SƏbuhi ƏHMƏdov

Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbzadə 
(1830-1917) 
Mirzə  Hüseyn  Qayıbzadə  1830-cu  ildə  Qazaxda  anadan  olub.  Hüseyn  6 
yaşında yetim qalır və onu əmisi İbrahim əfəndi öz himayəsinə götürür. Məktəbdə 
təhsil  almış  Qayıbzadə  öz  bilikləri  ilə  seçilir  və  17  yaşından  Salahlı  kənd 
məktəbində  dərs  deməyə  başlayır.  Onun  barəsində  soraq  Tiflisə  çatanda 
Zaqafqaziya  müsəlmanları  idarəsindən  yoxlama  gəlir  və  doğrudan  da  onun  öz 
şagirdlərinə dərin biliklər verməsini təsdiqləyir. 
1858-ci  ildə  Qafqaz  canişini  knyaz  A.Baratinski  Mirzə  Hüseyn 
Qayıbzadəni Tiflis müsəlman məktəbinə Şərq dilləri müəllimi vəzifəsinə təyin edir. 
Tiflisin  kitabxanalarında  gecə-gündüz  çalışan  Qayıbzadə  burada  Qafqazın  o 
dövrkü ziyalıları ilə tanış olur. Onların arasında maarifçi Mirzə Fətəli Axundzadə, 
alman filoloqu Adolf Berje, gürcü maarifçiləri İlya Çavçavadze, Mixail Kipiani də 
var idi. Onun ən yaxın dostu və məsləkdaşı M.F.Axundzadə idi. Aralarında böyük 
yaş fərqi olan bu iki ziyalımız Azərbaycan xalqının maariflənməsi sahəsində böyük 
işlər görmüşdü. Onlar azərbaycanlı tələbələrin Rusiya hərbi və mülki məktəblərinə 
qəbul  olunmasına  çalışır,  bu  tələbələrin  təhsillərini  başa  vurub  Azərbaycana 
qayıtmaları üçün  əməli işlər  görürdülər.  Onların  fəaliyyəti sayəsində  1875-ci  ildə 
Tiflisdə kasıb müsəlman uşaqları üçün məktəb açılmışdı. 
1860-cı  ildə  Axundzadənin  vasitəsilə  Qayıbzadə  Baş  Qərargahın  zabiti 
N.Stoletovla  tanış  olur.  Stoletov  ona  rus  dilini,  Qayıbzadə  isə  Stoletova 

153 
 
Azərbaycan  və  fars  dillərini  öyrətməyə  başlayır.  Sonralar  N.Stoletov  Şipka  dağ 
keçidini qoruyan hərbi hissələrin komandanı kimi bütün Rusiyada məşhurlaşır. O, 
ömrünün sonlarınadək Azərbaycan dilini unutmamış və imkan düşən kimi bu dildə 
danışmağa çalışmışdır. 
Qafqaz  tarixini  araşdıran  Qafqaz  Arxeoqrafiya  Komissiyası  təşkil 
ediləndə  Axundzadə  və  Qayıbzadə  Azərbaycan  tarixinə  aid  sənədləri  toplayır, 
onları  ərəb  və  fars  dillərindən  rus  dilinə  çevirir  və  komissiyaya  təqdim  edirdilər. 
Məhz  onların  fəaliyyəti  sayəsində  komissiyanın  nəşr  etdirdiyi  sənədlər  toplusu 
("Qafqaz  Arxeoqrafiya  Komissiyasının  aktları"  adı  ilə  12  cilddə  çap  olunub) 
Azərbaycan  tarixinə  aid  bir  çox  sənədləri  itib-batmaqdan  xilas  edib. 
M.F.Axundzadə və M.H.Qayıbzadə xalqımızın ilk arxeoqrafları, yəni qədim yazılı 
tarixi sənədləri toplayıb elmi dövriyyəyə daxil edən alimlər sayılırlar. 
Qori  müəllimlər  seminariyasında  Şərq  dillərindən  dərs  deyən  Qayıbzadə 
sonralar Tiflis mədrəsəsində şəriət dərsləri və Azurbaycan  dilini tədris edir. 1879-
cu  ildə  Qori  müəllimlər  seminariyasının  Azərbaycan  şöbəsinin  açılışı 
Qayıbzadənin  həyatında  ən  böyük  sevinc  olur.  1879  -1884-cü  illərdə  o, 
seminariyada  dərs  deyir,  burada  təhsil  alan  azərbaycanlı  tələbələrə  dəstək  olmağa 
çalışır. 
1884-cü  ildə  Rusiyanın  rəsmi  dairələri  Mirzu  Hüseyn  Qayıbzadəyə 
Zaqafqaziya  sünni  müsəlmanlarının  müftisi  vəzifəsini  tutmağı  təklif  edirlər.  Çox 
götür-qoydan sonra Qayıbzadə razılığını verir. O deyirdi: "Mən heç bir vaxt ruhani 
olmamışam və heç bir dini ayin icra etməmişəm. Lakin mənə təklif olunan vəzifəni 
qəbul edirəm. Çünki bu vəzifədə xalqıma daha böyük fayda verə biləcəyimi güman 
edirəm". 
Tutduğu yüksək vəzifədən istifadə edən Qayıbzadə təhsil sahəsində böyük 
işlər  görmüşdür.  Onun  ilk  tədbiri  Rusiya  imperiyası  maarif  naziri  qraf 
İ.D.Delyanovun  1884-cü  il  aprel  əmrinə  qarşı  mübarizəsi  olmuşdur.  Belə  ki, 
şovinist  nazir  həmin  əmrdə  yazırdı:  "Məhəmməd  dininə  mənsub  olanlar  ali  tipli 
xalq  məktəblərinə  ən  zəruri  hallarda  buraxılsın  və  institutu  bitirən  müsəlman 
müəllimlərinə  şəhər  məktəblərində  işləmək  hüququ  verilməsin".  Şəxsi  nüfuzu  və 
vəzifə  səlahiyyətlərindən  istifadə  edən  Qayıbzadə  bu  əmrin  icrasına  qarşı  çıxır, 
Azərbaycanlı tələbələrin ali məktəblərə qubul etdirilməsinə nail olurdu 
Azərbaycanlıların  təhsil  alması  sahəsində  Qayıbzadəyə  ən  yaxın 
köməkliyi  dostu,  bütün  Qafqazın  şiə  müsəlmanlarının  başçısı,  şeyxülislam 
Əbdüssəlam  Axundzadə  göstərmişdir.  Qafqazın  azərbaycanlılar  yaşayan  bir  çox 
bölgələrində onlarca kənddə ibtidai məktəb açılmışdı. Qayıbzadə məvacibinin əsas 
hissəsini  Azərbaycanlıların  Rusiya  məktəblərində təhsil almasına  sərf edirdi. Belə 
ki, 5 il ərzində o öz hesabına 43 nəfər azərbaycanlı seminaristi oxutmuşdu. Onların 
arasından Rəşid bəy Əfəndiyev, Firidun bəy Köçərli, Teymur bəy Bayraməlibəyov, 

