See discussions, stats, and author profiles for this publication at
-jadval Iqtisodiy xavfsizlikning chegaraviy ko‗rsatkichlari
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.1-jadval
Iqtisodiy xavfsizlikning chegaraviy ko‗rsatkichlari Ko‗rsatkichlar Ko‗rsatkichlarning quyi chegarasi YaIMga nisbatan investitsiyalar hajmi, foizda 25 Ilmiy tadqiqot ishlanmalari uchun xarajatlar, YaIMga nisbatan foizda 2 Yashash minimumidan past daromad darajasiga ega bo‗lgan aholi ulushi, foizda 7 Aholining umr ko‗rish uzunligi 70 Detsil koeffitsiyenti 8 Jinoyatchilik darajasi har 100 ming kishiga 5000 Inflatsiya darajasi, foizda 20 Tashqi qarz, YaIMga nisbatan foizda 25 Davlat byudjeti kamomadi 5 Pul massasi M2, YaIMga nisbatan foizda 50 Ichki iste‘molda umumiy importning ulushi, shu jumladan, oziq -ovqat mahsulotlari 30 25 Xalqaro mehnat tashkiloti uslubiyotiga ko‗ra, ishsizlik darajasi, foizda 7 Jahon tajribasidan ma‘lumki, ijtimoiy sohada tahdidlar minimal darajada bo‗lishi uchun yashash minimumidan past daromadga ega bo‗lgan aholi ulushi 7-10 foizni tashkil etishi, boy va kambag‗allar daromadlari o‗rtasidagi tafovut esa sakkiz martadan oshmasligi kerak. Bir guruh olimlar iqtisodiy xavfsizlikning chegaraviy miqdorlarini belgilashda BMT tomonidan 1990-yilda qabul qilingan inson rivojlanish indeksini taklif etadilar. Mazkur indeks ijtimoiy taraqqiyotning eng aniq umumlashgan ko‗rsatkichi 82 (mezoni) bo‗lib hisoblanadi. Inson taraqqiyoti indeksi – bu dunyoning turli mintaqalari va mamlakatlarida insonning, jamiyatning to‗laqonli a‘zosi sifatida taraqqiy etishini tavsiflovchi yig‗ma ko‗rsatkich hisoblanadi. Inson taraqqiyoti indeksi har yili BMTning Taraqqiyot dasturi mutaxassislari va mustaqil xalqaro guruh bilan birgalikda xalqaro tashkilotlar va milliy institutlarning statistik ma‘lumotlaridan foydalangan holda hisoblab chiqiladi. Inson salohiyatining rivojlanish konsepsiyasi BMT Taraqqiyot dasturining o‗ziga xos intellektual mahsuloti hisoblanadi. 1990- yilda BMTning Taraqqiyot dasturi dunyo mamlakatlarining ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotiga baho bergan holda birinchi ma‘ruzasini e‘lon qildi. Mazkur ma‘ruzada inson taraqqiyoti tushunchasiga ta‘rif beriladi. Unga ko‗ra, inson taraqqiyoti – tanlash imkoniyatlarining kengayib borish jarayon, deb qaraladi. Tanlovning eng muhim elementlari bo‗lib, uzoq va sog‗lom hayot kechirish, zaruriy ta‘lim darajasiga ega bo‗lish hamda moddiy jihatdan to‗liq ta‘minlanganlik hisoblanadi. Siyosiy erkinlik, inson huquqlarini yetarlicha kafolatlanganligi, o‗z-o‗zini namoyon qilish va shu kabilar tanlovning qo‗shimcha elementlari hisoblanadi. Inson taraqqiyoti to‗g‗risidagi keyingi ma‘ruzalarda ―Inson taraqqiyoti‖ tushunchasi birmuncha to‗ldiriladi. Mutaxassislar inson taraqqiyotida ijtimoiy adolat, inson huquqlariga hurmat bilan munosabatda bo‗lish tamoyillari muhim o‗rin tutadi, deb hisoblaydilar.Ularning ta‘rifiga ko‗ra, inson taraqqiyoti – bu insonlarning uzoq, sog‗lom va mazmunli hayot kechirishlari borasida tanlov imkoniyatlarining kengayib borishi va shu asnoda insonlarning globallashib borayotgan jamiyatda barqaror rivojlanish hamda ijtimoiy adolat mezonlarini ta‘minlashda faol ishtiroki hamdir. 