Scientific works

ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Qlinka  S.N. Opisanie  pereseleniya  armyan  azerbaydjanskix  v  predelı  Possii.  Moskva, 1831, 
s.131. 
2.
 
Aktı,  sobrannıe  Kavkazskoqo  Arxeoqraficeskoyu  Komissiyu  (AKAK), tom  VII, Tiflis, 
1878, sənəd 829, s.845. 
3.
 
Şavrov  N. Novaya  uqroza  russkomu  delu  v Zakavkaze:  predstoyaşaya  rasprodaja Muqani 
inorodçam.  SPb., 1911, s.63. 
4.
 
Polnoe  sobranie  zakonov  Possiyskoy  imperii.  Sobr. vtoroe,  t.III.  SPb., 1830, s.272-273. 
5.
 
Əliyev  F., Həsənov  U. İrəvan  xanlığı.  Bakı:  “Şərq-Qərb”,  2007, s.15-16. 
6.
 
Səməd  Sərdariniya.  İrəvan  müsəlman  sakinli  vilayət  olmuşdur.  Bakı:  “Zərdabi”,  2014, 224 
s. 
7.
 
Səmyuel  A.Vimz.  Ermənistan-terrorçu  xristian  ölkənin  gizlinləri  (ermənilərin  böyük  fırıldaq 
seriyaları).  I c., Bakı:  “Oka”,  2004, s.252. 
8.
 
Nəbizadə  N. Azərbaycanın  xarici  siyasəti  (1918-1920). Bakı:  “Ay-Ulduz”,  1996, s.201. 
9.
 
Azərbaycan  tarixi.  Yeddi  cilddə.  VI cild.  Bakı:  “Elm”,  2008, s.50. 
10.
 
Rusiya  Federasiyası  Prezidentinin  Arxivi  (RFPA), f.17,  siy.2,  iş  34, v.3. 
11.
 
B.Şahtaxtinskinin  V.Leninə  məktubu.  01.03.1921// Rusiya  Dövlət  Sosial-Siyasi  Tarix 
Arxivi,  f.5, siy.1,  iş  2796, v.3-3 (arxası). 
12.
 
İsmail  Soysal.  Tarihçeleri  ve açıklamaları  ile  birlikte  Türkiyenin  siyasal  andlaşmaları.  I cilt 
(1920-1945). 2 baskı.  Ankara,  1989, s.33-38. 
13.
 
General  Veysel  Unuvar.  İstiklal  harbinde  bolşeviklerle  sekiz  ay. 1920-1921. İstanbul,  1949, 
s.4. 
14.
 
Musayev  İ. Azərbaycanın  Naxçıvan  və Zəngəzur  bölgələrində  siyasi  vəziyyət  və  xarici 
dövlətlərin  siyasəti  (1917-1921-ci illər).  Bakı,  1996, s. 88.  
15.
 
Hacıyev  A. Qars və Araz-Türk  respublikaları  tarixindən.  Bakı:  Azərnəşr,  1999, s. 60.  
16.
 
Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  Arxivi  (AR DA),  f. 27, siy.4,  iş 20, v. 21.  
17.
 
AR DA, f.  27, siy.  4, iş  20, v. 26.  
18.
 
Musayev  İ.Göstərilən  əsəri,  s. 143.  
19.
 
Musayev  İ.Göstərilən  əsəri,  s. 170. 
20.
 
Yenə  orada.  
21.
 
AR DA, f.  894, siy.2,  iş  102, v.2.  
22.
 
Zeynalova  T.M.Azərbaycanda  milli  dövlət  quruculuğu  tarixindən  (1920-1930-cu illər). 
Bakı:  “Elm”,  2004, s. 20.  
23.
 
Musayev  İ.Göstərilən  əsəri,  s. 176. 
24.
 
İbrahim  Ethem  Atnur.  Osmanlı  yönetiminden  Sovyet  yönetimine  kadar Nahçıvan  (1918-
1921), Ankara,  Türk  Tarih  Kurumu,  2001, s. 233.  
25.
 
Hacıyev  A.Göstərilən  əsəri,  s. 97.  
26.
 
Əzizov  T. Azərbaycan  XX  əsrin  əvvəllərində.  Bakı:  “Zaman”,  1997, s. 196.  
27.
 
Nəsibzadə  N. Göstərilən  əsəri,  s. 192. 
 
ABSTRACT 
İsmail  Hajiyev 
Armenian  factor  in  the foreign  states` policy connected  with  Nakhchivan  (1917-1921th  years) 
Some  changes  have  been  happened  in  South  Caucasus  according  to  the  new  geopolitical 
condition  formed  in  the  world  result  of  the  First  World  War  at  the  beginning  of  XX  century. 
Azerbaijan  Democratic  Republic,  Georgia  Democratic  Republic  and  Ararat  Republic  were 
established.    The  territory  conflicts  among  these  three  independent  states  tightened  the  situation. 
Especially  Ararat  Republic  began  to  activities  in  armed  way  for  to  comes  true  their  “great  Armenia”  
creation  wishes  and  territory  claims.  The  armenians  who  received  political,  military  and  material 
help  from  great  states  -  as  USA,  England,  Russia  etc.  began  to  implement  genocide  against 
Azerbaijanis.  The  great  states  were  used  from  Armenian  factor  for  to  become  strong  in  South 

 
 
- 10 - 
Caucasus,  Azerbaijan  and  the  same  in  Nakhchivan  and  tried  to  give  Nakhchivan  to  the  rule  of 
Armenia.  Azerbaijan  leaders,  Nakhchivan  population`s  persistence  fighting,  taking  a  just  position  of 
the  Turkey  did not  give  chance  to great  states  to comes  true  their  aims. 
 
