Sayali sadiqova

kom-
somol, kollektivləşmə, pioner, manqa 
və s. dildə işləkliyini itirdi.
Mənimsənilmə dərəcəsinə görə də, ərəb və fars alınmaları 
rus və Avropa alınmaları ilə eyni səviyyədə deyil. Belə ki, ərəb 
və fars dilindən alınan söz və terminlər işlənmə imkanlarına və 
funksiyasına görə milli sözlərimizlə demək olar ki, eyni səviyyə-

---

333 
dədir. Onlar uzun zaman müddətində fonetik dəyişikliyə uğra-
mış, ahəng qanununun tələbləri əsasında dəyişərək tələffüz tərzi-
nə görə azərbaycanlaşmış, hətta, bəzən təkcə fonetik deyil, lek-
sik-semantik dəyişikliyə də məruz qalaraq, əvvəlki mənaların-
dan da uzaqlaşmışlar. Məsələn, ərəb mənşəli “fəza” astronomiya 
terminidir. Hal-hazırda isə bu söz dilimizdə həm də mücərrədlik 
qazanaraq məcazi mənada – “yüksəklik”, “əngillik” mənasında 
da işlənir. Bu kimi çoxsaylı ərəb və fars sözləri Azərbaycan dili-
nin daxili qayda-qanunlarına uyğunlaşdırılsa da, apostrof olan 
terminlər, hələ də əcnəbi sözlər kimi diqqəti cəlb edirdi. Spesifik 
ərəb səslərinin yazıdakı işarəsi olan apostrof həmin sözlərin baş-
qa dildə assimilyasiyasının qarşısını alır, onların öz dil xüsusiy-
yətlərinin mühafizəsini təmin edirdi. N.Məmmədli yazır: 
“Apostrof bir sıra alınma ərəb və fars mənşəli sözlərin morfono-
loji tərkibini qoruyub saxlamaqda, indi də Azərbaycan dili or-
foqrafiya qaydalarına dolaşıqlıq gətirməkdədir.” Doğrudan da, 
türk xalqlarının əlifbasına diqqət etdikdə aydın olur ki, türkmən-
lər, tatarlar, başqırdlar, qazaxlar, yakutlar, özbəklər apastrofu öz 
əlifbalarından çoxdan çıxardıblar. Akad. A.Axundov yazır: “O 
ki, qaldı “latın əlifbasına keçməklə bizim dünyada daha geniş 
oxunmağımıza” onda apostrofun bizə xeyri yox, zərəri ola bilər. 
Dünyada heç bir latın qrafikalı əlifbada belə bir qrafik işarə ol-
madığından bizi oxuyanları biz öz apostrofumuzla yalnız təəc-
cübləndirə bilərik”. Bununla da, apostrofun dilimizdən çıxarıl-
ması həmin sözlərin dildə fonetik cəhətdən mənimsənilməsini 
şərtləndirdi. Alınma terminlər dil sisteminin müxtəlif səviyyələ-
rində fonetik, qrafik, orfoqrafik, qrammatik, semantik cəhətdən 
dilimizin normalarına uyğunlaşdırılmalıdır.
Dilçilikdə alınma terminlərin mənimsənilməsi prosesi müx-
təlif şəkildə izah olunmuşdur. Belə ki, bəzi dilçilər bu prosesi 
alınmaların Azərbaycan dili sistemində dəyişikliyə uğraması, 
bəziləri isə onların dilimizin leksik-qrammatik xüsusiyyətlərinə 
uyğunlaşması ilə əlaqələndirirlər. N.Məmmədli yazır ki, alınma 
terminlərin mənimsənilmə dərəcəsi onların milli sözlərimizlə fo-
netik, qrafik, morfoloji, semantik və s. cəhətdən tutuşdurulması 

---

334 
yolu ilə müəyyənləşdirilir. Burada milli sözlər alınma terminlə-
rin mənimsənilməsi meyarı üçün bir növ etalon rolu oynayır» 
Göründüyü kimi təkcə alınmaların mənimsənilmə prosesi deyil, 
həmçinin dil sisteminə təsir dərəcəsi də nəzərə alınmışdır. Çün-
ki, bir dildən başqa bir dilə təkcə terminlər deyil, şəkilçilər də 
keçir. Onlar reseptor dildə bir şərtlə möhkəmlənir ki, dilin termi-
noloji sistemində işləklik qazansın. Xüsusilə, alınma terminlərdə 
başqa dil sisteminin elementləri (“mono”, “poli”, “hiper”, “anti”, 
“makro”, “meta”, “bio”, “meqa”, “kilo” və s.) və onların termi-
nologiyanın inkişaf tendensiyasındakı rolu nəzərə alınmalıdır. 
Y.Krısin də mənimsənilmənin aşağıdakı şərtlərini qeyd 
edir: 1. əcnəbi sözün fonetik mənimsənilməsi; 2. əcnəbi sözün 
qrammatik mənimsənilməsi; 3. əcnəbi sözün semantik mənimsə-
nilməsi; 4. alınma sözü alan dilin fonetik və qrammatik üsulları 
ilə verilməsi; 5. sözləri alan dilin qrammatik sinif və kateqoriya-
ları ilə əlaqələndirilməsi; 6. sözün sözdüzəldicilik aktivliyi;
7. nitqdə müntəzəm işlənməsi (Ədəbi dilin müxtəlif funksional 
üslublarında, yaxud sahə terminologiyasında);
Müəllifin fikrincə, alınma sözün mənimsənilməsində onun 
dildə işləkliyinin də rolu əsasdır. Bunu nəzərə alaraq iki şərt irəli 
sürür: 1) Sözün alınan dildə dubletinin olmaması ilə semantik 
müstəqilliyi; 2) Ədəbi dil sözünün ən azı iki nitq janrında və ter-
minin müvafiq terminoloji sistemində mütəmadi işlədilməsi.
Belə ki, müşahidələr göstərir ki, dildə eyni mənalı milli söz 
alınma sözü müəyyən zamandan sonra sıradan çıxarır, lakin bu 
prosesdə iki alınma terminin də rəqabəti ola bilər. Zaman keç-
dikcə bəzən dilin arxaik qatındakı ifadələr aktivləşir və alınma 
terminləri milli dil vahidləri əvəz edir. Dilçilikdə bu hadisə utili-
tarizm adlandırılır və dilin bütün semantik sahələrini, o cümlə-
dən terminoloji sahəni əhatə edir. Bu zaman daha çox işlənən 
termin işləklik qazanır (terminoloji sistemdə).Beləliklə, aydın 
olur ki, dilin lüğət tərkibində sabitləşən və müasir dövrdə də iş-
lədilən alınma terminlər ya reseptor dilin daxili qanunlarına uy-
ğunlaşmaq məcburiyyətində qalaraq müəyyən fonetik-qramma-
tik dəyişiklik edilərək mənimsənilmiş, ya da mənbə dildə olduğu 