154 
 
Məmmədağa Vəkilov, Səfərəli bəy Vəlibəyov və başqaları kimi  Azərbaycanın  bir 
çox görkəmli elm və mədəniyət xadimləri çıxmışdır. 
Seminariya  tələbələri  Mirzə  Hüseyn  Qayıbzadədən  Azərbaycanın 
bölgələrindən folklor nümunələri yığıb gətirmək tapşırığı almış, onları alman dilinə 
tərcümə  etdirib  A.Berje  vasitəsilə  Avropada  nəşr  etdirmək  mümkün  olmuşdur. 
M.H.Qayıbzadə  "Azərbaycanda  məşhur  olan  şüəranın  əşarına  məcmuə”  əsərinin 
müəllifidir ki, burada bir çox Azərbaycan şairlərinin əsərləri toplanmışdır. 
Rus dilində olan dərslikləri Azərbaycan dilinə tərcümə etdirən Qayıbzadə 
özü  də  bir  neçə  dərsliyin  müəllifidir.  Bunlardan  "Ariflərin  şəriət  qanunları" 
kitabında  o,  islam  dininin  əsaslarından  bəhs  edir.  "Yeniyetmələr  üçün  elmin 
əsasları"  və  "Dünyəvi  hesab  elminin  məsələləri"  əsasən  kənd  məktəbləri  üçün 
nəzərdə  tutulmuşdur.  "Nümunəyi-ləhceyi-Azərbaycan"  isə  o  zaman  ən  geniş 
yayılmış  əlifba  kitabı  idi.  "Tövsiyənamə"  əsərində  Qayıbzadə  təbabət  elminin 
əsasları,  ağır  xəstəliklərə  qarşı  hansı  profilaktik  təbdirlərin  görülməsi  barəsində 
ətraflı məlumat verirdi. 
Qori  seminariyasının  Azərbaycan  şöbəsində  ilahiyyat  dərsinin  tədrisinə 
Rusiya  məmurlarından  icazə  almasını  Qayıbzadə  ən  böyük  uğurlarından  sayırdı. 
Öz  vətəndaşlıq  mövqeyinə  görə  məmurlar  tərəfindən  təqib  olunan  Seyid  Əzim 
Şirvani  köməklik  üçün  Qayıbzadəyə  müraciət  etdikdə  o,  S.Ə.Şirvaninin 
təqiblərdən  yaxa  qurtarması  və  işlə  təmin  olunmasında  əlindən  gələni  etmiş  və 
ədalətin bərpasına nail olmuşdu. 
1901-ci  ildə  Bakıda  H.Z.Tağıyevin  qızlar  gimnaziyası  açılanda  ona  ilk 
təbrik teleqramı göndərənlərdən biri də Qayıbzadə olmuşdur. 
Maarif  sahəsindəki  fəaliyyətinə  və  o  cümlədən  də  bir  sıra  çox  qiymətli 
dərsliklər  yazılmasına görə Rusiya və İran ordenləri ilə təltif edilən Qayıbzadənin 
ən böyük mükafatı xalqın ona böyük hörmət və məhəbbəti idi. 
Mirzə  Hüseyn  Qayıbzadə  1917-ci  ildə  Tiflis  şəhərində  vəfat  etmiş  və 
dostu Mirzə Fətəli Axundzadənin yanında dəfn olunmuşdur. 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının qurulması bir çox tarixi həqiqətləri 
bərpa  etməyə  və  o  cümlədən  də  Qayıbzadənin  fəaliyyətini  layiqincə 
qiymətləndirməyə imkan verdi. 
 
