Seçkilərə dair qanunvericiliyin analizi: beynəlxalq normalar, problemlər və perspektivlər

müddətə inzibati həbs cəzası da maddənin sanksiyalarına əlavə edilmişdir.
Bununla da kifayətlənməyən qanunqoyucu maddəyə bir də qeyd qoymuş,
“ Qeyd: Bu Məcəllənin 298.1-ci və 298.2-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş
əməllərdə cinayət tərkibinin əlamətləri olduqda, həmin əməllər Azərbaycan
Respublikası Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddələrinə əsasən cinayət məsu-
liyyətinə səbəb olur”- deməklə sərbəst toplaşmaq hüququndan istifadə etməni
ən təhlükəli hal kimi cinayət əməli olaraq görmüşdür.
Seçkil
ərin azad və demokratik keçirilməsi, seçicilərin özlərini rahat ifa-
d
ə etməsi baxımından  sərbəst toplaşma  hüququnun  yolu  açıq  olmalı,  in-
sanlar  dinc  topland
ıqları müddətcə, cəmiyyətə təhlükə törətmədiklərindən
onlar
ın yüksək müqdarlarda cərimələnməsi, məcburi işlərə cəlb edilməsi
v
ə  azadlıqlarının məhdudlaşdırılması yolverilən  olmamalıdır.  Dərhal  bu
madd
ənin sanksiyası 2012-ci  ildə  mövcud  olan əvvəlki səviyyəyə endiril-
m
əlidir.
T
əşviqat zamanı inzibati resurslardan istifadə  yolu birmənalı olaraq
bağlanmalı,  qeydə alınmış namizədlər vəzifədə olsalar belə, vəzifələrinə
gör
ə qanunvericiliklə onlara tanınmış  imtiyazlardan, imkanlardan mər-
hum edilm
əli, bütün namizədlərin bərabərliyi təmin edilməlidir.
Seçkil
ərə  start  verildiyi andan  etibarən, vətəndaşın  səslərinə təsir  edə-
c
ək təmir, tikinti, abadlaşdırma qurğuların qurulması, və s. bütün fəaliy-
y
ətlər  qadağan  edilməlidir.  Qəza  halları istisna  olmaqla,  daha  öncədən
dövl
ət  və  yerli büdcələrədə nəzərdə  tutulan bu kimi xərcləmələrin  dövrü
seçkiy
ə start verildiyi gündən səsvermələrin nəticəsinin elan olunduğu gü-
n
ədək nəzərdə tutulması qadağan edilməlidir.
33

Kütləvi İnformasiya vasitələri seçkilərdə
Hüquqi ç
ərçivə
Konstitusiya ifadə azadlığını, mətbuat azadlığını və informasiya əldə etmək
hüququnu təsbit edir. Lakin böhtan üç ilə qədər azadlıqdan məhrum etmə məsu-
liyyəti daşıyan cinayət əməli olaraq qalmaqdadır. Konstitusiyanın 106-cı və Ci-
nayət Məcəlləsinin 323-ci maddəsi Prezidentin şərəf və layaqətini ləkələmə və ya
alçaltmanı qadağan edir və beləliklə, beynəlxalq standartlara zidd olaraq ifadə
azadlığına lüzumsuz məhdudiyyət qoyur. Bu barədə baxın:
•
1966-cı il Mülki və siyasi hüquqlar üzrə beynəlxalq paktın
19-cu maddəsi və 2011-ci il BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Komitə-
sinin 34-cü Ümumi Şərhinin 13-cü və 47-ci bəndi.
•
Maxmudov və Ağazadə Azərbaycana qarşı, Ərizə No.
35877/04, Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinin Qərarları (AİHM)
18 dekabr 2008-ci il, Linqens Avstriyaya qarşı, Ərizə No. 9815/82,
AİHM-nin 8 iyul 1986-cı ildə verdiyi qərar və digər işlər.