РЕЗЮМЕ 
Исмаил Гаджиев 
Армянский  фактор в политике зарубежных государств в отношении Нахчывана 
 
В  связи  с  возникшим  новым  геополитическим  положением  после  I Мировой войны в 
конце  XX  века,  на  Южном  Кавказе  тоже  произошли  некоторые  изменения.  Создались  три 
республики  –  Азербайджанская  Народная  Республика,  Грузинская  Демократическая 
Республика  и  Араратская  Республика.  Территориальные  конфликты  между  этими 
республиками  осложняли  положение.  Особенно,  Араратская  Республика, мечтая о создании 
«великой Армении» прибегла к вооруженным действиям. Получая политическую, военную и 
материальную  помощь  от  великих  держав  –  США,  Англии,  России  и  др.,  государство 
Армения  начала  геноцид  против  азербайджанцев.  Большие  государства  в  целях укрепления 
своих  позиций  на  Южном  Кавказе,  Азербайджане,  а  также  Нахчыване  пользовались 
армянским  фактором.  Упорная  борьба  азербайджанского  правительства  и  нахчыванцев, 
справедливая  позиция  Турции  воспрепятствовала  осуществлению  коварных  замыслов 
больших  государств.   
                                                                     
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  mart  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 08) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
- 11 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 2 (67) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 2 (67) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 2 (67) 
 
FİRUDİN RZAYEV 
                                                              AMEA Naxçıvan Bölməsi 
                                                                            firudinr@yahoo com.tr 
UOT:  572.9 
 
NAXÇIVANLILARIN  ETNOGENEZİ  TARİXİNDƏ  KƏNGƏR TÜRKLƏRİ 
 
Açar  sözlər:  etnooykonim kank, Kəngər, şumer, kanqyuy, Kanqir. 
Key words:   etnooykonim,  kanq, Kanqar, sumer, kanqyuy, Kanaqir. 
Ключевые слова: этноойконим, канг, Кангар, шумер, кангюй, Канагир. 
 
Qaynaq  və  salnamə  məlumatlarında  m.ö.  minilliklərə  bağlı  olduğu  sübuta  yetən,  lakin,  tarixi 
proseslərdə  iştirakı,  eləcə  də  əraziləri  haqqında  müxtəlif  fikirlər  söylənilmiş  proto  Azərbaycan 
tayfalarından  biri  də    Naxçıvan  ərazisində  hələ  m.ö.  II  minilliyin  əvvəllərindən  məskunlaşmış 
Kəngər  boyları  olmuşdur.  Bu  tayfalar  oğuzların  Kanq  tayfaları  kimi  tədqiq  edilmiş,  ayrıca  bir  türk 
boyu  olduğu  göstərilsə  də,  tam  tədqiq  edilməmişdir.  Azərbaycan,  eləcə  də  Naxçıvan  əhalisinin 
qədim  torpaqlarından  siyasi  oyunla  qoparılaraq  Cənub  və    Qərb  Azərbaycan  torpaqlarına  qatılıb 
fars,  erməni  hakimiyyəti  altına  düşən  Maku,  İrəvan  xanlığı  bölgələrində  də  bu  tayfalar  geniş 
yayılmış,  əhalinin  etnogenezində  xüsusi  yer  almışlar.  Bu  gün  belə  bu  tayfaların  Naxçıvan  ərazisində 
çox  qədimlərdən  yerli  sakinlər  olmasına,  ərazinin  ictimai  siyasi  mühitində  əsaslı  rol  oynadıqlarına 
dair  xeyli  tarixi  faktlar  mövcuddur.  Qeyd  edək  ki,  Kəngər  tayfaları  qədim  mənbələrə  istinad 
olunmadan  tədqiq  edilmiş,  ilk  dəfə  olaraq  tərəfimizdən  ən  qədim  dövrlərə  aidlikləri  tarixi  faktlara 
və yazılı  salnamələrə  istinadən  araşdırılmışdır.  Bəs tədqiqatlarda  kəngərlər  necə  araşdırılmışdır? 
R.Özdək  oğuzları  “Üç  oxlar”,  “Boz  oxlar”    bölərək,  Boz  oxlara  Qayı,  Bayat,  Alkaravlı, 
Karaavul,  Yazır,  Döyər,  Dodurqa,  Yaparlı,  Avşar,  Karkın,  Bəydili,  Kızık,  Üç  Oxlara  isə  Bayındır, 
Beçənə,  Çavuldur,  Çəbni,  Salur,  Eymur,  Alayuntlı,  Ürəgir,  Yiğdir,  Büqdüz,  Yıva,  Kınıq  boylarını 
daxil  edir.  Burada  Kınıq  boyları  kəngərlər  hesab  edilir,  lakin  tarixləri  haqqında  heç  bir  fikir 
söylənilmir  (36, s.1).  
Digər  bir  mənbədə  “Boz  ok”  boyları  Kayı,  Bayat,  Alkaevli,  Karaevli,  Yazır,  Dögər, 
Dodurqa,  Yaparlı,  Afşar,  Kızır,  Bəydilli,  Qarxın,  “Üç  ok”  boylarına  isə  Bayandır,  Peçene, 
Çavuldur,  Çepni,  Salur,  Eymur,  Alayuntlu,  Yüregir,  İqdir,  Büqdüz,  İva,  Kınık  adlı  24  boy  daxil 
edilir  (44).  Burada  da  kınıqlar  kəngərlər  hesab  olunur,  lakin  bu  tayfaların  tarixi  və  ərazisindən 
məlumat  verilmir.   
Təəssüflə  qeyd  edək  ki,  azərbaycanlıların  yerli  tayfaları  olmuş  kəngərlər  sovetlər  dövrü  nəşr 
olunmuş  Azərbaycan  Sovet  Ensiklopediyasında  (tərtib  edənlər  təbii  ki,  azərbacanlı  alimlər  idi)  onlar 
ehtimal  şəklində  eramızın  əvvəllərində  ərazimizə  peçeneqlərlə  birgə  hunların  tərkibində  “gəlmə 
tayfalar”  kimi  təqdim  edilirlər.  Naxçıvanda  onların  məskunlaşması  isə  V əsrə aid  edilir  (2, s. 352). 
 M.H.Vəliyevin  (Baharlı)  tədqiqatlarında  da  belə  fikirlə  qarşılaşırıq  O,  heç  bir  mənbə 
göstərmədən  Şimal  və  Cənub  Azərbaycana  qədim  türk  tayfalarının  IX  əsrdə  (826-836-cı  illər) 
ərəblərə  qarşı  qalxan  üsyanı  yatırmaq  üçün  gəldiklərini  yazır.  Ərəblərin  dəvəti  ilə  Amu  Dərya 
tərəfdən  gələn  türklər  arasında  cavanşirli,  kayı,  kəngər,  xələc,  türkmən,  cığatay,  səlcuq  və  s.  türk 
tayfaları  göstərən  müəllif,  kəngərləri  “kanqlı”,  “xəngə”  kimi  peçeneqlərin  övladları  hesab  edir  (31, 
s.41). 
K.N.Smirnovun  “Naxçıvan  əyalətinin  tarixi  və  etnoqrafiyasına  dair  materiallar”  əsərində  ön 
söz  müəllifi  Əziz  Mirəhmədov  M.H.Vəliyevə  istinadən  onun  fikirlərini  təkrarlayır  və  Kəngər 
tayfalarının  Monqolstandan  gəlib,  Türk,  Azərbaycan,  Gürcüstan,  İran  ərazilərində,  120  min  ailə  ilə 
Naxçıvanda  da  məskun  olduqlarını  yazir.    K.Smirnov  isə  Naxçıvan  ərazilərinə  kəngərlərin  gəlişini 
XI  əsrə  aid  edir  və  guya  Kəngərli  bəylərinin  dediklərinə  görə  min  il  bundan  əvvəl  xəlifələrin  çağrışı 