 
 
 
 
 
 
 

155 
 
Mirzə 
Fətəli 
Axundzadə 
(Axundov) 
Azərbaycan  xalqının  tarixi  taleyində  həlledici  rol 
oynayan  mürəkkəb  və  ziddiyyətli  bir  mərhələnin 
əvvəlində  fəaliyyətə  başlamışdır.  O,  əski  Şərq  feodal-
patriarxal  həyat  tərxinin  dağılmağa,  müasir  Qərb 
burjua-kapitalist 
münasibətlərinin 
formalaşmağa 
başladığı  Azərbaycan  mühitində  islahatçı  kimi 
tanınmışdır. Həyatının devizi kimi “Şərq məzlumlarını 
cəhalət  qaranlığından  elmin  işıqlarına  çıxarmaq” 
igadəsini  seçmiş  Axundzadə  bu  istiqamətdə  əlindən 
gələni  etmişdi.  O  deyirdi:  “Mənim  məqsədim  islam 
xalqlarını  sarsıdan  cəhaləti  aradan  qaldırmaq,  elmləri, 
sənətləri  inkişaf  etdirmək,  xalqımızın  azadlığı,  rifahı 
və sərvətinin artması üçün, babalarımızın malik olduğu 
çan  və  şöhrətinin  bərpa  edilməsi  üçün  ədalətə  rəvac 
verməkdir”. 
Azərbaycan  dramaturgiyası,  bədii  nəsri, 
ədəbi tənqidi və publisistikasının banisi, Şərqdə milli-
azadlıq  ideyalarının  ilk  təbliğatçısı,  ictimai  xadim, 
yazıçı,  mütəfəkkir  Mirzə  Fətəli  Axundzadənin  adı 
Azərbaycan tarixində layiqli yerini tutmuşdur. 
 
Mirzə Fətəli Axundzadə 
           (1812-1878) 
Mirzə  Fətəli  Axundzadə  1812-ci  ildə  Şəki  (rəsmi  sənədlərdə  -Nuxa) 
şəhərində  anadan  olmuşdur.  Atası  Məhəmmədtağı  vaxtsız  rəhmətə  getdiyindən 
Fətəlini  əmisi  axund  Hacı  Ələsgər  oğulluğa  götürür.  O,  bildiklərini  Fətəliyə 
öyrədir,  ilk  növbədə  Quran  və  şəriət  dərsləri  keçir.  Fətəlinin  ərəb  dilinə  olan 
həvəsini  görən  əmisi  onu  Gəncəyə  -  molla  Hüseyn  Pişnamazzadənin  yanına 
şagirdliyə qoyur. Daha sonra  Fətəli Azərbaycanın  görkəmli ədibi, şair Mirzə Şəfi 
Vazehin  şagirdi  olur.  Vazeh  ona  fars  dilini  öyrətməklə  bərabər,  Azərbaycan  və 
Şərq  ədəbiyyatından  dərslər  keçirdi.  Fars  dilindən  başqa,  Fətəli  xəttatlığı  da 
öyrənir.  Vazehin  təkidi  ilə  əmisi  Fətəlini  mədrəsəyə  deyil,  Nuxa  (Şəki)  qəza 
məktəbinə qoyur. 
Fətəli 1833-cü ildən Nuxa qəza məktəbində rus dilini öyrənir və bu sahədə 
uğur qazanır.  Cəmi bir  ildən  sonra  o, artıq rus dilindən  Azərbaycan,  ərəb və  fars 
dilinə  mükəmməl  tərcümələr  edirdi.  1834-cü  ildə  o,  Tiflisə  göndərilir  və  burada 
Qafqaz  canişinliyi  baş  idarəsinin  dəftərxanasında  baş  tərcüməçinin  köməkçisi 
vəzifəsinə  qəbul  edilir.  6  aydan  sonra  Fətəli  tərcüməçi  vəzifəsinə  keçirilir  və 
sərbəst fəaliyyətə başlayır və ona hərbi rütbə verilir. 
Fətəli Axundzadə Tiflisdə tərcüməçilik fəaliyyəti ilə bərabər, müəllimliklə 
də  məşğul  olur.  1836  -  1840-cı  illərdə  o,  Tiflis  qəza  məktəbində  Azərbaycan  və 
fars  dillərindən  dərs  deyir.  Məhz  müəllimlik  fəaliyyətinə  görə  xalq  ona  "Mirzə" 

