See discussions, stats, and author profiles for this publication at
-§. Mamlakat ichki iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
19.2-§. Mamlakat ichki iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash
Xalqaro maydondagi vaziyat, tashqi iqtisodiy ayirboshlash aloqalarining samaradorligi, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va uning natijalaridan iqtisodiyot soha va tarmoqlarida foydalanish darajasi, ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar holati va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi mamlakat iqtisodiy xavfsizligini belgilab beradi. Har qanday mamlakat iqtisodiy xavfsizliginining moddiy asosini kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta‘min eta oluvchi rivojlangan ishlab chiqarish kuchlari tashkil etadi. Bugungi kunda O‗zbekiston Respublikasi iqtisodiyotiga ta‘sir etuvchi ichki tahdidlarga quyidagilar kiradi: monetar siyosatni olib borishda suverenitetning past darajasi; asosiy ishlab chiqarsh fondlarining yuqori ma‘naviy va jismoniy eskirishi; ishlab chiqarishni deformatsiyalashgan tarkibiy tuzilmasi hamda ilmiy asoslangan institutsional tuzilmaning mavjud emasligi; ishlab chiqarilgan milliy tovarlarning yuqori darajada energiya sig‗imiga, material sarfi va mehnat sig‗imiga ega ekanligi; Qator tarmoqlarda eski ishlab chiqarish texnologiyalarni saqlanib qolganligi; Strategik muhim tarmoqlarda ishlab chiqarishni to‗la tugallangan yopiq siklga ega emasligi; Ijtimoiy ishlab chiqarishda xufiyona iqtisodiyot rolining yuqoriligi va korrupsiyaning kuchli ekanligi. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash uchun iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning mos mexanizmi va uni amalga 577 oshirish borasida tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqilishi lozim. Zamonaviy iqtisodiyot umum siyosiy, iqtisodiy, madaniy va qadriyatlarni ishlab chiqishda ifodalanuvchi dunyo mamlakatlari va xalqlari o‗rtasidagi o‗zaro aloqalarning va bog‗liqlikning tobora kuchayib borishi bilan tavsiflanadi. Shu bois globallashuv sharoitida iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash mexanizmi iqtisodiy tahdidlarni bartaraf etishga qaratilgan tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy chora-tadbirlar tizimi sifatida ko‗rib chiqishimiz mumkin. Mazkur mexanizm quyidagi elementlardan tashkil topadi: mamlakat ichki va tashqi xavfsizligiga tahdidlarni aniqlash va bashoratlash maqsadida iqtisodiyot va jamiyat hayotini har tomonlama obyektiv monitoring qilish; beqarorlik va ijtimoiy nizolarni keltirib chiqarishi mumkin bo‗lgan ijtimoiy-iqtisodiy ko‗rsatkichlarning yo‗l qo‗yilishi mumkin bo‗lgan qiymatlarini belgilash; iqtisodiyotning ichki va tashqi tahdidlarini aniqlash va ularni bartaraf etish borasida davlatning faoliyati. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash mexanizmlari tarkibida ichki iqtisodiy va tashqi iqtisodiy mexanizmlarni ajratish mumkin. Ichki iqtisodiy mexanizmlarga quyidagilar kiradi: 1) mamlakat iqtisodiyotida bozor o‗zgarishlarini amalga oshirish; 2) iqtisodiyotni boshqarishda markaziy muassasalar bilan bozor instrumentlarining o‗zaro uyg‗unligini ta‘minlash; 3) strategik zaxiralarni jamg‗arish. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning ichki iqtisodiy mexanizmining samarali amal qilishi quyidagilar bilan tavsiflanadi: 578 milliy iqtisodiyotning ishlab chiqarish va iste‘mol hajmlarini sifat va miqdor jihatidan oshirish borasidagi imkoniyatlari; mamlakat ichida muhim mahsulot turlarini ishlab chiqarish darajasi. Mazkur ko‗rsatkich mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasini tavsiflaydi va mamlakatning asosiy mahsulot turlariga bo‗lgan ehtiyojini qondirish imkoniyatlari to‗g‗risida xulosa qilish imkonini beradi; davlat strategiyalarini yetarlicha ko‗lam va sifatda amalga oshirilishini ta‘min etuvchi asosiy iqtisodiy resurslar ustidan davlat nazoratining o‗rnatilganligi; turli indikatorlar va mezonlar orqali baholanuvchi moliya tizimining barqarorligi. Moliya tizimi barqarorligini baholash borasidagi mavjud indikatorlar nuqtayi nazaridan mamlakat moliya tizimi bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarning moliya tizimiga nisbatan birmuncha barqaror hisoblanadi. Moliya tizimi barqarorligining asosiy muammolari mezo va makrodarajada mavjud bo‗lgani holda, moliya institutlarining rivojlanganlik darajasiga ko‗p jihatdan bog‗liqdir; ilmiy va innovatsion potensialni qo‗llab-quvvatlash. Ilmiy salohiyatni aks ettiruvchi ko‗rsatkichlar bo‗lib quyidagilar hisoblanadi: YAIMning fan sig‗imliligi; fan sohasi xodimlarining o‗rtacha yillik soni; iqtisodiyotda band bo‗lganlarning umumiy sonida ilmiy xodimlarning ulushi; ilmiy muassasalar soni; mamlakatda yagona iqtisodiy makonni barpo etish va uni talab darajasida ushlab turish; bozor iqtisodiyotining me‘yorda faoliyat ko‗rsatishini ta‘minlash maqsadida davlat tomonidan iqtisodiy jarayonlarni zarur me‘yor darajasida tartibga solish. 579 Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash vositalari – bu mamlakat iqtisodiyotining turli tahdidlardan ko‗rishi mumkin bo‗lgan yo‗qotishlarini bartaraf qilish maqsadida foydalanilishi mumkin bo‗lgan ijtimoiy va yetuk xulq-atvor, mafkuraviy, diniy, diplomatik, huquqiy va shu kabi normalar shuningdek, iqtisodiyotni boshqarishning turli: xalqaro, mintaqaviy, jamiyat va davlat boshqaruvi kabi darajalaridagi boshqaruv idoralari va tuzilmalarining umumiyligidir. Iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarni aniqlashtirish imkonini beruvchi omillarni monitoring qilish va bashoratlash mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash mexanizmining muhim elementi hisoblanadi. Monitoring iqtisodiy xavfsizlik ko‗rsatkichlari dinamikasini kuzatib borishning tezkor axborot-tahliliy tizimini ifoda etadi. U iqtisodiy xavfsizlik indikatorlarining aniq miqdoriy ko‗rsatkichlari asosida amalga oshirilishi lozim bo‗lgani holda, ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlarning beqarorligi va tez o‗zgaruvchanligi, tarmoqlar o‗rtasida nomutanosibliklarning mavjudligi va birinchi navbatda, moliyaviy resurslarning yetishmasligi sharoitida iqtisodiyotning ayni damdagi holatini baholashda katta ahamiyat kasb etadi. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashda davlatning o‗rni muhim bo‗lib uning faoliyatining asosiy yo‗nalishlari va ularning tavsifi quyidagi jadvalda keltirilgan. |