 
 
- 12 - 
ilə  onlar  Zaqafqaziyanın  işğalında  ərəblərə  yardım  edərək  Qarabağ  və  Naxçıvanda 
məskunlaşdıqlarını  qeyd  edir.  Burada  Kəngərli  orduları,  komandirləri  haqqında  geniş  məlumat 
verən  müəllif,  1803-cü  ildə  onların  böyük  güc  olduqlarını  göstərir  (39,  s.  10-18,  36).  Əgər  biz 
burada  “min  il  əvvəl”  ifadəsindəki  məlumatı  nəzərə  alsaq,  hadisələr  I  əsr  ərəb  işğalı  dövrünə  təsadüf 
edir.  Göründüyü  kimi  bu fikirlər  sadəcə məlumat  xarakteri  daşıyır.   
Çin  mənbələrinin  m.ö.II  yüzilliyə  aid  məlumatlarıda  da  elmi  baxımdan  maraqlıdır.  Burada 
Usun  tayfalarından  Şimal-Qərbdə  Kanqyuy  (Kəngər)  dövlətinin  adı  çəkilir  və  bu  tayfaların 
Xarəzmin  Şimal-Qərbindən  gəldikləri  vurğulanır.  Mənbədə  Cənub-Şərqi  Asiyada  kiçik  Kanqar 
adasından  paleolit  dövrünə  aid  arxeoloji  tapıntıları  da  qeyd  edir  ki,  onları  da  burada  yaşamış 
tayfalara  aid  edilir  (42,  s.  87;  43,  s.  445).  Əgər  bu  məlumatdakı  “paleolit  dövr  arxeoloji  nümunələr 
mədəniyyəti”  ifadəsini  nəzərə  alsqa,    bu  tarix  m.ö.  VII  minilliy  əhatə  edir.  Deməli  Kəngər  türkləri 
bu mədəniyyəti  yaradan  prototürklərin  varisi  də ola  bilər  (-F.R.).  
Azərbaycanın  qədim  mədəniyyətinin  ilk  inkişaf  dövrünü  əski  prototürklərlə  bağlayan 
İ.Əliyev  ərazidə    avtoxton  (yerli  sakinlər)  sakinlər  olmuş  proto-türk  etnosları  subartu,  lulu,  quti, 
turuk,  kuman,  az,  kəngər,  zəngi,  kassi,  sak  və  s.tayfaların  adını  çəkir  onları  m.ö.  əsrlərə  aid  edir  (1, 
s.  86).  Akademik  İ.Həbibbəylinin  yazılarında  da  kəngərlər  Azərbaycan  ərazisində  e.ə.  bulqar,  xəzər, 
oğuz  və  s.  prototürklərlə  birgə  göstərilir  və    kəngərlərin  bu  tayfalarla    birgə  Manna,  Midiya, 
Atropatena  dövlətlərində  yerli  tayfalar  olduğu  qeyd olunur  (23, s. 32-38). 
Qeyd  edək  ki,  Q.Qeybullayevin  də  bu  istiqamətdə  böyük  zəhməti  olmuşdur.  O,  kəngərlərlə 
bağlı  Strabon,  K.Baqryanarodnı,  G.Moravig,  İbn  Xordadbeh,  S.Klyaştornı,  L.Meliksetbekov, 
S.Alyarov,  S.Yeremyan  kimi  səyyah  və    tədqiqatçıların  əsərləri,  gürcü,  erməni,  suriya,  ərəb 
mənbələrə  istinadən  Alban,  Aral  gölü,  Sırdərya,  gürcü,  erməni,  Bütöv  Azərbaycan,  eləcə  də 
Naxçıvan  elində  kəngərlərin  yayıldığını  göstərir.  Müəllif,  mənbələrədə  kanqlı,  kanqay,  kanqar, 
kanqaras  və  s.  yazılışlı  tayfaların  kəngərlər  olub  m.ö.  II  əsrdə  Kanqyuy  adda  dövlətlərinin  olduğunu 
yazır.  O,  “Kəngər”-“kanq  əri”nin  Qafqazda  V  əsrdə  peçeneqlərin  bir  qolu  olaraq  məskunlaşdıqlarını 
göstərir    (27,  s.  102-103).  V  əsr  erməni  mənbələrinə  istinad  edən  müəllif  Qazax  rayonu  ərazisində 