156 
 
deyə müraciət etməyə başlayır. Şagirdləri ilə bərabər, diyarın tarix və coğrafiyasını 
araşdırmaqla  məşğul olan Mirzə Fətəli dərnəklər yaradır, uşaqlarda doğma diyara 
məhəbbət  oyadırdı.  Tiflisdə  fəaliyyət  göstərən  elmi  qurumlarla  sıx  əlaqə  yaradan 
Mirzə  Fətəli  məqalələrini  elmi  jurnallarda  nəşr  etdirirdi.  Bu  fəaliyyətinə  görə  o, 
1851-ci ildən Rusiya İmperator Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinin həqiqi üzvü 
seçilmişdir. 
1852-ci  ildə  Mirzə  Fətəli  Axundzadə  Qafqaz  canişininin  baş  tərcüməçisi 
təyin edilir. 
Bədii yaradıcılıqla məşğul olmağa imkan düşən kimi Mirzə Fətəli 1850 - 
1855-ci illər arasında ona şöhrət gətirmiş altı komediyasını yazır. Onun "Hekayəti-
Molla  İbrahimxəlil  kimyagər",  "Hekayəti-müsyö  Jordan  həkimi-nəbatat  və  dərviş 
Məstəli  şah  caduküni  məşhur",  "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran",  "Hekayəti-xırs 
quldurbasan",  "Sərgüzəşti-mərdi-xəsis"  ("Hacı  Qara"),  "Mürafiə  vəkillərinin 
hekayəti"  əsərləri  Azərbaycan  ədəbiyyatında  yeni  mərhələnin  başlanğıcını  qoyur 
və  sanki  realizmin  bundan  belə  ədəbi  prosesdə  əsas  yaradıcılq  metoduna 
çevrilməsini  bəyan  edir.  Mirzə  Fətəli  1857-ci  ildə  yazdığı  "Aldanmış  kəvakib" 
povesti ilə öz seçimini bir daha təsdiqləyir. Axundzadə "Nəzm və nəsr haqqında", 
"Fəhristi  kitab", "Mirzə  Ağanın  pyesləri  haqqında  kritika",  "Tənqid risaləsi"  və  s. 
məqalələrində yeni dövrdə müsəlman Şərqi xalqları ədəbiyyatının inkişaf yollarını 
müəyyənləşdirir.  Bu  dövrdə  Axundzadənin  əsərləri  Tiflisdə  çıxan  "Qafqaz" 
qəzetində,  özü  də  rus  dilində  nəşr  edilirdi.  Onun  dram  əsərləri  1853-cü  ildə 
"Komedii"  adlı  topluda  rus  dilində,  1859-cu  ildə  "Təmsilat"  adlı  topluda  ana 
dilində çap olunur. Bu topluda "Aldanmış kəvakib" əsəri də verilmişdir. 
Mirzə  Fətəli  Axundzadə  "Səbuhi"  təxəllüsü  ilə  gözəl  şeirlər  yazmışdır. 
"Zəmanədən  şikayət",  "Puşkinin  ölümünə  Şərq  poeması",  "Zakirə  məktublar", 
"Yeni  əlifba  haqqında  mənzumə"  və  s.  şeirləri  ona  bir  şair  kimi  geniş  şöhrət 
qazandırmışdır. Əsasən  lirik şair olan Axunzadə  şeirlərini üç  dildə  -  Azərbaycan, 
fars və rus dillərində yazmışdır. 
1857-ci  ildən  etibarən  Axundzadə  ərəb  əlifbasının  islah  edilməsini  təklif 
etməyə  başlamışdır.  Ərəb  qrafikalı  əlifbanın  şagirdlər  tərəfindən  çətin 
qavranılmasını,  bu  əlifba  ilə  təhsil  alanların  Avropa  və  Rusiyada  nəşr  edilən 
əsərləri oxuya bilməməsini əsas gətirən Axundzadə latın qrafikalı əlifbaya keçməyi 
təklif  etmişdir.  O  bu  təklifi  ilə  Rusiya,  Türkiyə,  İran  dövlət  orqanlarına  müraciət 
etmiş,  hətta  dövlət  başçılarına  yazılı  məktublar  göndərmişdir,  lakin  onun  təklifi 
qəbul edilməmişdir. 
1858-ci  ildə  Mirzə  Fətəli  Axundzadə  Qafqaz  canişinliyinin  baş  siyasi 
idarəsinin  tərcüməçisi  təyin  olunmuş,  Rusiya  ilə  İran  və  Türkiyə  arasında  məsul 
diplomatik  danışıqlarda  və  inzibati  tədbirlərin  həyata  keçirilməsində  iştirak 
etmişdir. 

