar to`rtburchak shaklda (400x400) bo`lib mustahkam himoya devorlari bilan o`rab olingan. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, ko`hna shahar mil. avv. II-I asrlardan milodiy III-V asrlarga qadar mavjud bо`lgan. Bu yerdan topilgan turli topilmalar shahar hayotining gullab-yashnaganidan dalolat beradi.
Amudaryoning o`ng qirg`og`i Surxondaryo viloyatining Sho`rob qishlog`i yonida Kampirtepa ko`hna shahri iovlashgan va bu yodgorlik mil. avv. III-milodiy III asrlarga oiddir. Ko`hna shaharning umumiy maydoni 4 gektar bo`lib qaPa va turar-joy inshootlaridan iborat. Yodgorlik 5 metr qalinlikdagi. mustahkam himoya devori va chuqur xandaq bilan o`rab olingan. Ko`hna shaharning shimoli-g`arbiy qismida
0,5 gektar maydondan o`nta ko`mish marosimiga oid inshootlar (nauslar) aniqlanib ulardan turli-tuman topilmalar topilgan.
Amudaryoning o`ng qirg`og`ida Termiz shahridan 5 km shimoli-g`arhda Eski Termiz yodgorligi joylashgan. Umumiy maydoni 500 gektardan iborat bu ko`hna shahar mil. avv. IV-III asrlarda paydo bo`ladi. mil. avv. III-II asrlarda Yeski Termiz himoya devorlari bilan o`ralib markazida yirik qal'a bunyod etiladi. Antik davr manbalarida "Tarmit", "Tarmita" nomi bilan tilga olingan bu ko`hna shahar Kushonlar davriga kelib Shimoliy Baqtriyaning ma'muriy va mafkurayiy markaziga aylanadi. Yeski Termiz hududlaridan shu davrga oid Fayoztepa, Qoratepa kabi yirik Budda ibodatxonalari ochib o`rganilgan.
Kushon davri yirik ko`hna shaharlaridan yana biri mashhur yodgorlik Xolchayon hisoblanadi. Ushbu ko`hna shahar Surxondaryo viloyatining Denov shahri shimoli-sharqida joylashgan bo`lib mil. avv. IV-III asrlardan - mil. VII asrga qadar mavjud bо`lgan. Yodgorlikning gullab-yashnagan davri Kushon davriga to`g`ri keladi. Xolchayondan bu davrga oid yirik saroy inshootlari, turar-joylar ochilgan. Saroyning ayvoni va bosh zali devorlari suratlar bilan bezaklangan. Sathidan esa "podsho Geray" avlodlariga mansub furli kattalikdagi haykallar topilgan.
Kushon podsholigi ruhoniylar qo`lidagi davlat bo`lib, bu davlatda podsho hokimiyatni boshqarish bilan birga bosh kohin ham hisoblangan. -Podsholik satrapiyalarga bo`lingan bo`lib, ularning boshliqlari ma'lum ma'noda o`zlarini mustaqil deb hisoblaganlar. Kushon podsholigi quldorlik davlati hisoblansa-da, davlatda qishloq jamoalarining ahamiyati nihoyatda katta bо`lgan. Tadqiqotlar natijasida kushonlar davrida hunarmandchilikning turli sohalari, ichki va xalqaro aloqalar, madaniy hayot gurkirab rivojlanganligi aniqlangan. Pul muomalasida asosan oltin va mis tangalardan foydalanilgan. Qishioq xo`jaligida dehqonchilik sun'iy sug`orishga asoslangan bo`lib, qishloq xo`jalik ekinlarining juda ko`p turlari yetishtirilgan.
Milodiy III asrning birinchi yarmida, ya'ni, Vasudeva va Kanishka III hukmronligi davrlarida Kushon podsholigi bokimiyatida markazdan qochuvchi kuchlar mavqeyi ortib ular o`zlarini tobora mustaqil hisoblay boshlaydilar. Ikkinchi toraondan esa, ular o`rtasida o`zaro kurashlar avj ola boshlaydi. Undan tashqari Kushon davlatining janubi-g`arbiy hududlarida qudratli Sosoniylar davlati paydo bo`ladi. III asrning ikkinchi yarmidan boshlab Kushon davlatining ko`pgina yetiari Eron Sosoniylari qo`liga o`tadi.
