SəFƏVİLƏr döVLƏTİ

Nazir-i büyutat.
“Təzkirət əl-mülükə” görə, büyutat (ərəbcə beyt –
ev, bina, təsərrüfat sözünün cəm halı) hər birinin başında sahib-i cəm
olan 33 karxanadan (emalatxana) ibarətdi. Büyutatlardan bir çoxu:
mətbəx, qab-qacaq yuyulması üçün bina, müxtəlif anbarlar, kitabxana,
tövlə vəs. sadəcə olaraq ev təsərrüfatı və məişət ləvazimatı idi. Bununla
yanaşı əsl dövlət manufakturası tipli büyutatlar (məsələn, toxuma
emalatxanası (şərbafxana), dərzi sexləri (qayçaçıxana), sikkəxana
(zərrabxana), cəbbəxana
87
, habelə zərgər, dəmirçi, rəssamlıq
emalatxanaları və s.) var idi.
Büyutat şah və onun ailəsinin, həmçinin çoxsaylı saray əyanlarının
yeməyə, paltara, bəzək əşyalarına və s. olan tələbatının ödənilməsinə
xidmət edirdi.
İskəndər bəy Münşi I Şah Təhmasibin dövründə nazir-i büyutat
vəzifəsini tutmuş şəxslər haqqında bəzi məlumatlar verir. Bunlar
aşağıdakılar idi: Qazi İmad, dövlət pulunu mənimsəməkdə
təqsirləndirilərək vəzifədən azad edilmişdi. Ağa Cəmaləddin Kirmani,
sonralar “bəzi nalayiq işlər” ucbatından Ələmut qalasına salınmışdı;
Mirzə Salman həmin sahədə bir neçə il yanında işlədiyi Azərbaycanın
cənub hissəsi vəzirinin köməyi ilə “büyutatların əksəriyyətinin” naziri
olmuş, sonra şahın yanına nazir kimi qulluğa girmiş və şah vəfat
edənədək orada işləmişdir (II Şah İsmayıl və Məhəmmədin dövründə isə
“etimad əd-dövlə”adı ilə vəzir olmuşdur); Xacə Əbülqasim, Fərəhan
vilayəti əyanlarından idi, əvvəlcə yüksək divan möhürünün mühafizəçi
vəziri (vəzir-i möhrdar-i divan-i əla)olmuş, sonra isə şahın bəzi
büyuttlarının naziri (nəzarət-i bəzi əz büyutat-i sərkar-i xassey-i şərifə)
vəzifəsinə irəli çəkilmişdi. II İsmayılın dövründə də həmin vəzifədə idi
88
.
Mir Əbülfətuh İsfahani, I Şah İsmayılın mustoufi əl-məmaliki olmuş Mir
Seyid Şərif Şəhristaninin nəslindən idi, “naziri imarət-i sərkar-i xassey-i
şərifə” (“şahın evlərinin işləri müdiri”) olmuşdu.

---

309
Eşikağasıbaşı
sarayın baş təşrifat məmuru. Onun vəzifəsi öz
tabeliyində olan böyük xidmətçilər ştatı – söhbət yasavulları,
eşikağasıları, hərəmağaları, qapıçılar, yasavullar, carçılar
89
olmaqla saray
yığıncaqlarında və təntənələrində baş təşrifat məmuru kimi fəaliyyət
göstərməkdən ibarətdi.
Möhrdar
, yaxud möhrdar-i möhr-i hümayun – “əlahəzrət
möhürünün mühafizəçisi”. “Təzkirət əl-mülük”də göstərildiyi kimi, ilk
dövrlərdə möhrdar böyük hörmət sahibi sayılırdı. O, vəzirlərin,
mustoufilərin, kələntərlərin təyinatları (rəqəm) haqqında fərmanlara,
həmçinin də əmirlərə, hakimlərə və b. bağışlanan soyurqallara, tiyullara
aid olan sənədlərə “əlahəzrətin möhürünü” basırdı
90
. İskəndər bəy Münşi
belə bir xəbər verir ki, II Şah İsmayıl taxta çıxdıqdan sonra şahzadə
İbrahim Mirzəyə müraciə edərək deyir: “Sən cənnətməkan şah (yəni I
Şah Təhmasib – O.Ə.) üçün oğul kimi idin, bütünlüklə onun xidmətində
olmusan və indi mənə qardaş kimisən. Eşikağasıbaşı (vəzifəsi) sənə
yaraşmır”. Buna görə də şah onu möhrdar təyin edir ki, “həmişə onun
qarşısında oturub söhbəti və danışığı ilə onu şərəfyab etsin”
91
.
Mirşikarbaşı
şahın ov tədbirlərinin başçısı idi. Ona mirşikarlar,
ovçubəyilər, şahin saxlayanlar (quşçuyan) və b. tabe idilər.
Ov mühüm tədbir idi. O, heç də yalnız əyləncə səciyyəsi daşımırdı.
Şahdan və onun məiyyətindən əlavə on minlərlə döyüşçünün, heyvanları
qovan kəndlilərin iştirak etdiyi, geniş əraziləri əhatə edən böyük ovları
əslində hərbi manevrləri xatırladırdı
92
. Ehtimal etmək olar ki, “ovçubaşı”
istilahı, mirşikarbaşının eyni idi
93
.