157 
 
1865-ci  ildə  Axundzadə  "Kəmalüddövlə  məktubları"  adlı  bədii-fəlsəfi 
əsərini  tamamlayır.  "Kəmalüddövlə  məktubları"nda  islam  ölkələrində  iqtisadi  və 
mədəni  tərəqqi  yolunda  buxova  çevrilən  fanatizmin  kökləri  açıqlanmış,  xalqı 
xoşbəxtliyə  aparan  yollar  göstərilmişdir.  Axundzadə  kapitalizm  dövründə  tərəqqi 
hərəkatının  banisi  və  başçısı  kimi  tarixin  yaddaşına  həkk  olunmuşdur.  O,  əsərini 
Mirzə  Yusif  xanla  birgə  fars  dilinə,  Adolf  Berje  ilə  birgə  rus  dilinə  tərcümə 
etmişdir. Lakin sağlığında bu əsər nəşr edilməmişdir. 
1858-ci  ildə  Axundzadə  xalqımızın  görkəmli  oğlu  Mirzə  Hüseyn 
Qayıbzadə  ilə  tanış  olur  və  dostlaşır.  Xalqımızın  bu  iki  ziyalısının  dostluğu  və 
birgə  fəaliyyəti  olduqca  məhsuldar  olmuşdur.  Onlar  arasında  böyük  yaş  fərqinə 
baxmayaraq bu iki ziyalımız Azərbaycan xalqının maariflənməsi sahəsində böyük 
işlər  görmüşdü.  Onlar  Tiflisdə  və  Qoridə  təhsil  alan  azərbaycanlı  tələbələrin 
Rusiya  hərbi  və  mülki  məktəblərinə  qəbul  olunmasına  çalışmış,  hər  vasitə  ilə  bu 
tələbələrin təhsillərini başa vurub Azərbaycana qayıtması sahəsində əməli fəaliyyət 
göstərmişlər.  Axundzadə  və  Qayıbzadənin  fəaliyyəti  sayəsində  1875-ci  ildə 
Tiflisdə kasıb müsəlman uşaqlar üçün ayrıca məktəb açılmışdır. 
1864-cü  ildə  Qafqaz  tarixini  araşdıran  Qafqaz  Arxeoqrafiya  Komissiyası 
təşkil  ediləndə  Axundzadə  və  Qayıbzadə  Azərbaycan  tarixinə  aid  olan  sənədləri 
toplamış,  onları  ərəb  və  fars  dillərindən  rus  dilinə  tərcümə  edərək  komissiyaya 
təqdim  etmişlər.  Onların  fəaliyyəti  sayəsində  komissiyanın  nəşr  etdirdiyi  sənədlər 
toplusunda  Azərbaycan  tarixindən  bəhs  edən  bir  çox  sənədlər  qorunub-
saxlanmışdır. Təsadüfi deyil ki, M.F.Axundzadə və M.H.Qayıbzadə xalqımızın ilk 
arxeoqrafları,  yəni  qədim  yazılı  tarixi  sənədləri  toplayıb  elmi  dövriyyəyə  daxil 
edən allimlər sayılırlar. 
1873-cü  ildə  artıq  Rusiyanın  bir  çox  orden  və  medalları  ilə  təltif  edilən 
Axundzadə  çar  ordusunun  polkovniki  rütbəsinə  layiq  görülmüşdür.  Lakin  dövlət 
vəzifəsində  çalışan  bu  şəxs  öz  həmvətənlərinə  dövlətin  onları  zülmətə  aparmasını 
göstərir,  onları  ayıq  olmağa  çağırırdı.  Onun  əsərlərində  dəfələrlə  işlədilən  "Şərq 
məzlumlarını  cəhalət  qaranlığından  elmin  işıqlarına  çıxarmaq",  "əsarətdə  və 
zindanda  olan  fikirləri  azad  etmək", "cəmiyyətdə  təfəkkür  sahiblərinə  yol  açmaq" 
kimi  ifadələri  çar  məmurlarını  qızışdırır,  Axundzadəyə  müxtəlif  maneələr 
törətməyə vadar edirdi. Onlar ömrünün sonuna yaxın onu hətta siyasi etibarsızlıqda 
günahlandırmış və elə bu adla da istefaya göndərmişdilər. 
Faktik  olaraq  Mirzə  Fətəli  Axundzadə  öz  qarşısına  olduqca  çətin  bir 
vəzifə  qoymuşdur.  O,  inzibati  cəhətdən  Rusiya  imperiyasına  tabe  olan,  rus 
təbəələri sayılan, lakin mənəvi cəhətdən Şərq düşüncə tərzinin təsirindən xilas ola 
bilməyən  həmvətənlərinin  inkişaf  yollarını  müəyyənləşdirməyi,  mədəni  tərəqqi 
proqramını  işləyib-hazırlamağı  qarşısına  məqsəd  qoymuşdu.  Bununla  o,  xalqını 
həm imperiya caynağından, həm də Şərq ətalətindən qoparacağına inanırdı. 

158 
 
"Mənim  məqsədim  islam  xalqlarını  sarsıdan  cəhaləti  aradan  qaldırmaq, 
elmləri, sənətləri inkişaf etdirmək, xalqımızın azadlığı, rifahı və sərvətinin artması 
üçün  babalarımızın  malik  olduğu  şan  və  şöhrətinin  bərpa  edilməsi  üçün  ədalətə 
rəvac verməkdir" bu sözlər onun hansı mənsəbə qulluq etdiyini aydın göstərir. 
Mirzə  Fətəli  Axundzadə  1878-ci  ildə  Tiflisdə  vəfat  etmiş  və  müəllimi 
Mirzə Şəfi Vazehin qəbri yanında dəfn edilmişdir. 