Həmçinin qeyri-mütanasib maliyyə sanksiyaları ilə müşayiət olunan mül-
ki  diffamasiya  ittihamları media  orqanlarının de  facto başğlanması ilə nəti-
cələnir. Əksəriyyət veb səhifələrin bağlanmaması və birbaşa senzuranın  ol-
maması səbəbindən interneti azad məkan kimi qəbul etsə  də, lakin onlayn
məkanda fəal olan şəxslərin həbsləri və onlara qarşı təqib halları artmaqda-
dır.  4  iyun  2013-cü  il  tarixdə Cinayət Məcəlləsinə edilən  son  dəyişikliklər
məhz internet  informasiya  ehtiyyatlarının  üzərinə  diffamasiya müddəaları-
nın tətbiqini təqdim  etmişdir. Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və
azadlıqlarının müdafiəsinin  səmərəliliyini artırmaq  sahəsində  Milli Fəaliy-
yət Proqramı çərçivəsində “Diffamasiya haqqında” Qanunun yazılması üçün
Prezident  Administrasiyasının  2012-ci  ilin  sentyabr  ayında  Venesiya  Ko-
missiyasından kömək istəməsinə baxmayaraq, sözügedən dəyişikliklər qəbul
edlimişdirlər. 
Bununla 
əlaqədar 
baxın:
http://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-AD(2013)024-e
ünvanında yerləşdirilən  “Azərbaycan Respublikasında diffamasiya qarşı
müdafiəni təmin etmək üzrə qanunvericiliyə dair rəy”.
Bundan başqa, Parlament tərəfindən 12 iyun 2012-ci il tarixdə “İnforma-
siya əldə  etmək  haqqında”, “Hüquqi  şəxslərin  dövlət  qeydiyyatı  və  dövlət
reyestri haqqında” və “Kommersiya sirri haqqında” qanunlara dəyişikliklər
qəbul olunmuşdur. Hüquqi çərçivədə tətbiq edilən, qeyd olunan son dəyişik-
liklər  informasiya əldə etmək haqqında Konstitusiyada təsbit olunmuş hü-
quqlara lüzumsuz məhdudiyyət qoymuşdur.
ATƏT-in DTİHB SMM-nın  24  dekabr  2013-cü  il  tarixli yekun Hesaba-
tında bu məsələni də diqqətdə saxladığını görürük. Hesabatda deyilir: Şika-
34

yətçiyə təzminat ödəmək və yaxud müttəhimi cəzalandırmaq deyil, əvəzində
zərər  dəymiş  nüfuzun  bərpasını təmin  edən  mülki  sanksiyaların tətbiq  edil-
məsi üçün difamasiyanın cinayət məcəlləsindən  çıxarılması  fikri nəzərdən
keçirilməlidir.  Tətbiq  olunan  sanksiyalar  törədilən  zərərə  tam  dəqiqliklə
mütənasib olmalı və qanun qeyri-maddi vasitələrdən istifadənin prioritet ya-
naşma olduğunu təyin etməlidir.
KİV-də təşviqat
Seçki və referendum zamanı ən önəmli təşviqat vasitəsi hər zaman kütlə-
vi  informasiya  vasitələri  olub.  Bu  vasitələrlə  namizədlər,  siyasi  partiyalar,
referendum təşviqat qrupları çox geniş seçici kütləsinə qısa müddətdə və az
enerji sərf edərək çatma, özünü, proqramını, məramını izah etmə şansı var.
Seçki Məcəlləsi qəbul edildiyi 2003-cü illə müqayisədə, 2 iyun 2008-ci il
tarixdə  Məcəlləyə  edilən  dəyişikliklə  imkanlar  daha  da məhdudlaşdırılmış,
namizədlərə  və təşviqat qruplarına ayrılmalı olan media platformaları icti-
mai  yayımla məhdudlaşmışdır. Öncəki  redaktədə  Məcəllənin  77.1-ci mad-
dəsində bildirilirdi ki, dövlət orqanları, təşkilatları, idarələri tərəfindən təsis
olunmuş bütün yayımçıların və mətbu orqanların üzərinə vəzifə qoyulurdu
ki,
əgər   dövlət
büdcəsindən
maliyyələşirsə   bütün   namizədlərə   və
referendum  təşviqat  qrupuna bərabər yer ayırmalıdır.  2008-ci  ildə  yayımçı-
ları sözünü  ictimai  yayımçılar  ifadəsi  ilə dəyişdirərək maddəni absurd for-
maya saldılar və  ciddi şəkildə önəmli media platforması passiv seçki hüqu-
qunu istifadə edən tərəfin əlindən alındı.