17
SH. qadimiy tarixga ega. Mil. av. 3-ming yillik oʻrtalari — 2-ming yillik boshlarida qadimiy madaniyat davrida aholi kent — manzillarini qurishda muntazam rejalashtirish xususiyatlaridan foydalanilgan (Qad. Xitoy, Misr, Eron va boshqalar). Yunoniston shaharlar siyosiy va diniy markazlarni ajratgan holda rejalashtirilgan boʻlsa (akropol va boshqalar), qadimiy Rimda shaharlarni toʻgʻri burchakli dahalarga boʻlish uslubi qoʻllanilgan (Pompey, Ostiya va boshqalar), Sh. nazariyasi paydo boʻlgan (Vitruviy risolasi, mil. av. 1-asr). Oʻrtaasrlar Yevropasiga shaharlarni stixiyali, qalʼa devorlari atrofida chiziqli va aylanahalqali rejalashtirish xos boʻlgan (Nyordligen Germaniyada, Krakov Polshada, Praga Chexiyada va boshqalar). Rossiyada shaharlar tepaliklarda, daryolar kuyiladigan joylarda bunyod etilgan (Kiyev, Chernigov, Novgorod, Pskov va boshqalar), hamma koʻcha (yoʻl)lar shahar darvozasiga yoki shahar savdo maydonlariga olib borgan. Aylanahalqali rejalash shahrining mumtoz namunasi oʻrta asrlardagi Moskvadir.
Uygʻonish davri Gʻarbiy Yevropa Sh.i uchun markazlarni muntazam rejalashtirish va maydon ansambllaruti yaratish xos boʻlgan (Rimdagi Kapitoliy maydoni, 1546, meʼmor Mikelanjelo); shahar —qalʼa loyihalari ishlab chiqildi (F. Martini, J. Vazari, V. Skamotssi), Sh. nazariyasi rivojlandi (L. Alberti), shaharlarning turli qulayliklari boʻlgan loyihalari yaratildi (lekin bu loyihalar amalga oshmadi). Barokko davrida kuchqudrat va ulugʻvorlik ramzini ifodalagan ansambllar yaratildi; 18-asr oʻrtalari — 19-asr boshlarida toʻgʻri burchakli koʻchalar toʻriga asoslangan ochiq maydon tizimi yuzaga keldi. Sankt-Peterburg (Peterburg) 3 yoʻnalishli rejalash loyihasi asosida qurildi(1703). 19-asrda shaharlar tartibsiz qurilishiga qarshi boʻlgan shahar — bogʻ gʻoyasi bilan bogʻliq dezurbanizm rivojlandi. Sanoatdagi tub oʻzgarishlar sha. harlarning jadal oʻsishiga olib keldi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Yevropada arzon ishchilar shaharchalari va turar joylar majmualari qurildi, bu qurilishlar taʼsirida shahrida majmualarni yaxlit holda vazifalariga koʻra rejalashtirish loyihasi, binoning joylanishi, dam olish uchun koʻkalamzorlashtirilgan joylar va bolalar maydonchalari, baʼzi jamoat binolari, maishiy xizmat koʻrsatish nuqtalari qurishni oʻz ichiga olgan ijobiy usullar ishlab chiqildi. 20-asrda hududiy (mintaqaviy) rejalashtirish yuzaga keldi (Buyuk Britaniyadagi Donkasteri, 1921—22, meʼmori L. Aberkrombi va T. Jonson). 1950-yillarda shaharlarni jadal rivojlanishi avtotransportning rivoji, aholi punktlarining koʻpayishi, shahar muhitining ifloslanishi shahrini tumanlarga boʻlib loyihalash kabi yangi nazariyalarni keltirib chiqardi. Aholi punktlarini yoʻl yoqalab qurish, yuldosh shaharlar yaratish rivojlandi; shuningdek anʼanaviy binolar qurishdan voz kechib, eski shaharlar tarkibida osmonoʻpar binolar qurish gʻoyasi ilgari surildi. Zamonaviy shahrining asosiy vazifalari — individual qiyofaga ega boʻlgan shahar va shaharchalar qurish, shahar ekologik masalalarini hal etish, eski shahar markazlarini saqlab qolish va ilmiy asosda taʼmirlash, madaniy yodgorliklarni avaylab asrash va taʼmirlash, ularning zamonaviy binolar bilan uygʻunligiga erishish.
Oʻzbekiston hududida dastlabki shaharlar (Sopollitepa, Jarqoʻton) mil. av. 17—14-asrlarda Surxondaryo vohasida jez davrida paydo boʻlgan. Yozma manbalarda esa shahar haqidagi maʼlumotlar Avestopya uchraydi. Hozirgi baʼzi shaharlar (Qarshi — Yerqoʻrgʻon; Hazorasp — Xumbustepa kabilar)ning shakllanishini tadqiqotchilar mil. av. 10—8-asrlar bilan bogʻlaydilar. Fargʻonadagi eng qadimiy shaharlar (Ashqoltepa, Dalvarzintepa kabilar) ilk temir davriga oid Chust madaniyati (mil. av. 11—6-asrlar) ga mansubdir. Axomaniylar davrida shahar qurish jadallashgan (Xorazmdagi Qalʼaliqir, Koʻzaliqir va boshqalar). Kushonlar davrida Sh. nihoyatda ravnaq topgan (Xorazmshohlar poytaxtida muntazam tarhli Tuproqqalʼa, Zarafshon vodiysida Buxoro, Fargʻona vodiysida Mingtepa, doira tarhli Bilovur, Chirchiq vodiysida Shoshtepa).