159 
 
Şimali 
Azərbaycan 
XIX 
əsrin 
əvvəllərində 
Rusiya 
imperiyasının 
tərkibinə 
qatıldıqdan  sonra  çar  məmurları  zadəgan  ailələrini 
təqib 
edir,  onlarımüxtəlif  vasitələrlə  xalqın 
gözündən  salmağa  çalışırdılar.  Hətta  bir  ara 
zadəganların 
mülklərinin 
müadirə 
edilməsi 
haqqında  fərman  da  verilmişdi.  Lakin  xalqın  öz 
başbilənlərinə 
inamını 
görən 
və 
üsyan 
təhlükəsindən  qorxan  imperator  bu  fərmanı  ləğv 
edir.  Sonralar  Azərvaycanda  sovet  hakimiyyəti 
qurulanda da sovetlərin ilk addımları Azərbaycanın 
zadəgan 
ailələrinin 
nümayəndələrinin 
məhv 
edilməsi  oldu.  Beləliklə,  xalq  öz  ziyalılarını, 
sərkərdələrini, siyasətçilərini itirdi. Lakin qədirbilən 
xalqın yaddaşında bu ailələrin Azərbaycana verdiyi 
töhfələr həmişə yaşamışdır. Xalq tərəfindən sevilən, 
həmişə 
hörmətlə 
xatırlanan 
belə 
zadəgan 
ailələrindən  biri  də  Pənahəli  xan  Cavanşir  nəslidir. 
Bu  nəsildən  İbrahimxəlil  və  Mehdiqulu  xan  kimi 
siyasətçilərlə  yanaşı,  Xurşidbanu  Natəvan  kimi 
şairə və xeyriyyəçilər də çıxmışdır. 
Xurşidbanu  Natəvanın  adı  Azərbaycan  tarixində 
gözəl  şairə,  həmçinin  xeyriyyəçi,  Şuşa  şəhərinə 
içməli  su  xətti  çəkən  bir  insan  kimi  həmişə 
xatırlanacaqdır. 
    Xurşidbanu Natəvan 
         (1832-1897) 
Xurşidbanu 
Natəvan 
1832-ci  ildə  Qarabağın  mərkəzi  şəhəri,  tacı  Şuşada  zadəgan  ailəsində  anadan 
olmuşdur.  Babası  İbrahimxəlil  xan  ruslar  tərəfindən  öldürüldükdən  sonra 
ailəsindən  sağ  qalanlar  arasında  Mehdiqulu  xan  da  var  idi.  1826  -  1828-ci  illər 
Rusiya - İran müharibəsində Mehdiqulu xan ruslara qarşı vuruşmuş, onlara böyük 
itkilər  yetirmişdir.  Müharibə  qurtardıqda  Qarabağ  Rusiyanın  tərkib  hissəsi  elan 
edilmiş, Qarabağ əhalisi arasında böyük nüfuza malik olan Mehdiqulu xan Cənubi 
Azərbaycana  qayıtmaq  təklifi  almışdır.  Bu  dövrdə  o  artıq  anlamışdı  ki,  İranda 
hakimiyyətdə olan Qacarlar da Azərbaycana azadlıq vermək fikrində deyil. Odur ki 
öz  tərəfdaşları  ilə  bərabər  rusların  təklifini  qəbul  edir  və  Qarabağa  qayıdır.  Bu 
tədbirlə  imperiya  məmurları  onlara  qarşı  ola  biləcək  xalq  üsyanının  qarşısını  alır. 
Rusiya  imperatoru  I  Nikolay  Mehdiqulu  xanı  Qarabağ  xanı  kimi  tanımış,  onun 
hüquqlarını  təsdiqləmişdir.  Hətta  1838-ci  ildə  imperator  xüsusi  xatirə  medalı 
buraxdırmış  və  xana  daş-qaşlarla  bəzədilmiş  qızıl  qılınc  və  fəxri  bayraq 
bağışlamışdır. 