Azərbaycanda  dövləti təsis  etdiyi  və  ya maliyyələşdirdiyi  yayım,  habelə
mətbu orqan kifayət qədər çoxdur. 2001-ci ildə  Avropa Şurasına üzv olar-
kən Azərbaycan Dövlət Televiziyasının ləğv edilərək İctimai televiziyaya
çevriləcəyinə dair  öhdəlik götürməsinə baxmayaraq,  sonradan  bu  öhdəliyə
əməl etmədi. Dövlət Teleradiosu qorunub, saxlandı və hətta  genişləndirildi.
Xüsusilə,  2008-ci  ildən sonra daha iki dövlət  televiziyası (İdman Azərbay-
can və Mədəniyyət Azərbaycan) və  iki regional teleradio (Naxçıvanda fəa-
liyyət göstərən Naxçıvan Dövlət televiziyası və Kanal 35) və iki regional ra-
dio (Naxçıvanda) lisenziya alaraq fəaliyyətə başladı. Beləliklə, daha öncə də
mövcud olan dövlət televiziyası və radiosu ilə bu rəqəm bu gün 8-ə çatır. Bu
gün İctimai  teleradio  ilə  birlikdə on teleradio dövlət büdcəsindən tamamilə
maliyyələşir.  Ayrıca, dövlət hər il seriallara ayrıldığı bildirilən milyonlarla
manat  vəsaiti  özəl  televiziyalara  dövlət  büdcəsindən  əvəzsiz  ayırmaqdadır.
Bu yardımlar ictimai əhəmiyyətli məsələlərə, cəmiyyətin siyasi plüralizminə
qatqısına, təəssüf ki, yönəlməməkdədir.
35

Hər il dövlətin mediaya ayırdığı vəsaitlər artaraq davam etməkdədir.
2011-ci  ildə  dövlət  65,5 milyon  dollar vəsaiti  büdcədən  dövlət mediasına
xərcləmişdir.  2012-ci  ildə  bu  rəqəm  76.8 milyon  dollar,  2013-cü  ildə  82,9
milyon dollar, 2014-cü ildə 84.2 milyon dollar, 2015-ci ildə isə 84.8 milyon
dollar olmuşdur. Hər il milyonlarla vəsait dövlət mediasına xərclənsə də, bu
teleradiolar, təəssüf  ki,  sadəcə, təbliğat vasitəsi kimi hökumətə xidmət gös-
tərir. Digər siyasi tərəflərin bu imkandan istifadə yolları tamamilə bağlanıb.
Sadəcə,  ictimai  teleradioda məhdud formada təşviqat  aparılmasına  hüquqi
imkan var. Lakin bu media qurumundan istifadə üçün qanunvericiliyin tələ-
bi  praktikada  daha  da məhdud  istifadə  edilməkdədir.  2010-cu  il  parlament
seçkiləri öncəsi təşviqat dönəmində hakim partiyadan başqa 60 dairədən na-
mizədi qeydiyyata alınan partiya və siyasi blok olmadığından, maraqlı  və-
ziyyət yarandı. Qanunun tələbini tətbiq etməli olsalar, hakimiyyətin  əlində
olan 8 dövlət teleradiosundan əlavə ictimai televiziya və radio da sadəcə on-
ların  sərəncamına  verilməli  idi.  Qanunvericiliyin gətirdiyi  tənzimləmənin
ədalətsizliyini bu situatsiya çox aydın ifadə edir. Təşviqat prosesində hakim
partiyadan başqa heç bir siyasi tərəfin ictimai televiziya və radioda təşviqat
aparma haqqının  olmamasını görən YAP, ictimai teleradioda tək təşviqat
aparmaqdan imtina etdi. MSK bundan sonra qanunun tələbini kənara ataraq,
heç bir hüquqi əsas olmadan bütün fərdi namizədlərə 4 dəqiqəlik efir  vaxtı
ayırdı.