“Kəngər  torpağı”  olduğunu  göstərərək  kəngərləri  peçeneqlərlə  bir  ittifaqda  təqdim  edir. 
Q.Qeybullayev  İberiya  və  Ermənistan  sərhədləri  arasında  Kəngər  torpağını  ,  Ararat  vadisi 
ərazisində  Kəngər  adının  mövcudluğunu  N.Q.Adons  və  qədim  erməni  mənbələrinə  istinadən  V  əsrə 
aid  edir.  Burada  peçeneqlərlə  kəngərlərin  birgə  İrəvan  xanlığı  və  Gürcüstan  arası  ərazilərə  m.ö.  III-
II  əsrlərdə  gəldiyini  yazan  Q.Qeybullayev,  Kol  tayfalarını  kəngər-peçeneqlərin  tərkibində  göstərir, 
kolların  indiki  Ermənistan  ərazisində  m.ö.  minilliklərdən  yaşadığını  qeyd  edir  (26,  s.  97,  111-112). 
Başqa  bir  kitabında  isə,  o,  kəngərlərin  bir  qolunun  Qarabağ  adlandığını,  Naxçıvandakı  Qarabağlar 
kəndinin  bu  tayfa  adından  yarandığını    və  eramızın  əvvəllərindən  Qazax-Ağstafa,  İberiya  və 
Ermənistan  sərhədləri  arasında,  Naxçıvan  ərazilərində  məskun  olduqlarını  yazır  (25,  s.  98-100;  28, 
s. 30-31). 
Qeyd  edək  ki,  tayfa  adları  və  əski  sözlərimiz  ilkin  yaranışda  əsasən  birhecalı  olmuşdur.  Biz 
bu  varianta  şumer  dilini  quruluşunu  təhlil  edən  görkəmli  dilçi  alim  T.Hacıyevin  tədqiqatlarında  da 
rast  gəlirik  və  şumer  dilini  bir  çox  alim  türk  dili  sayır  (9,  s.193).  T.Hacıyev  də  şumer  türk  dil 
qruluşunu  müqayisəli  təhlil  edərək  şumerlərdəki  24  sait  və  samit  səsləri  (6  sait  18  samit)  dilimizdəki 
səslərlə  müqayisə  edərək, onların  eyni  kökə aid  olduğuna  elmi  sübutlar  göstərir  (15, s. 21-24).  
Biz  T.Əhmədovun  yazılarında  kəngərlər  bir  türk  boyu  olaraq  mənbələrdəki  kanqlı  etnonimi 
ilə  eyniləşdirilir,  Ç.Vəlixanov  və  N.Zeydlitsə  istinad  onların  m.ö.  III  əsrdən  mövcudluğu,  bir 
qisminin  VII  əsrdə  peçeneq  və  xəzərlərə,  digərlərinin  isə  XII  əsrdə  monqollara  qarışdıqları,  Orta 
Asiya  və  monqollardakı  osmanlıların  bu  gün  belə  “Xanqar”  adlandıqları  göstərilir  (11,  s.  158).  Bəzi 
mənbələrdə  isə kəngərlər  qızılbaş  tayfaları  hesab edilir  (13, s. 12).  
K.Ş.Şaniyazov  öz  yazılarında  kəngərləri  peçeneq  türkləri  ilə  bir  ittifaqda  kıpçaq,  ıstı,  cəlayir, 
üçoktı,  srqalı,  çançklı  tayfaları  ilə  birgə  Kanqli  kimi  göstərir,  onların  qərbə  axınının  erkən  dövrlərdə 
başladığını,  erməni  və  gürcü  mənbələrində  isə  eramızın  I-IV  əsrlərində  Qafqazın  Kəngər  dağlarında 
onların  məskunlaşdığını  göstərir  (40,    s.  39-40,  131).    Əgər  burada  “erməni  gürcü  mənbələri”  nəzərə 
alınarsa  biz  bu  mənbələrin  XVII-XIX  əsrlərdən  formalaşdığını  görürük.  Çünki  ermənilərin  rus 
siyasəti  ilə  ərazilərimizə  köçürülməsi  1820-ci  ildən  sonra  başlamış,  gürcülər  isə  XVII  əsrdə  Metix 

 
 