160 
 
Mehdiqulu  xanın  qızı  olan  və  "Xan  qızı"  adı  ilə  tanınan  Xurşidbanu 
Natəvan  dövrünə  görə  mükəmməl  təhsil  almışdı.  Belə  ki,  onun  tərbiyəsi  ilə 
Qarabağın məşhur insanlarından biri, öz hesabına Qarabağ ərazisində bir çox dini 
və  ictimai  binalar  tikdirmiş  bibisi  Gövhər  xanım  məşğul  olmuşdur.  Natəvan  ərəb 
və fars dillərini öyrənmiş, bibisinin təsiri ilə musiqini, şeri, rəsmi sevmişdir. Artıq 
gənc  yaşlarında  Natəvan  bir  çox  elmləri  öyrənmiş,  Firdovsi,  Nizami,  Sədi,  Hafiz, 
Nəvai, Füzuli və başqa klassiklərin əsərlərini oxumuşdu. Mehdiqulu xan Qarabağlı 
1845-ci ildə Şuşada vəfat etmiş və onun bütün hüquqları qızı Natəvana keçmişdir. 
Qarabağda  olan  rus  məmurları  bundan  öz  mövqelərini  və  gəlmə  ermənilərin 
mövqelərini gücləndirmək məqsədi ilə istifadə etməyə çalışmış, lakin ümidlərində 
yanılmışdılar.  Xalq  tərəfindən  sevilən  Natəvan  ətrafına  təcrübəli  məsləhətçilər 
toplamış, bilik və bacarıqlarından istifadə edərək hüquqlarını qoruya bilmişdir. 
Azərbaycanda daha çox şairə kimi tanınan Natəvan yaradıcılığa XIX əsrin 
50-ci illərində yazdığı şeirlərlə başlamışdır. Əsasən ənənəvi Şərq mövzularında və 
janrlarında  yazmışdır.  "Gülün",  "Qərənfil"  və  s.  qəzəllərində  şairə  məhəbbət 
hissini,  təbiət  gözəlliklərini  tərənnüm  etmişdir.  O  dövrün  qabaqcıl  ziyalılarından 
olan  Xasay  xan  Usmiyevə  ərə  getdikdən  sonra  Qafqaza  səyahət  etmiş  Natəvan 
şeirlərində  Qafqaz  motivləri  görünməyə  başlayır.  Dağıstanlı  Xasay  xan  Usmiyev 
Azərbaycana və azərbaycanlılara məhəbbətlə yanaşırdı. Rus ordusunun polkovniki 
olmasına  baxmayaraq  elm  və  mədəniyyət  nailiyyətləri  ilə  maraqlanan  Xasay  xan 
Qafqazın  müsəlman  xalqlarının  nicatını  təhsildə  gorür,  onları  əlbir  olub,  elm  və 
təhsilə  diqqəti  artırmağa  çağırırdı.  Bir  çox  hallarda  həmvətənləri  tərəfindən  başa 
düşülməsə  də,  Xasay  xanın  təklifləri  dövrün  Azərbaycan  ziyalıları  tərəfindən 
rəğbətlə qarşılanırdı. 
Dağıstanda, Tiflisdə, Bakıda, ümumiyyətlə olduğu hər bir yerdə məhəbbət 
və  qayğı  ilə  qarşılanan  Xurşidbanu  Natəvan  şeirlərində  yaşadığı  ülvi  hissləri 
yüksək  bədiiliklə  göstərə  bilmişdir.  Natəvanın  əsərləri  dərin  səmimiyyəti  və  incə 
lirizmi  ilə  seçilir.  Yüksək  sənətkarlıq  nümunəsi  olan  şeirlərində  o,  təkrir,  qoşa 
qafiyə,  rədif,  məcaz  və  s.  bədii  vasitələri  məharətlə  işlətmişdir.  Xan  qızı  1872-ci 
ildə Şuşada Qarabağın ən məşhur şairlərini özündə birləşdirən "Məclisi-üns" şairlər 
məclisini  təşkil  etmişdir.  Gənc  istedadlı  şairlərin  xalqa  tanıdılmasında,  onların 
şeirlərinin  yayılmasında  məclisin  böyük  rolu  olmuşdur.  Maraqlıdır  ki,  şairə 
Qarabağa  gəlmiş  Rusiya  və  Avropa  ziyalılarını  məclisin  toplantılarına  dəvət  edir, 
Azərbaycan və xarici ziyalılar arasında sıx əlaqələr yaratmağa çağırır və özü buna 
çalışırdı.  Onun  fikrincə,  elm  və  mədəniyyət  yeniliklərinin  öyrənilməsində, 
Azərbaycan  mədəniyyətinin  xaricdə  təbliğ  olunmasında  belə  əlaqələr  əvəzsiz  rol 
oynaya bilərdi. 
Natəvan  1858-ci  ildə  Bakıda  olarkən  burada  məşhur  fransız  yazıçısı 
Aleksandr  Düma  (ata)  ilə  görüşmüşdür.  Şərq  qadınından  dərin  biliklər,  şairlik  və 