Bu  4  dəqiqəlik vaxtın efirdə  ayrılması zamanı da  yenə  qanunvericiliyin
tələbi kobud şəkildə pozuldu. Seçki Məcəlləsinin 80.5-ci maddəsində  “Pul-
suz efir vaxtı daha geniş auditoriyanın baxması mümkün olan vaxtda ayrıl-
malıdır”- tələbi MSK və İctimai Teleradio rəhbərliyinin birgə əməkdaşlığı
ilə  pozuldu. Televiziyada təşviqat  üçün  ayrılan  vaxt  saat  18:00 müəyyən
edildi. Bu televiziyalar üçün “daha geniş  auditoriyanın baxması mümkün
olan vaxt” deyil. Dünyanın hər yerində televiziyalar üçün prime-time anla-
yışı var və bu saat 19:30-23:00 aralığını əhatə edir. Maraqlıdır ki, radioların
ən çox dinlənilmə saatı isə ölkəmizdə iş saatının sonu hesab edilir. Çünki ra-
dio dinləyiciləri əsasən avtomobildə olan dövrə təsadüf edir. Saat 18:00-
20:00 arası radiolar üçün ən çox dinlənilən vaxtdır. Son seçkilərdə radiolar-
da efir vaxtının ayrılması üçün də qanunvericiliyin tələbi pozuldu və saat
21:00 –də radiolarda təşviqat üçün yer ayrıldı. Beləliklə, TV-lərin ən çox iz-
lənmə saatında radiolara, radioların ən çox dinlənmə saatında TV-lərdə təş-
viqat yeri ayrılmaqla, mümkün qədər təşviqat prosesindən az insanın fayda-
lanması təmin edildi.
Digər  bir  problem, həftəlik müddətin  cəmi  3  saat müəyyən  edilməsidir.
Beləliklə,  gündəlik  norma  25  dəqiqəni  keçmir. Cəmi  3 həftəlik təşviqat
müddətində hər gün 25 dəqiqə istifadə edildikdə toplam  540 dəqiqə edər.
Yəni 2015-ci il seçkilərində ictimai televiziyanın qanuna görə ayırmalı oldu-
36

ğu efir vaxtı cəmi 540 dəqiqə olacaq. qeydiyyatdan keçən namizəd sayına
bu rəqəmi böldükdə, faktiki 22 günlük müddətdə hər namizədə 1 dəqiqə
vaxt düşmür. 2010-cu ildə qeydə alınan 741 nəfərə 540 dəqiqəni bölsək, alı-
nan müddət hər namizəd üçün bütün seçki dövründə 43 saniyə ilə məhdud-
laşar. 2005-ci ildə qeydə alınan 2063 namizədə böldükdə alınan rəqəm cəmi
15,7 saniyə olar. Fərdlərə saniyələrlə ölçülən ödənişsiz efir vaxtının bu for-
mada verilməsi effektiv yol hesab edilə bilməz.
KİV-də  seçkiqabağı təşviqat  zamanı  ciddi  problemlərdən  biri  də  özəl
teleradiolarda təşviqat məsələsidir. Qanunvericilikdə özəl teleradioların
seçkilərdə təşviqat platforması kimi çıxış etməsi onların sərbəst ixtiyarına
verilib. Televiziyalar müstəqil fəaliyyət göstərə bilmədikləri üçün seçkilərdə
təşviqat prosesində maraqlı olmurlar. Əsasən, prosesdə iştirakdan imtina
edirlər. Prosesdə iştirak  edənlər isə anormal qiymət siyasəti müəyyən edir-
lər. Son seçkilərdə bir dəqiqəlik efir vaxtı üçün televiziyalarda ortalama qiy-
mət 3000-3500 manat müəyyən edilmişdi. Hətta İctimai televiziyada bir də-
qiqə üçün qiymət 3000 manatdan az deyildi. Rəsmi “Azərbaycan” qəzetin-
də bir seçki bannerinin qiyməti 12000-20000 manat müəyyən edilmişdi. Bu
qiymətlər kommersiya reklam  qiymətlərindən dəfələrlə yüksək müəyyən
edilmişdir.
Bunun da səbəbi Seçki Məcəlləsində siyasi təşviqat matreallarının ictimai
əhəmiyyətinə  görə  kommersiya  reklamlarından
fərqləndirilməməsidir.
Əslində, demokratik dövlətlərdə bununla bağlı çox aydın norma var. Məsə-
lən,  ABŞ-da siyasi reklamlar televiziyanın 24 saatlıq yayımı içərisində ən
ucuz reklam saatında verilən reklamın qiymətindən az olmalıdır. Əgər gecə
saat 3-də reklamın dəqiqəsi 200 dollardırsa, o zaman siyasi reklamın prime-
time-da ən  yüksək  həddi  200  dollardan çox  ola  bilməz.  Azərbaycanda TV-
lərin verdikləri vergiləri  araşdırsaq, kommersiya reklamların çox aşağı qiy-
mətdən alındığının şahidi olarıq. Lakin siyasi reklamlar həddən artıq yüksək
müəyyən edilir. Belə bir qaydanın bizim Seçki Məcəlləsində də nəzərdə tu-
tulması zəruridir.
