ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva

MÖVZU 12. C.M.KEYNSİN İQTİSADİ
NƏZƏRİYYƏSİ 
1. C.M.Keyns makroiqtisadi tənzimləmə nəzəriyyə-
sinin banisi kimi 
2. C.M.Keynsin iqtisad elminin inkişafında xidmətləri 
3. C.M.Keynsin qısa tərcümeyi-halı 
 
XX əsrin ən məşhur iqtisadi cərəyanının banisi, ingilis 
iqtisadçısı, dövlət xadimi 
Con Meynard Keyns
1883-cü ildə 
anadan olmuşdur. O, klassik işlərə aid olan "Siyasi iqtisadın 
predmeti və metodu"-nun, (1891) müəllifi, Kembric Univer-
sitetinin fəlsəfəçisi və iqtisadçısı Con Nevvil Keynsin oğlu idi. 
C.M.Keyns Adam Smit və Karl Marksla birlikdə tarixin 
ən nüfuzlu iqtisadçılarındandır. Yalnız nəzəriyyəsi deyil, 
həmçinin, biorafiyası da qeyri-adi dərəcədə maraqlı olan Keyns 
nüfuzlu İton kollecini, sonra isə Kembric Universitetini müvəf-
fəqiyyətlə bitirərək ingilis cəmiyyətinin kübar təbəqələri mü-
hitində püxtələşmişdir. Bu da onun birja əməliyyatlarından var-
dövlət qazanıb zənginləşməyinə də imkan yaratmışdır. 
Ona şöhrəti yalnız "keysian inqilabı" yaradan "Məşğullu-
ğun, faizin və pulun ümumi nəzəriyyəsi" kitabı deyil, "Ehtimal 
haqqında traktat" (1921), "Pul islahatları haqqında traktat" 
(1923), "Azad sahibkarlığın sonu" (1926) və "Pullar haqqında 
traktat" (1930), Britaniya xəzinədarlığın məsləhətçisi fəaliy-
yəti, 1944-cü ildə Bretton-Vuds konfransında, Beynəlxalq Val-
yuta Fondunun, İnkişaf və Yenidənqurma Bankının təsisində 
xidmətləri, o dövrdə mədəni və intellektual həyatda jurnalist 
və natiq kimi aparıcı rolu qazandırmışdır. 
Bazar iqtisadiyyatının dövlət tənzimlənməsinin zərurili-
yini və əhəmiyyətini qəbul edən, əsaslandıran makroiqtisadi 
nəzəriyyə - C.M.Keynsin adı ilə bağlıdır. Keynsçilik böyük 
depressiya dövründə (1929-1933-cü illərə) meydana gəlmişdir. 
Bu nəzəriyyə dünya kapitalist sisteminin ən böyük böhranı, 