- 13 - 
(Mati,  Maday  adındandır-F.R.)  qalası  ətrafında  kiçik  bir  knyazlıq  kimi  göstərilir.  Burada  müəllifin 
hansı  mənbəyə  əsaslandığı  qaranlıq  qalır  və  bütün  bunlar  ümumiləşdirilmiş  bir  versiya  kimi  ortalığa 
çıxır.   
Türk  müəllifi  Zeki  Toğan  Güney  Qafqaza  köçmüş  Türk  boyları  Bulqarlar,  Hunlar,  Barsillər 
(Barsulalar,  Borçalılar),  Xəzərlər  arasında  Kəngər  tayfalarını  da  göstərməklə  bu  tarixi  prosesin 
miladın  ilk  yüzillərində  baş  verdiyini  yazır.  O,  Suriyalı  müəllif  Abas  Katina  istinadən  Bulqar 
boylarının  məskunlaşdığı  ərazini  m.ö.  120-ci  ildə  Qars  tərəflərində  göstərir  (41,  s.  98).  2007-ci  ildə 
çıxan  “Azərbaycan  tarixi”  kitabında  isə  Azərbaycana  yerləşmiş  Kəngər  boylarının  adı  ilə  ərazidə 
Qavarn  Kangaraç  məntəqə  adı  olduğu,  erməni  tarixçisi  Paparlı  Qazar,  eləcə  də  Süryani 
mənbələrində  Kəngər  və  onların  ərazisi  haqqında  qiymətli  məlumatlar  verdiyi  yazılır,  lakin  dəqiq 
tarix  göstərilmir  (3, s. 175-176).  
A.Məmmədovun  “Kəngərlər”  kitabı  da  elmi  cəhətdən  maraq  doğurur.  O,  basien-
peçeneqlərin  m.ö.  I  minilliyin  ortalarında  Sırdərya  çayının  orta  axınında  bir  dövlət  qurduqlarını  və 
dövlətin  eramızın  IV  əsrinə  qədər  yaşadığını,  adını  isə  Sırdəryanın  sıldırım  sahilində  qədim  Kanq 
qalasından  götürdüyünü  yazır.  IX  əsr  ərəb  müəlliflərinə  istinad  edən  A.Məmmədov,  Sırdəryanı 
Kanqar  adlandırır,  Kanq  sözünün  fars  dilində  “kanal”  sözündən  əmələ  gəldiyini  təkzib  edən  müəllif, 
qədim  türk  dillərində  kanq/qanq  sözünün  “çayın  sıldırımlı  hündür  sahili”,  “sıldırımlı  qaya” 
mənasında  olduğunu  göstərir.  O,  Kanq  qala  adının  m.ö.  VII  əsrə  aid  “Avesta”da  Kanqha,  m.ö.  IV 
əsrə  aid  hind  eposu  “Mahabharata”da  Kanqı,  VI-X  əsrlərə  aid  farsdilli  mənbələrdə  isə  Kanqdez  (dez 
“qala”)  mənasında  izah  edir.  Bu  sözün  Orxon-Yenisey  türk  runi  yazılarında  Kanq,  Çin 
mənbələrində  Kanqyuy  kimi  təkrarlandığını  yazan  A.Məmmədov  m.ö.  son  əsrlərdə  Kanq 
dövlətində  yaşayan  qədim  türklərin  “kənqər”  yazılışını  etnonim  qəbul  edir.  O,  Kanq  dövlətinin 
əsasını  basien-peçeneqlərin  qoyduğunu,  bu  dövlətdən  kənarda  yaşayanların  “kəngər”  adını 
daşıdığını  qeyd  edir  (30,  s.  5-7).  Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  bu  gün  belə  Cənub  Azərbaycanın  fars 
eləcə  də  azərbaycanlı  əhalisi  uydurma  “Fars  körfəzi”nin  ərəb  mənbələrində  Bəsrə-Kəngər  körfəzi 
adlandığını,  Təbriz,  Urmiya,  Türkənbur  ərazilərində  yaşayan  azərbaycanlıların  “Kəngər  körfəzi” 
kimi  təqdim  etdiklərini  görürük  (Şəxsi  müşahidə-F.R.).    
S.E.Malovdan  sonra  Orxon-Yenisey  yazılarını  gözəl  araşdıran  A.S.  Amanjolov  Gül-tegin 
abidəsindəki  yazılarda    “kenqeres”  sözünü  tayfa  adı  qəbul  edir.  O,  Keneres  toponimini  kəngərlərlə 
bağlayıb  IX  əsr  ərəb  mənbələrində  bu  tayfa  adının  qeyd  olunduğunu  “kenqer,  kenqir”  kökünü  tayfa 
adı,  -es  sonluğunu  isə  -es/eş  adlıq  halın  donmuş,  arxaikləşmiş  şəkilçisi  kimi  qəbul  edir.  Daha  sonra 
müəllif  Sırdəryanın  aşağı  axarında  Kanqar  çayı,  müasir  Qazaxstan  ərazisində  Kenqir  çayı,  Ulutau 
dağlarında  Sarıkenqir,  Karakenqir,  Jazdıkenqir  adlarını,  Sarısu  çayının  bir  qolu  Kenqir,  Sarısu-
Kenqir  hövzə  adlarının  bu  tayfa  adından  gəldiyini  yazır  (5,  s.  41).  Əgər  bura  qədər  olan 
tədqiqatların  nəticələrinə  diqqət  etsək,  kəngərlər  Peçeneq,  Monqol,  Hun,  Xəzər,  Bulqar,  Barsil, 
Qızılbaş  və  s.  tayfaların  daxilində  göstərilirlər  və  bu  məlumatlar  ziddiyyətli  olmaqla  tam  təsdiq 
olunmur. 
Bəs  əsl  həqiqətdə  kəngərlər  kimdir,  “Oğuznamə”yə  necə  düşmüşlər?  Təbii  ki, 
F.Rəşidəddinin  “Oğuznamə”  əsəri  bu  istiqamətdə  ən  etibarlı  və  əsas  mənbə  olaraq  qalmaqdadır. 
Tərəfimizdən  bu  dastan  üzərində  aparılan  müqayisələrdə  bəzi  məqamlar  daha  aydın  görünür.  Oğuz 
hakimiyyətə  gəldikdən  sonra  əmiləri  və  qohumları  ilə  döyüşür,  onlar  üzərində  qələbə  çalır,  bundan 
sonra  çadır  qurdurub  şənlik  etmək  istəyir.  O,  arxadan  kömək  məqsədiylə  gələn,    ona  qoşulan 
tayfaya  “uyğur”,  yəni  “arxadan  gələn”,  Oğuza  kömək  edərək  düşməni  pərən-pərənə  salıb,  onların 
qənimətlərini  ələ  keçirib  araba  düzəldərək  onun  ardınca  gələn  başqa  bir  qəbiləyə  isə  “Kanqlı”,  yəni 
“arabaçılar”  adını  verir  (14,  s.12-13).  Əgər  “Oğuznamə”dən  götürülmüş  bu  ifadələrə  diqqət  etsək, 
istər  Uyğur,  istərsə  də  Kanqlı  türkləri  əsərdə  “köməyə  gələn  başqa  qəbilə”  kimi  təqdim  olunurlar. 
Deməli  Kanqlı-Kəngər  tayfaları  Oğuza  sonradan  qoşulub  ona  kömək  edən,  ilk  araba  düzəldən, 
başqa  qəbildən  olan  tayfalardır.  Bu  tarixi  məlumatlar  onların  oğuzlardan  da  qabaq  tarix  səhnəsində 
olub  sonralar  Oğuz  tayfa  ittifaqına  qoşulduğunu  əsaslı  şəkildə  sübut  edir  (-F.R.).  Burada  bir 
məsələni  xüsusi  qeyd  edək  ki,  “Oğuznaməni”  ilk  dəfə  fars  dilindən  tərcümə  edən  L.A.Xetaqurova 
olmuş,  etnik  dastan  kimi  öyrənən  alimlər  isə  V.V.Radlov,  V.V.Bartold,  P.Pelyo,  V.Banqdan  və  b. 
olmuşlar.  Bu  yazılarda  isə  bir-birini  təkzib  edən  xeyli  fikir  və  faktlarla  qarşılaşırıq  (ətraflı  bax,  6,  t. 