Seçki Məcəlləsi KİV-lərə seçkilərlə əlaqədar mövqe ilə çıxış  etmək hü-
ququ vermir. Məhz bu müddəa televiziyaların xəbərlər və digər proqramlar-
da təşviqat  kampaniyası haqqında azad şəkildə məlumat verməsinə məhdu-
diyyət qoyur. Bundan başqa,  Seçki  Məcəlləsi KİV-ləri seçkiqabağı kampa-
niya aparılması üçün vasitə kimi tanıyır, və nəticədə istənilən kampaniyanın
işıqlandırılmasını hansısa namizədin xeyrinə təşviqatla de-facto eyniləşdirir.
Bu isə Avropa Şurasının müvafiq tövsiyyələri ilə ziddiyət təşkil edir. AŞ-nın
tövsiyyələrində qeyd olunur ki, ictimai maraqlara xidmət göstərən media və
özəl yayımçılar, xüsusilə seçki dövründə, müzakirə, müsahibə və debatlar, o
cümlədən xəbər və gündəlik hadisələrə həsr  olunmuş digər proqramlarda
seçki kampaniyasının ədalətli, balanslı və qərəzsiz işıqlandırılmasını təmin
37

etməlidirlər. Seçki kampaniyalarının mətbuat tərəfindən işıqlandırılması ba-
rədə
Nazirlər
Komitəsinin
üzv
ölkələrə
verdiyi
tövsiyyələrinə
(CM/REC(2007)15) baxın:
https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=1207243&Site=CM&BackColorInter-
net =9999CC&BackColorIntranet=FFBB55&BackColorLogged=-FFAC75#
ATƏT-in seçki missiyasının qeyd olunan hesabatında isə bildirilir: “Seçki
Məcəlləsi seçicilərin mətbuat (KİV)  vasitəsilə siyasi səhnədə olan alterna-
tivlər haqqında ətraflı  və geniş məlumat almaq hüququnu təmin etməlidir.
İctimai maraqlara xidmət edən mətbuat və özəl yayım şirkətləri seçkiqabağı
təşviqat kampaniyasını gündəlik  xəbərlər və digər proqramlarında ədalətli,
balanslaşdırılmış  və  qərəzsiz şəkildə işıqlandırmağa  qanunla  məcbur  edil-
məlidirlər.  Kampaniyanın işıqlandırılması zamanı KİV-lərin bu meyarlara
əməl etməsinə nəzarəti media monitorinq sahəsində səriştəli və müstəqil qu-
rum həyata keçirilməlidir”.
Ümumiyyətlə,  ATƏT/DTİHB-nun  Seçki  Monitorinq  Missiyasının  son
prezident  seçkilərində monitorinqininin nəticəsi  də onu göstərmişdir  ki,  na-
mizədlər üçün mətbuata kifayət qədər çıxış imkanı yaradılmamış,  və siyasi
alternativlər  üzrə  balanslaşdırılmış və  açıq  fikir mübadiləsi  çatışmamışdır.
Məhdudlaşdırıcı hüquqi çərçivə və kampaniya dövründə hazırkı Prezidentin
fəaliyyətinin aşkar şəkildə qeyri-mütanasib işıqlandırılması  namizədlər  ara-
sında bərabər şəraitin olmamasını daha da dərinləşdirmişdir. Bu ATƏT-in
1990-cı il Kopenhagen Sənədinin 7.8 bəndinin tələbi ilə ziddiyət təşkil edir
və seçicilərin məlumatlı seçim  etmək imkanlarını məhdudlaşdırır. Belə ki,
həmin sənədin 7.8 bəndi tələb edir: “Seçki prosesində iştirak etmək istəyən
bütün siyasi qruplara və fərdlərə bərabər şəraitdə mətbuata çıxış imkanları-
nın təmin edilməsində üzv ölkələr heç bir inzibati və ya hüquqi maneələr ya-
ratmamalıdır”
ATƏT-in 1990-cı  il Kopenhagen  Sənədinin 7.7-ci bəndi də təşviqat
prosesinə dair aşağıdakıları bəyan edir: “Üzv ölkələr siyasi təbliğat-təşvi-
qat kampaniyası zamanı partiyaların və namizədlərin öz fikirlərini və hazır-
lıq səviyyələrini azad və ədalətli şəkildə təqdim etməsini mümkün etmək
üçün qanunun və dövlət siyasətinin işlək olmasını təmin etməlidirlər... və hə-
də-qorxu  mühiti  olmadan  və  cəza  ilə  üzləşmək  hissi  keçirmədən  səs  vermək
imkanı təqdim  edən ədalətli və  azad  mühitdə keçirilməsini təmin etməlidir-
lər”.