83 Mazkur ta‘rifga ko‗ra, inson taraqqiyoti uch tashkil etuvchini o‗z ichiga oladi. Bularning birinchisi farovonlik, ikkinchisi huquq va imkoniyatlarning kengayishi, uchinchisi esa ijtimoiy adolatlilikdir. Inson taraqqiyoti indeksi bilan bir qatorda ijtimoiy-iqtisodiy tengsizlik jihatidan qayta hisoblangan inson taraqqiyoti indeksi, gender tengsizligi indeksi va ko‗p qirrali qashshoqlik indeksidan ham foydalaniladi. Iqtisodiy xavfsizlikning chegaraviy miqdorlari uchta guruhga ajratib ko‗rsatiladi: birinchi guruhga ishlab chiqarish sohasi, uning tashqi dunyoga minimal darajada bog‗liqlik sharoitida faoliyat yuritish qobiliyatini kiritadilar. Ushbu guruhga quyidagi chegaraviy miqdorlar kiritilgan: YaIM umumiy hajmi - ―katta yettilik‖ bo‗yicha o‗rtacha indikatorning 75 foiz miqdorida; aholi jon boshiga YaIM hajmi - ―katta yettilik‖ bo‗yicha o‗rtacha indikatorning 50 foiz miqdorida; dunyo bo‗yicha o‗rtacha indikatorning 100 foiz miqdorida; sanoat mahsuloti ishlab chiqarishi umumiy hajmida qayta ishlash sanoati ulushi - 70 foiz; YaIMda investitsiyalar ulushi - 25 foiz; sanoat ishlab chiqarishida mashinasozlik ulushi - 20 foiz; aholining ichki iste‘molida import ulushi - 30 foiz, shu jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari - 25 foiz; mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmida yangi mahsulotlar ulushi - 6 foiz. Ikkinchi guruh ko‗rsatkichlari tarkibiga aholi turmush darajasi va sifati bilan bog‗liq chegaraviy miqdorlar kiritilgan: aholining umumiy sonida yashash minimumidan past daromadga ega bo‗lgan fuqarolar ulushi - 7 foiz; 84 umr ko‗rish uzunligi - 70 yosh; boy va kambag‗allar daromadlari o‗rtasidagi tafovut - 8 marta; ishsizlik darajasi - 7 foiz. Uchinchi guruh ko‗rsatkichlari moliyaviy holat bilan bog‗liq bo‗lib, ular quyidagilardan iborat: YaIMga nisbatan ichki qarz miqdori - 30 foiz; YaIMga nisbatan tashqi qarz miqdori - 25 foiz; YaIMga nisbatan byudjet tanqisligi - 5 foizgacha; naqd xorijiy valyuta hajmining naqd milliy valyuta hajmiga nisbati 25 foiz; YaIMga nisbatan pul massasi (M2) - 50 foiz. Mutaxassislarning fikriga ko‗ra, chegaraviy ko‗rsatkichlarning bir xil miqdorini belgilab qo‗yish uslubiy jihatdan uncha to‗g‗ri bo‗lmaydi. Masalan, birinchi guruh ko‗rsatkichlarida keltirilganidek, investitsiyalar ulushi YaIMga nisbatan hisoblaganda 25 foizdan kam bo‗lgan holatda iqtisodiyotga tahdid yuzaga keladi. Lekin ayni paytda, investitsiyalar ulushi 40 foiz bo‗lganida ham tahdid yuzaga kelishi mumkin. Farq shundaki, birinchi holatda mehnat qurollarining moddiy va ma‘naviy jihatdan eskirishi natijasi sifatida tahdid yuzaga kelsa, ikkinchi holat aholi turmush darajasi va sifatining pasayib ketishiga olib kelishi mumkin. Shundan kelib chiqib, iqtisodiy xavfsizlikning ayrim chegaraviy miqdorlarini qat‘iy qilib emas, balki ma‘lum doira chegarasida belgilash maqsadga muvofiq bo‗ladi. |