 
 
- 14 - 
II,  I  h. s. 63; 7, t. V, s. 473-486; 34, s. 21-28; 35, t. I, kt. I, s. 140-143). Əgər bu faktlar müqabilində 
kəngərlər  oğuz  boyları  deyilsə,  bəs  onda  bu  türklərin  ana  yurdu  harada  olmuşdur  və  onlar  hansı 
boydan  gəlirlər? 
B.A.Litvinskinin  Və  S.Q.Klyaştornunun  yazılarında  m.ö.  II  yüzillikdə  Kəngər  türklərinin 
Kanqyuy  adlı  dövlətlərinin  olduğu  və  bunun  kəngərlər  olduğu  göstərilir.  Müəlliflər  bu  tayfalara 
ərazi  olaraq  Baykal  gölü,  Amu  dərya  və  Sır  Dərya  çaylarının  ətrafları  göstərilir.  Problemə  tayfa 
adının  etimoloji  izahı  yönündən  də  diqqət  edən  S.Q.Klyaştornı,  “kanqlı”  sözünü  “çay  kənarında 
yaşayanlar”  kimi  izah  edib  Kanqxa,  Kanq,  Kanqu,  Tarban-Kanqar  kimi  toponimik  adları  misal 
göstərir  (22,    s.  150,166,  169-171;  29,  s.  46,  55,  134-146).  Təbii  ki,  bu  etimoloji izah bir qədər səthi 
xarakter  daşıyır.  Çünki  qədim  türk  dillərində  su/çay  adları  adətən-“bu,  bia”  kimi  işlənirdi  ki,  biz 
hazırda  areal  tük  dilində  bulud,  bulaq,  bulama  kimi  sözlərdə  bunun  arxaik  izlərini  görürük  (-F.R.). 
Lakin  yazılı  salnamələrdə  “Kəngər”,  “kanqlı”,  “kanqay”,  “kanqyu”,  “kinqir”  kimi  düşən  Kəngər 
tayfa  adının  yazılışlarında  biz  “bu,  bia,  biu”  komponentlərini  görmürük.  Bu  yazılışlardakı  “kan”  və 
sağur  nun-nq  ilə  işlənən  “kanq”  sözü  qədim  türklərdə  “kan-xaqan”,  “başçı”,    “şəhzadə”  mənalarında 
rütbə  bildirirdi.  Tayfa  adları  isə qədim  türklərin  inancı  dairəsindəki  tanrı  adlarından  formalaşırdılar.   
B.Çıdendambaevin  araşdırmalarında  da  yeni  versiya  mövcuddur.  Burada    kəngərlər 
saxaların  tərkibində  göstərilir  (10,  s.  44–45).  Biz  tədqiqatlarımızda  Şu  türklərindən  danışarkən 
sakların-saxaların  “Şu-Saka”  dastanında  bu  boylarla  bərabər  olduqlarını  qeyd  etdik.  Bu  versiya  Şu-
Saka-Kəngər  boylarının  eyni  ittifaqda  m.ö.  III minilliyə  dayandığını  sübut  edir  (37, s. 336).  
K.Ş.Şaniyazov  və  A.Ş.Kadırbayevin  tədqiqatlarında  isə    Çin  yazısı  “Yuan-şi”  mətninə 
istinadən  Kanqlı  tayfaları  “vançzu”  kimi  ayrıca  dövlətdir  və  keraitlər  kəngər  boylarının  əcdadlarıdır 
və  buna  dair  elmi  faktlar  göstərilir  (20,  s.  117;  40,  s.  40).  Biz  bu  nəlumatla  bağlı  mənbələrə  diqqət 
etdikdə  keraitləri  qədimdə  onların  nayman,  uysun,  kanqlı,  kıpçaq,  arqın  (arqun),  konurat,  cəlairlə 
birgə  kazax  xalqını  təmsil  etdiklərini,    hazırda  onların  Baykal  ətrafında,  eləcə  də  Şərqi  Qazaxstan, 
Altay  ətrafında,  Monqolstanın  Bayan-Ulqiy  oymağında  yaşayan  tayfalar  olaraq  görürük  (4,  s.  36; 
16, s. 41-44). 