N
əticə olaraq, Məcəllədə dəyişiklik edilməli:
-
60 dair
ədə namizədin qeydiyyata alınmasını tələb edən,
habel
ə digər senzlər tətbiq edən müddəalar ləğv edilməlidir;
-
dövl
ət büdcəsindən maliyyələşən bütün televiziyalar və ra-
diolar seçki prosesind
ə məcburi qaydada efir vaxtı ayırmalıdır;
38

-
Bu müdd
ət hər bir televiziya və radio üçün gündəlik 1 saat-
dan az olmamal
ı və ancaq prime-time zamanı olmalıdır;
-
Öz
əl televiziyalarda, o cümlədən ictimai və dövlət yayımçı-
lar
ında ödənişli efir vaxtının minimum limiti olmalı, təşviqat saat-
ları əsasən prime-time-da olmalı və qiymətin üst həddi həmin qu-
rumun reklamla
rı son ay analiz edilərək ən  aşağı kommersiya
reklam qiym
ətindən aşağı müəyyən edilməlidir;
-
Dövrü m
ətbuat orqanlarında, online resurslarda, saytlarda
v
ə digər KİV-lərdə müəyyən  olunan  ən yüksək ödəniş qiyməti ən
aşağı kommersiya reklamı qiymətindən aşağı müəyyən edilməlidir;
-
Seçkil
ərə start verilən gündən etibarən bütün tele-radiolar-
da,  dövrü-m
ətbuat orqanlarında, digər KİV resusrlarında xəbərlə-
m
ə siyasətinə “seçki dövrü” qaydaları tətbiq edilməli, istər iqtidar,
ist
ər müxalifət bütün tərəflərə xəbərlərdə bərabər yer ayrılmalıdır;
-
Balans t
əmin edilməli, bununla bağlı tərəflərin bərabər for-
mala
şdırdığı mətbuat  qrupu nəzarət funksiyası həyata keçirməli-
dir;
-
Qaydaları pozan media qurumlarına yüksək cərimələr tət-
biq edilm
əli  və əgər cərimələrdən  sonra  yenidən  qaydalara əməl
etm
əzsə, səsvermə gününün bitməsinə qədər müvəqqəti olaraq ya-
y
ımı, nəşri dayandırılmalıdır.
F)
Seçkilərdə müşahidəçilər, qeydiyyatı və fəaliyyəti
Seçkilər  zamanı müşahidəçilik  institutu  seçkilərin  şəffaflığı  prinsipinin
reallaşması üçün  çox  önəmlidir. Mövcud Seçki Məcəlləsində, təəssüf ki,
müşahidəçilik xeyli  bürokratik  sistemdən  keçmədən mümkün  deyil. Əslin-
də,      seçkilərdə müşahidəçilik missiyasını həyata keçirmək istəyində olan
qeyri-hökumət təşkilatının   yalnız   özü Mərkəzi   Seçki   Komissiyasında
(MSK)  akkreditə  olunmalıdır.  Bunun  üçün MSK-ya  QHT-nin müvafiq əri-
zəsi və dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadənaməsinin surətinin təqdim edil-
məsi yetərli olmalıdır. MSK Ədliyyə Nazirliyindən həmin sənədin orjinalını
elektron reyestr vasitəsi ilə özü görə bilməlidir. Bu qurumlar adından seçki-
lərdə iştirak  edəcək müşahidəçilərin konkret seçki məntəqələri üzrə yerləş-
məsinin və  onlara müvafiq vəsiqələrin verilməsini isə qeyri-hökumət təşki-
latının özü müəyyən etməlidir. Seçkilərdə iştirak etməyən, lakin müşahidəni
aparmaq istəyində olan siyasi partiyalar üçün də eyni qayda müəyyən olun-
malıdır.
