See discussions, stats, and author profiles for this publication at

Rag‗batlantiruvchi ko‗rsatkichlar
iqtisodiy xavfsizlik 
koeffitsiyentiga 
ogohlantiruvchi 
(ijobiy) 
ta‘sir 
ko‗rsatadi. 
Masalan, 
asosiy 
kapitalga 
investitsiyalar, 
innovatsiyalarni 
moliyalashtirish, ish bilan band bo‗lganlar soni va boshqalar. 
Rag‗batlantirishni pasaytiruvchi ko‗rsatkichlar
iqtisodiy 
xavfsizlik darajasini pasaytirishiga sabab bo‗ladi. Masalan, 
 
Iqtisodiy 
xavfsizlik 
mezonlari
real 
statistik 
ko‗rsatkichlar asosida hisoblanib, ular yordamida mamlakat 
iqtisodiyotining holati, uning barqaror rivojlanishini ta‘minlash 
orqali baholanadi.
Iqtisodiy xavfsizlik ko‗rsatkichlari
– bu iqtisodiy sohadagi 
hodisalar va tendensiyalarni (dinamikalarni) to‗liq aks ettiruvchi 
mamlakat iqtisodiy rivojlanishining real statistik ko‗rsatkichlari. 

---

75 
debitorlik va kreditorlik qarzlari, asosiy vositalarning eskirishi, ish 
haqi bo‗yicha qarzdorlik va boshqalar. 
Ikkinchi blok ko‗rsatkichlariga taqqoslash, baholash va 
bashorat qilish ko‗rsatgichlari kiradi. V.K.Senchagovga ko‗ra, 
iqtisodiy xavfsizlik ko‗rsatkichlarining chegaraviy qiymatlari 
bo‗lgan iqtisodiy xavfsizlikni tahlil qilish va prognozlashning 
indikatsion tizimini yaratish kerak (jami uning ishida davlatning 
iqtisodiy xavfsizligining turli sohalarini tavsiflovchi 150 ga yaqin 
ko‗rsatkichlardan 
foydalanilgan). 
Iqtisodiy 
xavfsizlik 
ko‗rsatkichlarining amaldagi va prognoz qilingan ko‗rsatkichlarini 
taqqoslash mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish yo‗nalishini, 
hayotni ta‘minlashning asosiy tizimlarining holatini ko‗rsatadi. 
Uchinchi blokda indikatorlarning (ayniqsa, YaIM) eng yuqori 
darajasini aniqlash uchun asosiy asos sifatida ijtimoiy 
ko‗rsatkichlar guruhidan foydalanish tavsiya etiladi. Ushbu uslub 
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va davlat byudjeti 
loyihalarining qisqa va uzoq muddatli prognozlarini baholashda 
qo‗llaniladi. 
To‗rtinchi blok ko‗rsatkichlar tashqi iqtisodiy faoliyat bilan 
bog‗liq. 
Davlatning 
iqtisodiy 
xavfsizligini 
belgilab, 
V.K.Senchagov eksport tarkibiga alohida e‘tibor qaratdi va tayyor 
mahsulotni ko‗paytirish va minerallar eksportini kamaytirish 
zarurligini ta‘kidladi. Alohida e‘tibor Davlatning iqtisodiy 
xavfsizligi to‗lov balansi va mamlakatning holatini tavsiflovchi 
ko‗rsatkichlarga beriladi, ularning 4 tasi asosiy ko‗rsatkichlar 
tarkibiga kiradi: tashqi qarz; davlat qarziga xizmat ko‗rsatish 
xarajatlari ulushi; valyuta zaxiralarining hajmi va tashqi qarz 
bo‗yicha to‗lovlarning yillik eksport hajmiga nisbati. 
Ishonchlilikning ajralmas ko‗rsatkichini baholash jarayonida, 
muayyan o‗ziga xos guruhlar hisoblab chiqiladi: 

---

76 

siyosiy xavflarni baholash - 25%; 

qarz ko‗rsatkichi - 10%; 

iqtisodiy samaradorlik ko‗rsatkichi - 25%; 

muddati o‗tgan va qayta tuzilgan qarz ko‗rsatkichlari - 
10%; 

mamlakatning kredit reytingi - 10%; 

bank kreditidan foydalanish imkoniyati - 5%; 

qisqa muddatli moliyalashtirish imkoniyatlari - 5%; 

kapital bozorida kapitalni jalb qilish imkoniyati - 5%; 

o‗g‗irlash foizi - 5%. 

har bir indikator ballarda ma‘lum shkala bo‗yicha ham 
baholanadi. 
Beshinchi blok ko‗rsatkichlarga bozorga tovar yoki xizmatlar 
bilan kirishda uni bozor (iste‘molchi) qabul qilishi bo‗yicha ham 
baholashga qaratilgan. Bular: 
1) tabiiy dushmanlik; 
2) o‗zaro dushmanlik, ya‘ni savdo faoliyatiga javobning 
namoyon bo‗lishi va uning bevosita va uzoq muddatli natijalari va 
oqibatlari; 
3) 
uyushgan 
adovat 
(savdo 
biznesining 
yangi 
ishtirokchisining faoliyatini rivojlantirish uchun bozorning adovati 
raqobat bilan bog‗liq bo‗lgan bilvosita adovat sifatida boshlangan, 
ishlab chiqilgan va tartibga solingan hollarda). 
Iqtisodiy xavfsizlik ko‗rsatkichlari tizimi quyidagi muhim 
ko‗rsatkichlardan iborat bo‗lishi mumkin, ular iqtisodiy 
xavfsizlikning 6 mezoni yordamida aniqlanadi: 
1) investitsion xavfsizlik ko‗rsatkichi. Xalqaro tajribaga 
ko‗ra, mamlakatning barqaror iqtisodiy o‗sishi uchun ma‘lum vaqt 
ichida yillik investitsiyalar YaIMning 19-25% darajasida bo‗lishi 
kerak; 

---

77 
2) davlatning ichki va tashqi qarzlari hajmi – bu davlat 
tomonidan belgilangan muddatda, mos ravishda, ichki va tashqi 
kredit bozorlarida to‗lanmagan kreditlar hajmidir.
L
dis
(L
dfs
)=
*100% 
Bu yerda L – davlatning uzoq muddatli kreditlar bo‗yicha 
darajasi, Ldis – ichki qarzlar, Ldfs – tashqi qarzlar, GDP – 
mamlakat YaIMi. 
3) byudjet xarajatlari uning daromadlaridan oshib ketishi 
natijasida yuzaga keladigan davlat byudjeti taqchilligi. Har bir 
aniq yil uchun byudjet taqchilligi darajasi defitsitning yillik 
YaIMga nisbati sifatida aniqlanadi: 
=
*100% 
bu yerda BD – byudjet taqchilligining hajmi; 
YaIM - yillik YaIM darajasi; 
4) ma‘lum bir yilda iqtisodiyotni pullash darajasi M3 
yig‗indisi (MS M3) bo‗yicha pul massasining YaIMning yillik 
hajmiga nisbati sifatida hisoblanadi. 
=
*100% 
5) bank kreditlarining qiymati qarz oluvchi tomonidan uning 
kreditidan foydalanish uchun tijorat bankiga to‗lanadigan yillik 
foizlar bilan belgilanadi; 
6) 
mamlakat 
bankining 
xalqaro 
zaxiralari. 
Boshqa 
valyutalarga nisbatan uning ayirboshlash kursining barqarorligi 
bilan belgilanadigan milliy valyutaning tashqi barqarorligi ko‗p 
jihatdan mamlakat bankining xalqaro zaxiralari darajasiga bog‗liq. 

---

78 
Yuqorida 
ta‘kidlanganidek, 
ko‗rsatkichlarning 
barcha 
majmuasi qabul qilingan chegaralar doirasida bo‗lgan va bir 
chegaraviy ko‗rsatkich boshqa bir chegaraviy ko‗rsatkichning 
yomonlashuvi 
hisobiga 
yaxshilanmagan 
taqdirdagina 
xavfsizlikning eng yuqori darajasiga erishiladi. Xavfsizlik 
ko‗rsatkichlari bilan ularning tahlikali chegara miqdorlari 
o‗rtasidagi bog‗liqlik dinamikada o‗rganilishi zarur.
Iqtisodiy xavfsizlikning tahlikali chegarasiga oid indikatorlar 
50 ta ko‗rsatkichni o‗z ichiga olgan bo‗lib, ular to‗rt guruhga 
ajratilib turkumlangan: iqtisodiyotning barqaror rivojlanishga 
qodirligini 
ifodalovchi 
ko‗rsatkichlar; 
moliyaviy 
tizim 
barqarorligini 
ifodalovchi 
ko‗rsatkichlar; 
ijtimoiy 
soha 
ko‗rsatkichlari; tashqi savdo va iqtisodiy faoliyat ko‗rsatkichlari. 
Birinchi guruh ko‗rsatkichlariga yalpi ichki mahsulot hajmi, 
sanoat ishlab chiqarishi hajmi hamda uning tarkibi, mashinasozlik 
mahsulotlari hajmida yangi turdagi mahsulotlar ulushi, mudofaa 
va fan uchun xarajatlar ulushi kabi ko‗rsatkichlar kiradi. 
Ikkinchi guruh ko‗rsatkichlariga esa davlat byudjeti 
kamomadi, davlat qarzi, pul muomalasi, o‗zaro hisob-kitob va 
boshqa moliyaviy ko‗rsatkichlar kiradi. 
Uchinchi guruh aholi daromadlari darajasi, aholining mulkiy 
jihatdan tabaqalanishi, ishsizlik kabilarni o‗z ichiga oladi. 
To‗rtinchi guruh ko‗rsatkichlariga esa mamlakat ichki 
iste‘molida importning ulushi va milliy ishlab chiqarish hajmida 
eksportning ulushi kabi indikatorlar kiradi.
Iqtisodiy xavfsizlik 
indikatorlarining 
guruhlanishi 
Iqtisodiyotning 
barqaror 
rivojlanishiga 
qodirligini 
ifodalovchi 
ko
‗
rsatkichlar 
Moliyaviy tizim 
barqarorligini 
ifodalovchi 
ko
‗
rsatkichlar 
Ijtimoiy soha 
ko
‗
rsatkichlari 
Tashqi savdo va 
iqtisodiy faoliyat 
ko
‗
rsatkichlari 

---

79