A.T.Qaydarov  Kəngər  oğuz  boylarının  dil  qruluşunu  hələ  m.ö.  III-I  əsrlər  qədim  türk  dilləri 
ilə  bağlayır  (21,  s.  39-47.).  Bu  fikri  digər  bir  mənbə  də  təsdiq  edir.  Qədim  türk  Azərbaycan  yazılı 
abidəsi  “Avesta”da  da  biz  “Kanqlı”  tayfa  adı  ilə  rastlaşırıq  (12  s.  141).  Bu  isə  m.ö.  VII  əsrə  təsadüf 
edir,  bu  mövcud  elmi  və  tarixi  faktlar  isə  bir  təsadüf  deyil  Azərbaycan  xalqının,  o  cümlədən  də 
Naxçıvan  əhalisinin  uzaq  minilliklərə  söykənən  keçmişinin  tarixi  izləridir  (-F.R.). 
Elmi  cəhətdən  əhəmiyyətli  olan  bir  tarixi  fakta  da  nəzər  salmaq  istərdik.  Azərbaycan 
xalqının  etnogenez  və  qədim  yazıları  haqqında  qiymətli  fikirləri  olan  Firudin  Ağasıoğlu  Subərlərin 
tarixi  ilə  bağlı  məlumatında    m.ö.  IV-II  minilliklərə  aid  Akkad  yazılarında  Bağdaddan  aşağı 
İkiçayarasının  Kienqir-Kəngər  adlandığını  yazır.  Şumer  mətnindən  götürülən  bir  sətirdə  Ki-en-qi- 
Kəngər  sözünün  qalan  sözlərlə  birlikdə  mənasını  açıqlayaraq,  bu  sözün  həqiqətdə  Kəngər  olduğunu 
sübut  ediən  müəllif,    şumerlərin  özlərini  “kəngər”,  “kəngər  adamı”,  bəzən  də  Kəngər  ölkəsinin 
sakini  kimi  Kəngərli  adlandırdıqlarını  yazır  (8,  s.  155).  Burada  qədim  Bağdad  isə  qədim 
Azərbaycan  şəhəridir  və  bu  halda  torpaqlarımız  qədim  şumerlərlə  həmsərhəd  olmuşdur  (-F.R.).  Bu 
yazılara  istinad  edən  Y.Oğuz  və  B.Tuncay  oz  tədqiqatlarında,  O.Süleymanov,  Ə.Cavad,  Y.Yusifov 
və  b.  istinadən  Kəngər  tayfalarını  qonşu  xalqların  “kəngər”,  “kinqir”,  “qarabaş”,  “qarapapaq” 
adlandırdıqlarını  yazırlar.  Bununla  bərabər  müəlliflər  mənbələrdəki  60-dan  yuxarı  Şumer  sözlərinin 
eynilə  dilimizdə  işləndiklərini  göstərmiş,  elmi  cəhətdən  xeyli  faktlara  müraciət  etmişlər  (33,  s.  122, 
131-137).  
Əgər  göstərilən  bu  faktlara  diqqət  etsək,  Kəngər  boyları  m.ö.  ən  azı  III  minillikdən  tarix 
səhnəsində  idilər.  Biz  yuxarıda  da  qed  edək  ki,  “Oğuznamədə”  kəngərlər  “Kanq”  kimi  verilir  və 
araba  düzəltdiklərinə  görə  belə  adlanırlar  (14,  s.  13).  Burada  Kanqlı-kəngər  Dəniz  xanın  son  oğlu 
kimi  verilsə  də,  bu  “Oğuznamə”nin  tərcüməsi  və  sistemləşdirilməsində  iştirakı  olmuş  müəlliflərin 
ya  bilərəkdən  təhrifi,  ya  da  tərcümə  zamanı  yol  verdikləri  səhvdən  irəli  gəlmişdir.  Biz  yuxarıda 
“Oğuznamə”yə  istinadən  qeyd  etdik  ki,    istər  Uyğur,  istərsə  də  Kanqlı  türkləri  köməyə  gələn  başqa 
qəbilələrdir.  Bu  isə  Kanqlı-Kəngər  tayfalarının  Oğuzdan  öncə  tarix  səhnəsində  olduqlarını  və  Oğuz 
tayfaları  olmadığını  sübut  edir.  Əgər  Kəngər  boyları  ilk  araba  düzəldən  tayfalardısa,  bu  türk 

 
 