39

Seçki  Məcəlləsində müşahidəçilərin müvafiq  seçki  komissiyalarında
qeydiyyatdan keçməsi tələbi yalnız müşahidəni öz təşəbbüsləri ilə aparmaq
istəyən şəxslərə şamil edilməlidir. Belə bir qayda müşahidə missiyasını hə-
yata keçirən təşkilatların müvafiq instansiyalar qarşısında (seçki komissiya-
ları, məhkəmələr və s.) öz adından çıxış etməsinə geniş imkanlar yaradır.
Seçkilərdə iştirak edən və müşahidəni aparmaq istəyən siyasi partiyaların
(siyasi partiyalar blokunun) və namizədlərin müşahidəçiləri isə seçki komis-
siyalarında, ümumiyyətlə, qeydiyyatdan keçməməlidirlər.  Bu  subyektlərin
təyin  etdikləri müşahidəçilər müşahidəni yalnız bu subyektlərin verdikləri
vəsiqələr əsasında aparmalıdırlar.  Çünki  həmin subyektlər seçki komissiya-
sında əslində  qeydə  alınırlar.  Onların təyin  etdikləri müşahidəçilərin  seçki
komissiyalarında yenidən qeydə alınması təkrar prosedurdur.
Müşahidəçi  vəsiqəsi üçün fotoşəkilin tələb edilməsi aradan qaldırılmalı-
dır. Çünki həmin vəsiqə şəxsiyyət vəsiqəsi ilə birgə təqdim edildikdə etibarlı
hesab edilir və buna görə də fotoşəkillərə ehtiyac yoxdur.
Müşahidəçilərin  hüquqları  qanunvercilikdə  konkret  və  aydın  verilməli,
onların hüquqları genişləndirilməli, onlara seçici  siyahılarının surətlərini al-
maq,  siyahıları yoxlamaq,  habelə səsləri  paralel  hesablama səlahiyyətləri
verilməlidir.
Seçki günü müşahidəçilərin tərtib etdikləri və müvafiq seçki komissiyala-
rına təqdim  etdikləri rəylərin və aktların qəbul edilməsinin məcburiliyi qa-
nunvericilikdə  birmənalı təsbit edilməlidir.  Bu  sənədlərdə  göstərilən  faktlar
seçkilərin  nəticələrinin  müəyyən  olunması  prosesində  yoxlanılmalı, əsaslar
olduqda zəruri tədbirlər görülməli və seçkilərin nəticələrinin müəyyən olun-
masında əsas götürülməlidir.
Müşahidəçi səsvermə  günü  istədiyi vaxt müvafiq seçki məntəqəsinin
s
əsvermə  otağında  olmaq,  fotoaparatdan,  diktofon  və  video  kameradan,
habel
ə  digər  müasir  texnologiyadan  istifadə etməlidir. Müşahidəçilərin
m
üşahidə zamanı həmin texniki vasitələrdən istifadə edərək əldə etdikləri
materialla  qanuni  yolla
əldə olunmuş sübut hesab edilməli, bu haqda
Mülki Prosessual M
əcəlləsinə və  cinayət prossesual  məcəlləsinə müvafiq
düz
əlişlər edilməlidir. Müşahidə kameralarının görüntüləri də qeyd-şərtsiz
m
əhkəmələr üçün qanuni yolla əldə edilmiş sübut hesab edilməli, istənilən
mübahis
ə zamanı bu görüntülər həlledici olmalıdır.
Müşahidəçinin pozuntuya dair tərtib etdiyi aktın hüquqi qüvvəsi başqa
şəxslərin iradəsinə bağlanmamalı,  birbaşa sübutlardan biri kimi qiymət-
l
əndirilməlidir.
Exit-pollun  keçirilm
əsinə dair bütün normalar Məcəllədən çıxarılmalı,
ist
ənilən ictimai qurumun istənilən məntəqə və dairə ərazisində exit-poll
keçirilm
əsi sərbəst olmalıdır. Bu seçki prosesinə ictimai nəzarət xarakteri
daşıdığına görə MSK-dan razılıq alınması absurddur.
40