Sebzelerde göRÜlen viRÜs hastaliklari tomato spotted wilt virus (Domates lekeli solgunluk virüsü; tswv) Etmen

SEBZELERDE GÖRÜLEN VİRÜS HASTALIKLARI
Tomato spotted wilt virus (Domates lekeli solgunluk virüsü; TSWV)
Etmen: Tomato spotted wilt virus (TSWV) is Tospovirus cinsinin bir üyesidir. Tospovirus cinsi, insan ve hayvanlarda enfeksiyon oluşturan ve arthropod vektörlerler ile bulaşan virüslerin bulunduğu Bunyaviridae familyasındadır. TSWV partikülleri küresel ve protein kılıf dışında membran ile çevrilidir. Partiküllerin çapı yaklaşık 80-120 nm’dir. Genomu 3 parçalı tek sarmal RNA özelliğindedir. RNA segmentlerinden birisi negatif poleritede (negatif duyarlı 3’→5’) diğer ikisi ambisense (hem 5’→3’hem de 3’→5’ özelliği) özellik taşır. Virüs partikülleri hücre dışı ortamlarda oldukça kısa sürede özelliğini kaybeder. Yani TSWV stabil olmayan bir virüstür. TSWV enfekteli hücrelerde sitoplazmada replikasyona uğrar.

TSWV partikülünün şematik görünümü Vektör trips ergini

TSWV’nin elektron mikroskop görüntüsü Vektör trips larva

Doğada trips türleri (Thysanoptera; Thripidae) ile taşınır. Bu güne kadar taşınmada rol oynayan 9 ayrı trips türü belirlenmiştir. Virüs enfekteli bitkilerden vektörün 1. ve 2. dönem larvaları tarafından kazanılır. Virüsün vektör tarafından kazanımında virüs partülündeki membran proteinlerinin (G1 ve G2) rolü vardır. Taşınma hem 2. dönem larvalar hem de erginler tarafından gerçekleştirilir. Vektör bünyesinde çoğalma özelliğindedir (propagatif). Virüsün en etkili vektörü Frankliniella occidentalis (Batı Çiçek Tripsi)’dir. Ülkemizde bu tür Akdeniz, Ege ve Trakya bölgesinde mevcuttur. Samsun’da 2003-2004 yıllarında yapılan bir çalışmada domates alanlarında F. occidentalis’e rastlanmamıştır. TSWV’nin diğer vektörleri olan Trips tabaci ve F. intonsa belirlenmiştir.

Tohumla taşınması konusunda geçmişte birkaç bilgi bulunmasına rağmen günümüzde tohumla taşınan virüs olarak kabul edilmemektedir.

TSWV ilk olarak tespit edildiği 1930 yılından itibaren tüm dünyada yaygın hale gelmiş bir virüstür. 80 familyadan 1000’e yakın konukçusu ile en tahripkar 10 bitki virüsü arasında yer alır.

Virüsün en çok etkilediği ürün grupları arasında domates dışında biber, tütün, patates, bezelye, yerfıstığı, marul ve begonya, krizantem, siklamen ve Dahlia gibi birçok süs bitkisi bulunmaktadır.

Simptomu:
TSWV’nin domatesteki simptomu çeşide, virüs ırkına, enfekteli bitkinin yaşına ve çevre koşullarına göre farklı tipte gözlenebilir. En yaygın görülen simptomlar yapraklarda mozayik, bronzlaşma ve nekrotik lekelenmelerdir.

TSWV enfeksiyonundan meyveler oldukça etkilenmektedir. Meyveler şekilsiz ve çoğunlukla klorotik veya nekrotik lekelidir.

Domates meyve ve yapraklarındaki simptomu

Yer fıstığı yaprağındaki simptomu

Kontrolü;

Virüsü kültür bitkilerinin bulunmadığı dönemlerde barındırması sebebiyle, yabancı otlar TSWV enfeksiyonun ortaya çıkmasında oldukça öneme sahiptir. Bu sebeple etkili bir yabancı ot kontrolü virüs mücadelesinde önemlidir. Vektör ile mücadele edilmesi gereklidir. Ancak birçok trips yaygın olarak kullanılan insektisitlere zamanla dayanıklılık kazandığından, kimyasal mücadele çok da başarılı olmamaktadır. Yine de günümüzde TSWV mücadelesinde entegre bir yaklaşımla vektör mücadelesi+yabancı ot konrolü+dayanıklı çeşit kullanımı gerekmektedir. TSWV için dayanıklı çeşit geliştirme çalışmaları devam etmektedir. Dayanıklık ile ilgili domateste belirlenen gen sayısı oldukça sınırlıdır. SW geni bunlardan birisidir. Bu gen yabani domates varyetelerinden melezleme çalışmaları ile kültüre alınan domates türüne aktarılmıştır. SW genini içeren ticari dayanıklı çeşitler günümüzde kullanılmaktadır.

Tomato yellow leaf curl virus (Domates sarı yaprak kıvırcıklık virüsü; TYLCV)

Hastalık ilk defa İsrail’de 1930-1940 yılında tespit edilmiş ve 1964 yılında etmenin tanısı yapılmıştır. Virüs partikülleri 20x30 nm çapında ve ikosahedral ikiz partikül yapısındadır.

Genomu tek sarmal DNA özelliğinde ve halka şeklinde kapalı bir moleküldür. Toplam genom büyüklüğü 2787 nukleotid’den oluşur. Geminiviridae familyasına bağlı Begomovirus cinsinde yer alır.

