See discussions, stats, and author profiles for this publication at

VIII BOB. AHOLI TURMUSH DARAJASI IQTISODIY 
XAVFSIZLIKNING IJTIMOIY INDIKATORI SIFATIDA 
8.1-§. Ijtimoiy sohadagi tahdidlarni tizimlashtirish va 
baholash 
Ijtimoiy xavfsizlik ko‗p qirrali kategoriya bo‗lib, uni 
o‗rganish davomida keng qamrovli turli-tuman qarama-qarshi 
fikrlar 
vujudga 
kelgan. 
Ijtimoiy 
xavfsizlik 
masalalarini 
sotsiologlar, 
psixologlar, 
pedagoglar, 
iqtisodchilar 
va 
huquqshunoslar tomonidan keng o‗rganilib kelinmoqda.
Insonlar, ularning hayotiy qiziqishlari va ehtiyojlari, jamoalar 
va ular o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlar, ijtimoiylashuv tizimlari 
(ta‘lim, tarbiya, madaniyat, kundalik hayot) va insonning hayotiy 
faoliyatini ta‘minlash tizimlari (sog‗liqni saqlash, savdo, ta‘minot) 
ijtimoiy xavfsizlikning obyekti sanaladi.
Ijtimoiy xavfsizlikni baholash mezonlari quyidagilardan 
tashkil topgan: 
1) shaxsning huquq va erkinliklari; 
2) xususiy mulk institutining daxlsizligi; 
3) ijtimoiy jarayonlarning barcha ishtirokchilari uchun 
qonunlarning universalligi va ustuvorligi; 
4) millatning madaniy o‗ziga xosligi; 
5) shaxsning bitta ijtimoiy ta‘minot tizimidan boshqa ijtimoiy 
ta‘minot tizimiga mustaqil o‗tish imkoniyati. 
Iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarni beshta katta blok asosida 
tizimlashtirish mumkin: 
1) aholining pul daromadlari darajasi bilan bog‗liq tahdidlar; 
2) demografik vaziyat bilan bog‗liq tahdidlar; 
3) bandlik sohasidagi tahdidlar, ishsizlik darajasi yuqori 
bo‗lgan hollarda; 

---

200 
4) ijtimoiy nafaqalar miqdori va aholini ijtimoiy qo‗llab-
quvvatlash choralari bilan bog‗liq tahdidlar; 
5) sog‗liqni saqlash, ta‘lim, madaniyat va kommunal sohada 
yuzaga keladigan jarayonlar tufayli kelib chiqadigan tahdidlar. 
Ijtimoiy sohada iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarning birinchi 
bloki aholining real pul daromadlari (ish haqi va boshqa to‗lovlar) 
darajasining pasayishi bilan bog‗liq bo‗lgan tahdidlarni o‗z ichiga 
oladi. Aholining pul daromadlari dinamikasi ko‗rsatkichini 
yashash tannarxi bilan taqqoslash, ushbu mablag‗larning zarur 
ehtiyojlarni qondirish uchun mosligini aniqlashga imkon beradi. 
Bu ijtimoiy sohadagi hozirgi kunga xos dolzarb tahdidlardan biri – 
jamiyatning kam sonli boylar va kam ta‘minlangan fuqarolar 
doirasining kengayishi xavfini o‗z 
ichiga oladi. 
Ijtimoiy 
sohada 
iqtisodiy 
xavfsizlikka tahdidlarning ikkinchi 
bloki mamlakatdagi demografik 
tahdidlarni o‗z ichiga oladi. Tabiiy 
kamayish tufayli doimiy aholi 
sonining kamayishi (tug‗ilishning kamayishi va o‗limning 
ko‗payishi), migratsiya, qarish, umr ko‗rishning pasayishi kabilar 
mazkur blokda asosiy tahdidlar sifatida ko‗riladi. Iqtisodiy faol 
aholi sonining kamayishi va ularning reproduktiv salomatligining 
yomonlashishi yana bir jiddiy salbiy jihat hisoblanadi. Bu yerda 
muhim baholovchi ko‗rsatkichlardan biri 1 nafar ayolga tug‗ilish 
sonining nisbati bo‗lib, bu populatsiyaning o‗sish ehtimolini 
baholashga imkon beradi. 
Ijtimoiy sohaning iqtisodiy xavfsizligiga tahdidlarning 
uchinchi bloki bandlik sohasidagi muammolardir. Bunga munosib 
maosh va ishsizlik darajasi yuqori bo‗lgan bir paytda ish 