- 15 - 
xalqlarının  Yunan,  Assur,  Het  və  s.  dövətlərdən  öncə  döyüş  arabalarına  sahib  olduqlarını  da  ortalığa 
çıxarır.  Bu  da  kəngərlərin  oğuzlardan  qabaq  tarix  səhnəsində  olub,  onlara  sönra  qoşulduğunu  əsaslı 
şəkildə  sübut  edir  (-F.R.).   
Bəs  Kəngər  sözü  haradan  gəlirdi  və  mənası  nəyi  izah  edirdi?  Biz  tədqiqatlarımızda  prototürk 
tayfa  adlarının  onların  inancında  yer  alan  Tanrı  adları  ilə  nominasiya-adlanma  ənənəsindən  bəhs 
etmişik  (37, s. 19).  
Ümumdünya  mifinin  məlumatlarında  qədim  Azərbaycanın  m.ö.  minilliklərə  aid  “Avesta” 
yazılı  mifik  dastanının  “Yaşt”  bölməsində  Kanqxa  tanrı  və  Vara  qala  adına  rast  gəlirik.  Bu  Tura 
nəslindən  (bu  nəsil  “dindar”,  “mömin”,  “pak”,  “ədalətli”,    “insaflı”  adlanırdı)  gələn  bu  ad  olmaqla 
“Kanq  sığınacağı”  mənasını  daşıyırdı.  Toponim  kimi  Həmədan-  qədim  Midiya  paytaxtı  Ekbatan 
yaxınlığında  Kanqavar  adında  da  qalan  bu  Vara  məbədi  7  qızıl  divarlı  –sığınacaq  abidə  idi  və 
Herodotun  yazılarında  da  xatırlanır  (32,  s.  619).  Əgər  burada  “Kanqxa”  sözünün  etimoloji  izahına 
diqqət  etsək,  ad  Kanq  tayfa  adı,  xa/ka-“şöhrətli”  və  Vara/böri-“qurd”  mənalarında  qədim  türk 
sözlərindən  yaranmışdır  (10,  s.  118;  38,  s.  607).  Bu  sözlər  Kanqxa  Vara  adını  “Şöhrətli  qurd  Kanq” 
mənasında  qədim  türk  mifi  Qurdla   izah  edir.  Lakin  bu tarix  m.ö. VII yüzildən  önə  getmir. 
S.Kramerin  qədim  şumerlərin  “Biqamıs”  (Bəzən  Gilqamış)  dastanında  biz  maraqlı  və  xüsusi 
elmi  əhəmiyyətli  bir  məlumatla  da  qarşılaşırıq.  Bu  əsərə  mif  istiqamətində  diqqət  etdikdə  Anu  və  ya 
An  baş  göy  tanrısı,  Enlil  hava,  Enki  bilik,  Ninmah  (Ninhursaq)  ana  tanrı,  Nanna  Sin  Ay  tanrısı,  Utu 
(Uti  Şamaş)  Günəş  tanrısı,  Ecem  Kueen  soylular  tanrıçası  (kraliça),  İnnana  (İştar)  eşq  və  bərəkət 
tanrısının  adlarıdır.  Burada  Ziggurta  tanrı  adı  da  çəkilir  lakin  onun  daşıdığı  mifik  yük  göstərilmir. 
İlk  torpağı  yaradan  Anu  (göy)  Eril  və  Ki  (Kin,  yer)  tanrılarının  birliyindən  Enlil  hava  tanrısı 
doğulur.  Enlillə  onun  anası  Kinin  birləşməsindən  Ninnuha  -Uca  tanrı  yaranır  (19,  s.  80-83).  Burada 
Kin  və  ya  Kinq  yer  tanrısıdır.  Biz  prototürklərin  öz  adlarını  tanrı  adından  götürməsinə  istinad 
edərək  Kəngər  tayfa  adının  Kinq  yer  tanrısı  adından  yarandığını  düşünürük  və  bu  izahı  doğru  hesab 
edirik  (-F.R.).  
 
Naxçıvan  ərazisində  Kəngər  tayfa  adından  formalaşmış  8  etnooykonim  qeydə  alınır  ki, 
bunların  da    etimoloji  izahları  elmi  cəhətdən  əhəmiyyətlidir.  Bu  adlarda  Kənəgir  və  Kanager  ə≈i, 
ə≈a,  ə≈e  səsəvəzlənmələri  ilə  (şəkil-şikil,  xəngəl-xingəl  kimi)  Kəngər  tayfa  adından,  Kankan-  Kanq 
tayfa  adı  və  an-mənsubluq  şəkilçisindən,  Kəynərli  -y  samiti  əlavə  olunmaqla  tayfa  adını  daşıyırlar. 
Burada  Canqur  adı  c≈ç≈k  səsəvəzlənmələri  ilə,  Künlü  adı  nq  qovuşuq  samiti  (səğir  nun)  nəzərə 
alınmaqla  Kanqlı,  Kənurəs  adı  əs/as-  “zəka”,  “ağıl”  sözüylə  (18,  s.  13)  “Zəkalı  Kanqlar” 
mənalarında  izah  olunurlar  (17, s. 36, 6,169,159, 160,180,183).  
Beləliklə  Kəngərlərlə  bağlı  bütün  müqayisələri,  etimoloji  izahlardan  ortalığa  çıxan  leksik  və 
fonetik  hadisələrin  m.ö. minilliklərə  aidliyini  əsas götürüb  aşağıdakı  elmi  nəticələri  deyə bilərik: 
1. Kəngərlər  oğuzların  Kınıq  qolu  deyil,  ayrıca  prototürk  tayfası  olmuşdur;   
2. Ərazi  olaraq  Kəngər  tayfaları  m.ö. III minillikdə  tarix  səhnəsində  olmaqla  Dəclə 
    və Fərat arasında  məskun  olmuşlar; 
3.  Kəngərlər  m.ö.II  minillikdə  Dəclə  və  Fərat  çayları  arasından  müxtəlif  istiqamətdə,  əsasən  Çin  və 
Qafqaza  doğru  yayılmışlar; 
4.      Kəngər  tayfa  adı  qədim  türklərin  adlanma  üslubu  və  adətlərinə  uyğun  olaraq  Şümer  tanrısı 
adından  yaranmışdır.