Oʻrta asrlarda shaharlar tuzilishi murakkab boʻlgan, ularning tarkibiga ark, bir yoki bir necha shahriston, rabod (shahriston atroflari) kirgan. Ularning har biri alohida qalʼa devori bilan oʻralgan. Afrosiyob (Samarqand), Buxoro, Binkat (Toshkent) Movarounnahrning yirik shaharlaridan boʻlgan. Bunday shaharlarni va ular atrofidagi kichik shahar va qishloqlarni uzun devorlar muhofaza qilgan (Buxoro, Toshkent tevaragidagi "Kanpir devor"lar, Samarqand tevaragidagi "Devori qiyomat" va boshqalar).
Temuriylar davrida moʻgʻullar vayronagarchiliklarini bartaraf etish, mamlakat obodonligini taʼminlashda katta Sh. ishlari olib borilgan: Amir Temurning Samarqand va uning atrofi, Shahrisabzla, Banokat (Shohruxiya), Shohruxning Mashhad, Marv va Hirotda amalga oshirgan ishlari. Ulugʻbek tomonidan Samarqand registonida 3 imorat qurilishi bilan bu maydon mujassamoti tugallikka erishgan (qarang Registon ansambli). Shayboniylar davrida katta hajmlardagi (savdosotiq bilan bogʻliq) qurilishlar shaharlar, ayniqsa, poytaxt Buxoroning tizimini mukammallashtirgan. Rivoyatlarga koʻra, Abdullaxon II ham ming rabot qurdirgan. Koʻp majmualarning shakllanishi aynan shu davrga toʻgʻri keladi (Buxorodagi Labihovuz ansambli, Poyi kalon, Qoʻsh madrasa, Chor Bakr memoriy majmuasi, Bahouddin majmuasi, Qarshidagi registon maydoni).
19-asrda Qoʻqon xonlari tomonidan Sirdaryo boʻylab bir nechta shaharqalʼalar qurilib, kuchli.mudofaa tizimi yaratildi, yangi ariqlar qazildi, Pishpak (Qirgiziston), Shahrixon sh.lari paydo boʻldi. 19-asrning 2-yarmida qadimiy shaharlar (Toshkent, Samarqand) yonida yoki unga yaqin masofada (Margʻilonda Yangi Margʻilon, hozirgi Fargʻona shahri; Buxoroda Kogon kabi) "yangi shahar"lar qurildi.
Ikkinchi jahon urushi yillari Oʻzbekistonga shim. hududlardan zd, fka va boshqalar korxonalarning koʻchirilishi shaharlar sanoat mintaqalarining keskin kengayishiga olib keldi. Urushdan keyin, ayniqsa, 50—70-yillarda yangi shaharlar qurildi (Navoiy, Zarafshon va h.k.). Yirik tarixiy shaharlarni qayta qurish rejalari ishlab chiqildi.
Fantexnika rivoji va urbanizatsiya sharoitida shahrining roli oshdi, shaharlar bunyod etish va mavjud shaharlarni rivojlantirishga katta ahamiyat berildi. Yangi shaharlar zamonaviy muhandislik qurilmalari bilan taʼminlangan holda bunyod etildi. Yangi shaharlar bilan bir qatorda Buxoro, Samarqand, Xiva, Toshkent, Qoʻqon kabi qadimiy shaharlarni meʼmoriy yodgorliklarini saqlab qolgan holda qayta qurishga alohidaeʼtibor berilmoqda, madaniy yodgorliklar zamonaviy binolar bilan uygʻunlashtirilmoqda.
Mustaqillik davrida Oʻzbekistonda Sh. har jihatdan rivoj topdi, shaharlarning qiyofasi chiroy ochdi. Tarixiy xotira bilan bogʻliq bir qancha yodgorlik majmualar yaratildi: Toshkentdagi Oʻzbekiston milliy bogʻi, Xotira va qadrlash maydoni, Shahidlar xotirasi majmualari; Samarqanddagi Imom Buxoriy yodgorlik majmui, Quvadagi AlFargʻoniy majmui; Buxorodagi Chor Bakr, Bahouddin Naqshband ziyoratgohlarida qayta qurish ishlari olib borildi. Eski shaharlarning qadimiy koʻchalarini kengaytirish ishlari amalga oshirildi, koʻplab yangi yoʻllar, koʻpriklar bunyod etildi. Jumladan, Toshkentda hosil qilingan Kichik halqa yoʻli shaharda avtomobil harakatini ancha yaxshiladi. (yana qarang Meʼmorlik, Turar joy).
18