161 
 
rəssamlıq  qabiliyyəti  gözləməyən  Düma  onunla  görüşdən  valeh  olmuş, 
xatirələrində  Natəvan  və  onun  həyat  yoldaşını  ziyalı,  maarifpərvər  insanlar  kimi 
təsvir  etmişdir.  O  hətta  Natəvana  nəfis  fiqurlu  şahmat  dəsti  bağışlamışdır. 
Əvəzində  Natəvan  öz  əl  işlərindən  bir  neçəsini  fransız  yazıçısına  bağışlamışdır. 
Ümumiyyətlə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  A.Düma  "Qafqaza  səyahət"  əsərində 
Qafqaz  xalqlarının  tipik  obrazlarını  yaratmağa  çalışmış,  azərbaycanlıları  böyük 
məhəbbət və ehtiram hissi ilə təsvir etmişdir. O, xalqımızın igidliyi, döyüşkənliyi, 
qonaqpərvərliyi,  yüksək  mədəniyyətə  malik  olması  barəsində  geniş  ürəklə 
yazmışdır.  Əsərində  o  belə  bir  cəhəti  xüsusi  qeyd  edir  ki,  başqa  xalqların 
nümayəndələri  ilə  işbirliyi  quranda  sənədlər,  əhdnamələr,  vəkalətnamələr,  neçə-
neçə digər sənədlər imzalamaq lazımdır ki, aldanmayasan; azərbaycanlının isə bir 
sözü kifayətdir; çünki o, verdiyi sözə sadiqdir və sözünə əməl etmək üçün dəridən-
qabıqdan  çıxmağa  hazırdır.  A.Düma  təəccüblə  qeyd  edir  ki,  azərbaycanlıların  on 
xoşlamadığı  hərəkət  qorxaqlıqdır.  Azərbaycanlı  oğlan  uşaqlarına  artıq  5  yaşında 
xəncər oynatmağa imkan verilir ki, onlar igid və qorxmaz böyüsünlər. Azərbaycan 
xalqının  mahnıları,  milli  xörəkləri,  adət-ənənələrinə  valeh  olan  Düma  onun 
möhtəşəm  tarixindən  də  xəbər  verir.  Xurşidbanu  Natəvan  kimi  ziyalı 
qadınlarımızla görüş isə onun nəinki Qafqaz, həm də islam qadınları haqqında olan 
təsəvvürlərini dəyişmişdir. 
Xurşidbanu Natəvan həm də istedadlı rəssam olmuşdur. Onun dövrümüzə 
qədər  gəlib  çatmış  bədii  tikmələri  insanları  indi  də  valeh  edir.  1886-cı  ildə  tərtib 
etdiyi "Gül dəftəri" adlı rəsm albomunda toplanan rəsmlər əsasən Şərq üslubunda 
işlənmiş  ornamentlər  və  natürmortlardan  ibarətdir.  Qarabağ  xalçaları  və 
tikmələrində  olan  naxışlar  al-əlvanlığı  ilə  insanları  riqqətə  gətirir  və  yəqin  ki,  bu 
ornamentlərin yaradılmasında Natəvanın da xidmətləri olmuşdur. 
Lakin  16  yaşlı  oğlu  Mir  Abbasın  ölümündən  sonra  Natəvanın  həyatında 
böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Onun lirikası əsasən bədbin ruhda köklənməyə 
başlamışdır. "Ağlaram", "Olaydı", "Getdi", "Sənsiz", "Ölürəm" və s. şeirləri onun 
keçirdiyi dərin iztirabdan xəbər verir. 
Nəslinin  xeyriyyəçilik  ənənələrini  davam  etdirən  Xurşidbanu  Natəvan 
sadə  insanlara  maddi  köməklik  göstərir,  bədbəxtlik  üz  vermiş  insanları  bütün 
vasitələrlə  dəstəkləyirdi.  Müxtəlif  xeyriyyə  tədbirlərinə  böyük  vəsait  ayıran  şairə 
Şuşa  şəhərinin su qıtlığı ilə  üzləşməsini ən böyük problemlərdən biri sayırdı. Çar 
məmurlarına dəfələrlə edilən xahişlər, müraciətlər heç bir nəticə vermədikdə şairə 
öz hesabına mütəxəssislər dəvət etmiş və şəhərə su xətti çəkdirmişdir. 1873-cü ildə 
onun Şuşaya çəkdirdiyi su kəməri indi də "Xan qızı bulağı" adı ilə tanınır. 
Əkinçiliyi  inkişaf  etdirmək,  minlərlə  insanları  torpaqla  təmin  etmək 
məqsədi  ilə  Natəvan  hökumət  nümayəndələrinə  Arazdan  Mil  düzünə  su  kanalı 
çəkmək planını təklif edir. 

162 
 
Lirik 
və 
satirik 
Azərbaycan 
şerini 
zənginləşdirmiş,  yaradıcılığı  ilə  Azərbaycan  şerinin 
inkişafına  təsir  göstərmiş,  öz  dövrünün  məşhur 
şairlərindən  olan  Seyid  Əzim  Şirvani  bir  çox  əsərlərin 
müəllifidir.  Onun  yazdığı  satirik  şerlər  dövrün 
Azərbaycan  cəmiyyətinə  xas  olan  mənfi  cəhətləri 
qamçılayır.  Onların  bədii  təsir  qüvvəsi  o  dərəcədə 
böyük idi ki, insanlar şerləri əzbər öyrənirdilər. Klassik 
Azərbaycan  poeziyası  və  XIX  əsrin  I  yarısında  ədəbi 
məktəb 
halında 
formalaşan 
tənqidi 
realizm 
ənənələrindən  bəhrələnən  Seyid  Əzim  təkcə  şair  kimi 
deyil,  maarifpərvər  ziyalı,  yeni  üsulla  tədris  prosesini 
quran,  məktəbi  öz  hesabına  açan,  Azərbaycan tarixi  və 
Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixinə  aid,  həmçinin  milli 
ruhda yazılmış dərslik tərtib edən şəxsiyyət kimi xalqın 
yaddaşında qalmışdır. 
Azərbaycan  tarixinə  Seyid  Əzim  Şirvani  görkəmli  şair 
və  maarif  xadimi,  üsuli-cədid  məktəblərindən  birinin 
yaradıcısı,  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixində  yazılmış 
sonuncu təzkirənin müəllifi kimi daxil olmuşdur.
 
Bir insanın böyük bir problemin aradan qaldırılmasında çətinlik çəkməsini 
vurğulayan şairə hökumətin diqqətini problemə cəlb etməyə çalışır. Hökuməti pul 
buraxmağa  vadar  etmək  məqsədi  ilə  Natəvan  kanalın  layihəsinin  çəkilməsi  və 
işlərin  ilkin  mərhələsinin  xərclərini  öz  boynuna  götürür.  Lakin  son  nəticədə 
məmurların  etinasızlığından,  Azərbaycana  ögey  münasibətdən  bu  kanal  çəkilib 
başa çatdırılmır. 
Xurşidbanu Natəvan 1897-ci ildə Şuşada  vəfat etmiş, Ağdamda "İmarət" 
qəbiristanlığında  dəfn  olunmuşdur.  Hal-hazırda  Şuşa  da,  Ağdam  da,  şairə  dəfn 
olunmuş qəbiristanlıq da düşmən tapdağı altındadır.