---

335 
kimi dəyişdirilmədən alınıb işlədilmişdir. Onu da qeyd edək ki, 
başqa dillərdən keçən terminlər daha çox keçdiyi dilin daxili in-
kişaf qanunlarına tabe olaraq işlədilir və bunun nəticəsində də 
çox zaman həmin sözlərin alınma olduğunu müəyyənləşdirmək 
çətin olur. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibindəki alınmalarda 
müşahidə olunan bu proses bütün dünya dillərində müşahidə 
oluna bilən dilçilik hadisəsidir. Çünki hər bir dilin özünəməxsus 
fonetik sistemi və qrammatik quruluşu vardır. Ona görə də bir 
dil başqa dildən söz və terminlər alarkən onları özünün fonetik 
və qrammatik qayda-qanunlarına tabe edir. Əlbəttə, bu qarşılıqlı 
münasibətdə olan dillərdən hansının alınma prosesi zamanı do-
minant olmasından - daha mühafizəkar qrammatik quruluşa sa-
hib olmasından asılıdır. Bu prizmadan yanaşdıqda dilimizə daxil 
olan terminlərin də əksər hallarda dilin daxili qanunlarına və tə-
ləffüz sisteminə uyğunlaşdırılaraq mənimsənilməsinin üstünlük 
təşkil etdiyini, ancaq bəzən mövcud prosesin izlənilməsində, da-
ha doğrusu, prosesin terminoloji ifadəsində müxtəlifliyin də ol-
duğunu qeyd etməliyik. 
Ümumiyyətlə, “alınma” anlayışı fonoloji, morfoloji, sintak-
tik, leksik və semantik elementlərin başqa bir dildən alınmasıdır. 
İstər bu əlamətlərə, istərsə də Y.Krısinin təklif etdiyi meyarlara 
əsaslanmaq alınmanın təyinində əsas götürülərək alınma termi-
nin başqa dildən götürülmüş termin definisiyasını qəbul etmək 
lazım gəlir. Bu zaman söz dildə əvvəlcə alınma söz kimi mənim-
sənilir, sonradan isə onun terminə çevrilməsi prosesi baş verir. 
Buna görə də terminologiyada iki cür alınma – bir alınma söz-
dən düzəlmiş terminlər, bir də elə hər hansı bir sahəyə məxsus 
termin şəklində alınmış terminlər diqqəti cəlb edir. Bunları nəzə-
rə alaraq alınma terminləri iki qrupa ayırmaq olar: 
1
) Alınma sözlərdən yaranan terminlər
. Alınma sözlərin 
terminləşməsi daha çox ictimai-siyasi, iqtisadi, tibbi və anatomi-
ya, botanika, zoologiya, ədəbiyyat sahələrinin terminologiyasın-
da qeydə alınır;
2
) Hazır termin kimi alınanlar
. Bu terminlərin dilə keçməsi 
yeni anlayışların və həmin anlayışları ifadə edən terminin yaran-

---

336 
ması ehtiyacından irəli gəlir. Məsələn, atom, proton, diffuziya, 
qrammatika, elektron, neytron. Belə terminlər fizika, riyaziyyat, 
kimya, musiqi və b. sahələrdə hazır şəkildə alınıb işlədilir.
Deməli, alınma termin həm termin kimi başqa dildən alınır, 
həm də başqa dildən vaxtilə alınmış alınma söz, dildə terminolo-
ji məna qazanıb terminoloji sistemə daxil ola bilir.Bütün bunlar 
millətlərin, dillərin qarşılıqlı münasibətlərinin gücləndiyi, icti-
mai-siyasi hadisələrin dəyişdiyi indiki dövrdə alınmaların tədqi-
qi və araşdırılmasını, bu sahədə başqa dillərdən alınan vahidlərin 
əsas qanunauyğunluqlarının müəyyənləşdirilməsini zəruriləşdi-
rir. Ona görə də, alınma terminlərin yaranma mənbələrinin spe-
sifik xüsusiyyətlərinin və onların dildə mənimsənilməsi prosesi-
nin araşdırılması aktual məsələlərdəndir.