Sayali sadiqova

tapınmaq
”
 
feili iş-
lənmişdir. Qədim türk mətnlərində “xidmətçi” anlamında bu fe-
ildən düzəlmiş “tapınçı”, “tapığçı” isimləri qeydə alınmışdır. 
Radlovun məşhur lüğətində isə “tabın” sözü “tapın” şəklində 
qeydə alınmış (türk dilləri üçün b-p əvəzlənməsinin adi hal ol-
ması bəllidir) və onun “qulluqçu”, “saray xidmətçisi” mənaları 
1
Zərinəzadə H. Fars dilində Azərbaycan sözləri. Azərbaycan SSR EA Nəş-
riyyatı, 1963, səh.154. 
2
Yenə orada, səh.372-373. 

---

71 
göstərilmişdir
1
. “Şühədanamə”də “tabın” ismi ilə yanaşı, “tabın-
başı” (baş qulluqçu) ismi və “tabın etmək” (nökər etmək) feili də 
işlənmişdir.
Məlum olduğu kimi, tarixi leksikanın mühüm tərkib hissə-
lərindən biri də söz yaradıcılığıdır. Orta əsrlərə aid Azərbaycan 
tərcümə ədəbiyyatı nümunələri ədəbi dilimizdə söz yaradıcılı-
ğının tarixi aspektdə araşdırılması baxımından da zəngin 
qaynaqlardır.
Klassik Azərbaycan nəsr tərcümələri, xüsusilə də “Şühəda-
namə” və “Kəvamilüt-təbir” tərcümələri üzərindəki müşahidələr 
göstərir ki, onların mütərcimləri (Nişati və Bəvazici) hər vasitə 
ilə çalışmışlar ki, orijinalın mətnində olan hər bir sözü və ifadəni 
onların ana dilindəki qarşılıqları ilə versinlər. Aydındır ki, onlar 
bu məqsədə çatmaq üçün bir yandan tükənməz söz xəzinəsi olan 
canlı ümumxalq danışıq dilinə üz tutmuş, digər tərəfdən isə söz 
yaradıcılığı sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərərək orijinalın di-
lindəki (farscadakı) müəyyən sözləri ya kalka yolu ilə çevirmiş, 
ya da özlərindən yeni söz yaratmışlar. Bu baxımdan adı çəkilən 
tərcümə əsərlərinin orijinallarının mətnlərində işlənən bir sıra 
düzəltmə və mürəkkəb sözlərin dilimizə tərcüməsi xüsusilə diq-
qətçəkicidir. Belə ki, Nişati, xüsusilə də Bəvazici ana dilinə çe-
virdiyi farsca mətndə işlənmiş bir çox düzəltmə və mürəkkəb 
sözlərin quruluşunu da tərcümədə eynilə saxlamağa çalışmışdır. 
Bu cür hallarda orta əsr mütərcimləri söz yaradıcılığı sahəsində 
axtarışlar aparmış və özləri bir sıra yeni sözlər yaratmaqla yazılı 
ədəbi dilimizi daha da zənginləşdirmişlər. Məsələn, Nişati “Şü-
hədanamə”nin orijinalında – “Rövzətüş-şühəda” kitabında olan 
“müvəkkil” sözünü tərcümənin müxtəlif yerlərində onun ana di-
lindəki qarşılığı olaraq üç sözlə vermişdir: “qaravul”, “keşikçi” 
və “saxlacı” (sonuncu söz əslində “saxlayıcı” olmalıdır – katib 
xətasıdır). Göründüyü kimi, bu sözlərdən sonuncu ikisi söz yara-
dıcılığının məhsuludur: “keşikçi” və “saxlacı” morfoloji üsulla 
1
В.В.Радлов. Опыт словаря тюркских наречий. т. I-IV, СПБ, 1893-1911, 
II. с.1277 

---

72 
yaranmışdır. Nişati “Şühədanamə”də həmçinin fars mənşəli 
“rahban” (yol gözətçisi) mürəkkəb sözünün qarşılığı olaraq 
“yolsaxlayıcı” sözünü, ərəb mənşəli “hami” sözünün qarşılığı 
kimi isə “qayırıcı” düzəltmə sözünü işlətmişdir. Qeyd edək ki, 
sonuncu söz

qayırıcı arxaizmdir, onun kökü olan “
qayırmaq
” 
feili türkcə əski mətnlərdə “qayğısına qalmaq”, “hamilik etmək” 
anlamlarında işlənmişdir. Nişatinin ərəb mənşəli “qatil” sözünü 
bir neçə yerdə “qanlu” kimi tərcümə etməsi də diqqətçəkici mə-
qamlar sırasındadır. Ümumiyyətlə, Nişati “Şühədanamə”də söz 
yaradıcılığına üz tutarkən daha çox morfoloji üsula üstünlük 
vermiş və əsasən, dördvariantlı şəkilçilərdən: 
-lı
4
, -çı
4
və 
-ıcı
4
morfemlərindən yararlanmışdır.
Nişati ilə müqayisədə Bəvazicinin “Kəvamilüt-təbir” tərcü-
məsində söz yaradıcılığı sahəsindəki xidmətləri daha çox nəzərə 
çarpır və xüsusi maraq doğurur. Belə ki, istedadlı mütərcim XII 
əsrdə yaşamış soydaşı Tiflisinin fars dilndə yazdığı “Kəvamilüt-
təbir” kitabını ana dilinə çevirərkən söz yaradıcılığı sahəsində öz 
əməyinin məhsulu olaraq bir sıra düzəltmə və mürəkkəb sözləri 
yazılı ədəbi dilə gətirmişdir. Əvvəlcə Bəvazicinin “Kəvamilüt-
təbir” tərcüməsində morfoloji üsulla yaranmış bir neçə düzəltmə 
sözə və onların farsca mətndəki orijinallarına nəzər salaq: