See discussions, stats, and author profiles for this publication at

2.
 
Korxonada ishlovchilarga rahbarlik qiluvchi tarkibini 
shakllantirishda hokimiyat borasida turli xil vakolatlarga ega 
bo‗lgan shaxslar o‗rtasida obyektiv ziddiyatlar mavjud bo‗lishi 
tufayli korxona iqtisodiy xavfsizlikning oliy rahbariyat darajasi 
yuzaga keladi. 
3.
 
Korxonaning tashkiliy tuzilmasi va boshqaruv tizimining 
darajasi ularni tashkil etishda, xodimlarni ishga olishda hamda 
ularni motivatsiyalash uslublarini aniqlashda shakllanadi.
4.
 
Biznes – jarayonlarni shakllantirish darajasi korxona 
faoliyatining sxemasini yaratishda, ya‘ni biznes rejalarni, 
texnologik harakatlarni ishlab chiqarishda, hujjat aylanishini 
tashkil etishda, barcha turdagi hisoblar (buxgalteriya, soliq, 
boshqaruv hisobi)ni yuritishda shakllanadi. 
5.
 
Joriy ishlab chiqarish – xo‗jalik faoliyati (IXF) darajasi 
undan oldingi daraja bilan aniqlanadi va shu jarayonda uzluksiz 
shakllanib boradi. 
6.
 
Ishlab chiqarish, xo‗jalik faoliyati natijalarining hisobini 
yuritish, nazorat va tahlil qilish darajasi korxonaning hisobotlarini 
tuzishda va boshqaruv qarorlarni qabul qilishda shakllanadi. 
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligini
yaratish bosqichida asos 
qilib olingan va yuqorida keltirilgan darajalar faoliyat 
ko‗rsatayotgan har bir korxona uchun xosdir. Bunda yuqoriroq 
turadigan darajalar ustuvor ahamiyatga ega bo‗ladi. Bu shuni 
anglatadiki, yuqoriroq darajadagi xavfsizlik ta‘minlanmasa, 
pastroq darajadagi korxona iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash 
bo‗yicha barcha tadbirlarning samarasi pasayib ketadi.
Korxonaning ishlab chiqarish – xo‗jalik faoliyatida uning 
uchta asosiy bosqichlarini ajratib ko‗rsatish mumkin: 

---

181 

muayyan davrdagi faoliyatini rejalashtirish; 

shu davrdagi ishlab chiqarish;

xo‗jalik faoliyatining yakunlari va natijalarini tahlil qilish.
Ishlab chiqarish – xo‗jalik faoliyatining yuqorida keltirilgan 
natijalari uzluksiz takrorlanib turadi. Shuni ta‘kidlash joizki, 
korxonaning iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash nuqtayi nazaridan 
qaralganda eng muhimi rejalashtirish (siklning birinchi fazasi) va 
natijalarini tahlil qilish (siklning uchinchi fazasi) hisoblanadi, 
chunki eng samaralisi tahdidlar bilan kurashish emas, balki 
ularning oldini olishdir. 
Korxonaning 
iqtisodiy 
xavfsizligiga 
ta‘sir ko‗rsatadigan ichki 
tahdidlar asosan ishlab 
chiqarish 
jarayonida 
vujudga keladi: 

asosiy 
kapitalni 
eskirgan elementlarining 
ommaviy tarzda ishdan 
chiqishi, ular o‗rnining to‗ldirilmasligi va buning natijasida ishlab 
chiqarish salohiyatini yo‗qotilishi; 

texnik va texnologik jihatdan qurollanishning orqada 
qolishi; 

ishlab chiqarish xarajatlarining yuqoriligi; 

korxonada tashmachilik, o‗g‗irlik va boshqa noxush 
hodisalarning mavjud bo‗lishi; 

korxona personalining xatolari (―inson omili‖); 

raqobatchilarning 
axborot 
olish 
uchun 
korxona 
personalidan foydalanishi. 

---

182 
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligiga ta‘sir ko‗rsatadigan 
tashqi tahdidlarga quyidagilar kiradi: 

tovarlar bozorida o‗z o‗rnini yo‗qotish, ya‘ni o‗z tovarini 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta‘minlaydigan foyda 
bilan sotish imkoniyatining yo‗qligi; 

mamlakatda 
moliyaviy 
holatning 
salbiy 
tomonga 
o‗zgarishi; 

fond bozorida korxona aksiyalari narxlarining pasayib 
ketishi, ya‘ni korxonaning kapitallashuv darajasining pasayishi; 

xaridorlar va buyurtmachilar tomonidan to‗lov intizomiga 
rioya qilinmasligi; 

nohalol raqobatchilar va kontragentlar; 

kriminal raqobat; 

sanoat shpionaji; 

davlatning jinoyatchilikni oldini olish, odil sudlovni amalga 
oshirish va shuningdek, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish 
borasidagi chora-tadbirlarining zaif jihatlari; 

kompyuter texnologiyalaridan foydalanish sohasidagi 
jinoyatlar; 

yangi mahsulot ishlab chiqarish va uni ishlab chiqarishga 
joriy etish.
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligiga ta‘sir ko‗rsatadigan 
tahdidlarni bartaraf etish uchun bir qator vazifalarni amalga 
oshirish kerak bo‗ladi. Korxona xodimlarining yuqori malakaga 
ega bo‗lishlarini ta‘minlash, xodimlarning yuqori intellektual 
salohiyatga ega bo‗lishlariga erishish, korxonaning texnik va 
texnologik 
jihatdan 
mustaqilligini 
ta‘minlash, 
yuqori 
raqobatbardoshligiga erishish, korxonani boshqarishda yuqori 
samaradorlikka erishish, korxona faoliyatining yetarli ekologik 
darajasini ta‘minlash, korxonaning huquqiy himoyalanganligini, 

---

183 
korxonaning 
axborot 
muhiti 
himoyasini ta‘minlash, korxona 
xodimlarining 
xavfsizligini 
ta‘minlash 
kabilar 
shular 
jumlasidandir.
Korxonaning 
iqtisodiy 
xavfsizligini 
ta‘minlashning 
quyidagi asosiy yo‗nalishlariga 
alohida e‘tibor qaratish maqsadga 
muvofiq bo‗ladi: 

korxonaning 
ekologik 
xavfsizligini 
umumstrategik 
rejalashtirish va prognozlash; 

korxonaning 
moliyaviy-xo‗jalik 
faoliyatini 
strategik 
rejalashtirish; 

korxonaning moliyaviy-xo‗jalik faoliyatini taktik jihatdan 
rejalashtirish; 

korxonaning 
moliyaviy-xo‗jalik 
faoliyatini 
operativ 
boshqarish.
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligini aniqlashda muhim 
uslublardan biri SWOT tahlili bo‗lib hisoblanadi.
 
SWOT-tahlil 
korxonaning 
kuchli 
va 
kuchsiz 
tomonlarini 
aniqlashdan 
boshlanadi. Tahlilda asosan quyidagi kuchli va kuchsiz faktorlar 
ko‗pincha inobatga olinadi: 
1.
Kompaniyaning 
obro‗si. 
2.
Ishlab 
chiqarayotgan 
mahsuloti yoki xizmat ko‗rsatish 
sifati. 
3.
Bozordagi ulishi. 
4.
Narx siyosati. 

---

184 
5.
Logistika. 
6.
Savdo agentlarining sifati. 
7.
Geografik qamrovi. 
8.
Yangiliklarni tatbiq etish. 
9.
Moliyaviy mustahkamlik. 
10.
Kadrlar siyosati. 
11.
Texnika bilan ta‘minlanganlik darajasi. 
12.
Belgilangan 
vaqtda 
buyurtmalarni 
bajara 
olish 
imkoniyati. 
13.
Kompaniyaning 
bozor 
va 
iste‘molchilar talabiga 
egiluvchanlik. 
14.
Mahsulot assortimenti va nomenklaturasi. 
15.
Resurslar bilan ta‘minlanganlik darajasi. 
16.
Iste‘molchilar talabini tahlili. 
Sanab o‗tilgan omillar ko‗pincha marketing tahlilida 
ishlatilsa ham ular asosida kompaniyaning ―iqtisodiy xavfsizlik‖ 
darajasini aniqlash mumkin. Imkoniyatlar va xavf-xatarlar 
ko‗pincha tashqi ta‘sir elementlari hisoblanadi. Korxona ularga 
ta‘sir eta olmaydigan omillardir: 
1)
mamlakatdagi va jahondagi iqtisodiy vaziyat. 
2)
demografik holat. 
3)
siyosiy ta‘sir. 
4)
texnik va texnologik taraqqiyot. 
5)
raqobatchilar. 
6)
qonunlar. 
7)
madaniy omillar. 
8)
ijtimoiy omillar. 
Misol uchun SWOT-tahlil usulini ishlab chiqarish korxonasi 
―Yog‗-moy kombinati‖ga qo‗llagan holda ―iqtisodiy xavfsizlik‖ 
darajasini bilish mumkin. Tahlilda ―Yog‗-moy kombinati‖ning 

---

185 
biznes 
rejasi, 
iqtisodiy-moliyaviy 
ko‗rsatkichlari, 
ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulotlar 
assortimenti, 
ishlab 
chiqarish 
resurslari, xomashyo bilan ta‘minlanishi va boshqa omillar 
inobatga olinadi. ―Yog‗-moy kombinati‖ ning ichki muhit va 
kombinat faoliyat yuritayotgan biznes muhiti tahlili quyudagi 
xulosalarni berdi: 
1.
O‗zbekiston qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini qayta 
ishlash, oziq-ovqat sanoati rivojlanishi uchun zarur bo‗lgan barcha 
resurs va imkoniyatga egaligi. 
2.
O‗tgan yillar mobaynida O‗zbekiston aholisi va ish 
haqining oshganligi hamda yog‗-moy mahsulotlari ishlab 
chiqarish bozori tahlili, sifatli mahsulotlarga bo‗lgan talabni 
oshganligini ko‗rsatmoqda. 
3.
Yangi innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqarishga 
tatbiq etish, mavjudlarini modernizatsiya qilish. 
4.
Biznesni 
rivojlantirish 
va 
moliyalashtirish 
uchun 
investitsion muhitning ijobiyligi.