---

227 
onun səbəbləri və iqtisadi inkişafın sabitliyi yolları haqqında 
suallara neoklassik cərəyanın cavab verməyə qadir olmadığını 
aşkar etdi. Keynsçiliyin nəzəri müddəaları Keynsin əsas elmi 
əsəri olan "Məşğulluğun, faizin və pulun ümumi nəzəriyyə-
si"ndə (1936) verilmişdir. Bu kitab XX əsrdə iqtisadi təfəkkürü 
XVIII əsrdə "Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında 
tədqiqat" (A.Smit) kitabının dəyişdirdiyi qədər dəyişdi. Onun 
əsasını böhran hadisələrinin aradan qaldırılması, maksimum 
məşğulluğa nail olunması, ictimai istehsalın artım sürətinin 
yüksəldilməsi məqsədilə kapitalist iqtisadiyyatının inkişafına 
dövlətin müdaxiləsi haqqında ideya təşkil edir. Keyns qeyd 
edirdi ki, tam məşğulluq səviyyəsindən xeyli aşağı olan nöq-
tədə məcmu təklif və məcmu tələb tarazlıqda ola bilər. Bundan 
əlavə, o göstərirdi ki, əgər kimsə məcmu tələbi artırmasa, işsiz-
lik sonsuz müddətə qədər qala bilər. Keyns "kimsə" dedikdə
hökuməti nəzərdə tuturdu. 
C.M.Keyns hesab edirdi ki, bu ideyanın praktiki cəhətdən 
reallaşmasına milli gəlir, məcmu təklif, məşğulluq, yığımlar, 
investisiyalar kimi aqreqat kəmiyyətlərin qarşılıqlı asılılığının 
təhlilini tələb edən makroiqtisadi metodların tətbiq edilməsi 
vasitəsilə nail olmaq olar. İqtisadi artıma təsir göstərən və 
iqtisadiyyatın durğunluqdan çıxarılmasını təmin etməyə qadir 
olan üç əsas amil, Keynsin fikrincə, əhalinin istehlakı, müəssi-
sələrin investisiyaları və dövlət xərcləri ilə müəyyən olunan 
məcmu tələbdir. Buna görə də keynsçilik iqtisadi siyasəti çox 
zaman tələbin idarə edilməsi konsepsiyası adlandırılır. 
C.M.Keynsə görə, iqtisadiyyat əksər hallarda qeyri-mü-
vazinət vəziyyətində olur, bazar öz problemlərini tam həll et-
mək iqtidarında deyildir. İqtisadiyyatın inkişafı ilə bağlı bir çox 
məsələləri dövlət üzərinə götürməlidir. Ölkənin Mərkəzi Bankı 
pul-kredit siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsində 
fəallıq göstərməlidir. İqtisadiyyat üçün məcburi işsizlik ob-
yektiv zərurətdir. Bazarlar bir-biri ilə əlaqədardır. Onların hər 

---

228 
hansı birində dəyişiklik onunla əlaqədə olan digər bazarlara da 
təsir edir. 
C.M.Keyns R.F.Kandan multiplikativ effekt ideyasını 
götürmüş və onun əsasında multiplikator yığımı nəzəriyyəsini 
yaratmışdır. Yığım multiplikatoru-gəlirin dəyişməsinin investi-
siyaların dəyişməsindən asılı olduğunu xarakterizə edən əm-
saldır. Keyns qeyd etmişdir ki, istehsalın bir sferasındakı məs-
rəflərin, digər sferadakı istehsalın və məşğulluğun genişlən-
məsinə həvəsləndirici təsiri var. Bu Ümumi Milli Məhsul 
(ÜMM) ölçüsündə artan effekt multiplikasiya effekti adlanır. 
Multiplikator (M) say əmsalıdır ki, bu da investisiyaların (i) 
ölçüsünün artması zamanı ÜMM-un həcmini göstərir: 
∆YMM=M×∆i 
Eyni zamanda multiplikatorun yığıma son hədd meylinə 
(PPS) əks kəmiyyət olduğunu Keyns sübut etmişdir: 
M=1 ∕ PPS, 
Həmçinin yığımların və investisiyaların dinamikasının 
təhlili, konkret vasitələri göstərir ki, bunların vasitəsilə məcmu 
tələbə, ÜMM-un həcminə və əhalinin məşğulluğuna təsir 
göstərmək olar. 
∆YMM=1 ∕ PPS×∆i 
Keynsçi multiplikator nəzəriyyəsi göstərir ki, dövlət, fir-
malar və istehlakçıılar tərəfindən həyata keçirilən iri xərclər 
səmərəliliyinə və milli istehsalın artımına müsbət təsir göstərir. 
Hökumət pul-kredit, büdcə və vergi siyasəti vasitəsilə məcmu 
tələbi tənzimləməlidir. Baxmayaraq ki, bu nəzəriyyə müxtəlif 
məktəblər tərəfindən tənqidə məruz qalmışdır, o, səmərəli tələb 
konsepsiyasının bazar iqtisadiyyatının zəruriliyinin və tənzim-
lənməsi imkanının əsaslandırılmasında müsbət rol oynamışdır. 
C.M.Keyns, həmçinin pul və banklar sahəsində də gör-
kəmli nəzəriyyəçi və praktik sayılır. Onun tövsiyyələri ilə 
İngiltərədə və digər ölkələrdə bank islahatları həyata keçiril-
mişdir. Doğma vətən qarşısında xidmətlərinə görə C.M.Keyns 

---

229 
1942-ci ildə Lord tituluna layiq görülmüşdür. O, 1946-cı ildə 
63 yaşında vəfat etmişdir.