---

201 
o‗rinlarining yetishmasligi mehnat bozoridagi tahdidlarga kiradi. 
Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) tavsiyasiga ko‗ra, ishga 
joylashmagan va hozirda faol ish izlashda bo‗lgan iqtisodiy aholi 
ishsiz 
sifatida 
e‘tirof 
etiladi. 
Ishsizlikning 
ko‗payishi 
mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga jiddiy ta‘sir ko‗rsatadi. 
XMT uslubiyoti bo‗yicha hisoblanuvchi ishsizlik ko‗rsatkichi 
mehnat 
bozoridagi 
vaziyatni 
obyektiv 
baholash 
mezoni 
hisoblanadi. 
Tahdidlarning to‗rtinchi bloki – aholini turli xil ijtimoiy 
imtiyozlar va qiyin hayotiy vaziyatlarga tushib qolgan fuqarolarni 
qo‗llab-quvvatlash choralarini kafolatlaydigan davlat tuzilmalarini 
moliyalashtirish bilan bog‗liq tahdidlardir. Davlat byudjetining 
davlat tomonidan qabul qilingan ijtimoiy majburiyatlarini bajarish 
uchun nazarda tutilgan moddalarini bajarmaslik yoki to‗liq 
bajarmaslik bilan bog‗liq tahdidlar ham bu borada muhim 
sanaladi. Shuningdek, O‗zbekistonda majburiy ijtimoiy sug‗urta 
tizimining moliyaviy barqarorligi, ya‘ni ijtimoiy byudjetdan 
tashqari 
jamg‗armalar 
byudjetlari 
bajarilishida 
ham 
nomutanosibliklar mavjud.
Beshinchi blok – sog‗liqni saqlash, ta‘lim, madaniyat va uy-
joy kommunal xo‗jaligidagi salbiy jarayonlar natijasida kelib 
chiqadigan tahdidlardir. Bunday tahdidlar ko‗pchilik aholi uchun 
yuqori 
texnologiyali 
tibbiy, 
sifatli 
ta‘lim xizmatlaridan 
foydalanish 
imkoniyatining 
yo‗qligi, 
uy-joy 
qurilishining 
kamayishi, uy-joy kommunal xo‗jaligi bino va inshootlarining 
eskirishi, uy-joy kommunal xizmatlariga to‗lovlarning oshishi 
bilan izohlanadi. Bunday vaziyatlarda aholining aksariyati hayotiy 
xizmatlardan to‗la-to‗kis foydalana olmaydilar. Baholash uchun 
biz 
har 
bir 
kishiga 
to‗g‗ri 
keluvchi 
uy-joy 
maydoni 
ko‗rsatkichidan foydalanadi. 

---

202 
Xalqaro 
tajribaga 
muvofiq, 
jamiyatda 
barqarorlikni 
ta‘minlashning muhim mezonlaridan biri – bu jamiyatda ta‘sir 
doirasi katta bo‗lgan o‗rta sinfni yaratishdir. Agar jamiyatda 
barcha mulkdorlarning 85 foizi o‗rta sinf vakillariga to‗g‗ri kelsa, 
boylar va kambag‗allar birgalikda 15 foizni tashkil qilsagina, 
ushbu shartni bajarish mumkin bo‗ladi. Yuqori va kam haq 
to‗lanadigan ishchilar o‗rtasidagi daromad nisbati ham muhim 
ahamiyatga ega. Bu nisbat odatda 1:10 dan oshib ketmasligi shart. 
Ushbu nisbatlarning har qanday o‗zgarishi jamiyatda ijtimoiy 
keskinlikning paydo bo‗lishiga olib kelishi mumkin.
Jamiyatni modernizatsiyalash – bu jamiyat hayotining turli 
jihatlariga ta‘sir qiluvchi ko‗p qirrali hodisa hisoblanadi. Agar 
modernizatsiya mehnat unumdorligini oshirish, insonlar hayotini 
osonlashtiruvchi yangi texnologiyalarni joriy etish nuqtayi 
nazaridan 
qaralsa, 
mashinasozlik, 
robototexnika, 
raqamli 
iqtisodiyot sohalarida yangi texnologiyalarni joriy etish, axborot 
texnologiyalari doirasini kengaytirish kabilarni o‗zida aks ettiradi. 
Ular bugungi kun insonining hayotini yaxshilash uchun xizmat 
qilishi lozim. Jamiyatni modernizatsiyalash jarayonida ba‘zi bir 
kasblar keraksiz bo‗lib borsa, ba‘zi bir yangi kasblar paydo bo‗la 
boshlaydi. Texnik modernizatsiyalash davlat va jamiyatning 
ijtimoiy tuzilmasiga katta ta‘sir qiladi. Texnik modernizatsiyalash 
jamiyatda tarkib topgan urf-odatlar, axloqiy me‘yorlar va uning 
madaniyatiga o‗z ta‘sirini ko‗rsatmasdan qolmaydi.
Bugungi 
kunda 
texnik 
modernizatsiyalash 
ijtimoiy 
modernizatsiyalashning o‗ziga xos katalizatoriga aylanib ulgurdi. 
Agar texnik modernizatsiyalash konstruktiv tavsifga ega bo‗lsa, 
uning oqibatida yuzaga chiquvchi ijtimoiy modernizatsiyalashni 
baholash har doim ham o‗rinli bo‗lavermaydi.

---

203 
Ijtimoiy xavfsizligini tavsiflovchi bir qator chegaraviy 
ko‗rsatkichlar va ularning qiymatlari mavjud. Ular quyidagi 
jadvalda keltirilgan. 
Texnokratik jamiyatdan axborotlashgan jamityaga o‗tish 
davrida ma‘lum bir xavflar paydo bo‗ladi, chunki insonlarning tor 
guruhi ijtimoiy ongni shakllantirishni nazorat qila boshlaydilar va 
ular 
tezda 
axborotlashgan 
jamiyatning 
kibor 
a‘zolariga 
aylanadilar. Aksariyat insonlar axborot texnologiyalaridan to‗liq 
foydalana olmaydilar, bu esa ular ma‘lum ziddiyatlarning kelib 
chiqishiga sabab bo‗ladi.