TYLCV-Israil izolatı Orta Doğu, İspanya, Karayip Adaları ve Florida eyaletinde yaygındır. Diğer TYLCV izolatları ise Güney batı Avrupa, Kuzey Afrika, Güney Doğu Asya’da enfeksiyon oluşturmaktadır.
Simptomu:

Enfekteli bitkiler inokulasyondan 2 hafta sonra virüs belirtisi gösterirler. Enfekteli bitkilerde bodurluk yaygın görülen bir simptomdur. Yapraklar küçük ve yukarıya doğru dönüktür. Yaprak kenarları kaşık şeklini almıştır. Yaprak dokusu kalınlaşmış ve damar araları sarı renklidir. Çiçekler normal görünümlüdür. Ancak erken dönemde bitkiler enfekteli hale gelirse meyve oluşturmayabilir.

Meyve oluştuğunda küçük, kuru ve ticari değerini yitirmiştir.

Arazide enfekteli bitkiler tesadüfi olarak dağılmış veya gruplar halinde kümeleşmiş görünümdedir.

İsrail’de 1989 yılında fasulye bitkisinde de TYLCV enfeksiyonu gözlenmiştir. Fasulyede de yaprak damarlarında çekilme ve buna bağlı olarak kırışıklık oluşur.

Yabani domates türleri Lycopersicon esculentu, L.. chilense, L. hirsutum, L. peruvianum ve L. pimpinellifolium) virüsün simptomsuz taşıyıcılarıdır.

Yabancı otlardan Datura stromonium ve Cynanchum acutum belirgin simptomlar oluşturuken, Malva parviflora da virüsü simptom oluşturmaksızın rezerve eder.

Pamuk (Gossypium hirsutum) ve patlıcan (Solanum melongena) TYLCV’ye immundur. Ancak bu bitkiler beyaz sineğin konukçusur. Virüssüz beyaz sinek populasyonlarının laboratuarda kültüre alınması için ulanılabilir.


TYLCV domatesteki simptomu TYLCV vektörü B. tabaci

TYLCV Fasulye Yaprağındaki Simptomu

Taşınması:

Tohum ile taşınma özelliği yoktur. Tarımsal işlemler sırasında bitkiden bitkiye öz su ile veya toprak yoluyla bulaşmaz. Doğadaki taşınmasında rol oynayan vektörler Homoptera takımdaki bir bitki zararlısı olan Beyaz Sinek türleridir. Beyaz sinek türü enfekteli bitkide 15 dk. bir beslenme periyodundan sonra virüsü kazanır. Beslenme süresi uzadıkça taşınma etkinliği artar. Latent periyod 8 saattir. Sağlıklı bitkiye 15 dak-30dk beslenme (inokulasyon periyodu) periyodu sonrasında virüsü bulaştırır. Virüs diğer sokucu emici ağız yapısına sahip türler (Afit, Skadellitler gibi) ile taşınmaz.. Beyaz sinek tüm yaşamı boyunca (35-40 gün) virüs taşıma özelliğini sürdürür. Ancak taşınma etkinliği giderek azalır( %100’den %15’e)

Patlıcan ve pamuk Bemisia tabaci’nin konukçusudur. Ancak bu bitkiler virüse immundur.

Vektör taşıma denemeleri için virüs taşımayan vektör beyaz sinek türlerinin kültüre alınması için bu bitkiler uygundur.

Diğer Bazı Konukçularına Örnekler:

Latince Adı	Türkçe Adı	Latince Adı	Türkçe Adı
Boerhavia erecta	erect tar vine or erect spider vine	Macroptilium spp.
Capsicum annuum	Biber	Malva parviflora other Malva spp.	Küçük Çiçekli ebegümeci (Simptomsuz taşıyıcı)
Capsicum chinense	Biber	Mercurialis ambigua
Cleome viscose	Kene Otu	Phaseolus vulgaris	Fasulye
Croton lobatus		Physalis spp.
Cyanchum acutum		Polygonum spp.	Çoban Değneği
Datura stramonium	Şeytan elması	Sida spp.
Euphorbia spp.	Sütleğen	Solanum nigrum	Köpek üzümü
Eustoma grandiflora		Solanum luteum =Solanum villosum
Lycopersicon esculentum	domates	Wissadula spp

Mücadelesi

1. Enfekteli bitkilerin, fidelerin bulaşık olmayan alanlara taşınmaması,

2. Virüsün ve vektörün bulunmadığı alanlarda üretilen fidelerin kullanılması

3. Hasat sonrası bütün bitkilerin imha edilmesi ancak vektörüm diğer bitkilere göç etmesine izin vermeden öncelikle kalan beyaz sineklerin insektisit ile populasyonlarının ortadan kaldırılması ve ondan sonra bitkilerin imhası.

4. Yeni dikilecek ürünün bulaşık alanların yakınına dikilmemesi.

5. Beyaz sinek ve yabacı ot kontrolünün iyi yapılması.

6. Dayanıklı Çeşit Kullanımı. Bazı yabani domates türleri (L. chesmanii, L. chilense, L. hirsutum, L. peruvianum, and L. Pimpinellifolium) virüsün beyaz sinek ile inokulasyonuna karşı dayanıklı/veya toleranslı olarak bulunmuştur. Bitki türüne göre dayanıklılığın 1 -5 gen tarafından kontrol edildiği saptanmıştır. Bu genler dominant veya resesif olabilir. İlk ticari dayanıklı domates çeşidi TY20, yabani bir domates türü olan L. peruvianum ile melezleme ile elde edilmiştir ve bu yabani bitkiden kaynaklanan dayanıklılık genlerini içermektedir.

Diğer bir toleranslılık geni diğer bir yabani domates türü olan L. chilense LA1969’dan melezleme ile kültüre alınan domates türüne (L. esculentum) aktarılmış, dayanıklılık geni (Ty-1) haritalanarak 6. kromozomda olduğu belirlenmiştir.