AZƏrbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ
Yüklə 0,79 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülağa Cəfərova
- «Elm və təhsil» BAKI – 2012 Еlmi rеdаktоr: Rəhilə Məhərrəmova
- Faiq Şahbazlı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent İslam Vəliyev
- BDU-nun dosenti,filologiya üzrə fəlsəfə doktoru İ.D.Vəliyev GİRİŞ
- I FƏSİL NƏBİ XƏZRİ DİLİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİ
- Ümumişlək sözlərin səciyyəsi
|
AZƏRBAYCAN RЕSPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ 
Bu kitabımı həyatda əldə etdiyim bütün uğurlarıma görə minnətdar olduğum keçmiş SSRİ və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, istedadlı, fədakar jurnalist – atam Gülağa Cəfərova həsr edirəm. AQİL CƏFƏROV NƏBİ XƏZRİNİN PОЕТİК DİLİ Azərbaycan Respubliksı Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodik Şurası «Azərbaycan dili və ədəbiyyatı» bölməsinin 13.03.2012-ci tarixli, 08 nömrəli iclas protokoluna əsasən çap olunur. «Elm və təhsil» BAKI – 2012 
Еlmi rеdаktоr: Rəhilə Məhərrəmova filologiya elmləri doktoru, professor Rəyçilər: Nizami Cəfərov AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru,professor Türkan Əfəndiyeva filologiya elməri doktoru, professor Faiq Şahbazlı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent İslam Vəliyev filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. Bakı,«Elm və təhsil», 2012, 144 səh. Azərbaycan filologiyasında bədii əsərlərin dil və üslub xüsusiyyətlərinin tədqiqinə hər zaman böyük maraq göstərilir. Oxuculara təqdim olunan bu dərs vəsaiti ilk dəfə olaraq ayrıca, sistemli şəkildə tədqiq edilən Nəbi Xəzrinin bədii əsərlərinin dil və üslub xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Şairin ədəbi dilimizin lüğət tərkibinin zənginləşməsində rolu, üslubunun yeniliyi və orijinallığı, leksik-semantik kateqoriyalar (sinonim və antonimlər), özünəməxsus məcazlar sistemi, frazeoloji vahidlərin yaradılmasında novatorluğu, lüğət tərkibini təşkil edən leksik-üslubi layların semantik, bədii ifadə imkanları və üslubi funksiyaları açılır. Dərs vəsaitindən ədəbi dil tarixi, yazıçı dili, üslubiyyat məsələləri ilə məşğul olan dilçilər, müəllimlər, ali məktəblərin filologiya fakültəsinin bakalavr və magistrləri, aspirant və dissertantlar faydalana bilərlər.  qrifli nəşr
© «Elm və təhsil», 2012 ÖN SÖZ Müasir dövr Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafını, ona məxsus səciyyəvi xüsusiyyətləri daha dərindən izləmək, eləcə də ədəbi dilin bir sıra nəzəri məsələlərinin həlli üçün dövrün görkəmli söz ustalarının dilinin müxtəlif səviyyələrdə tədqiqi xüsusi əhəmiyyətə malikdir və aktualdır. Çünki yazıçının dil və üslubunu hərtərəfli meydana çıxarmaq üçün dilin demək olar ki, bütün sahələri tədqiqata cəlb olunur, leksika, frazeologiya vəhdətdə götürülür. Dilin lüğət tərkibini təşkil edən leksik layların ifadəlilik və obrazlılıq kimi keyfiyyətlərinin aşkara çıxarılması, onun semantik təbiətini, inkişaf mənzərəsinin müəyyənləşdirilməsi üçün bədii əsərlər, yazıçı mövqeyi olduqca vacibdir.Ədəbi dilin başqa üslublarına görə bədii əsərlərdə söz xəzinəsinin bütün qatlarından-müxtəlif boyalara malik ekspressiv, emosional leksikadan, leksik-semantik kateqoriyalardan, məcazlar sistemindən, danışıq-məişət leksikasından, termin səciyyəli sözlərdən, dialektizmlər, arxaizmlər və s. istifadə etmək üçün geniş imkanlar vardır. Bədii əsərlərin dilində lüğət tərkibindən bu cür istifadə olunması, şübhəsiz ki, müasir ədəbiyyatın–poeziyanın mövzu genişliyindədir.Həyatı hərtərəfli, insan fəaliyyətinin bütün sahələrini təsvir etməyə çalışan sənətkarlarımız dilin ən adi söz vahidlərini estetik funksiyaya tabe edərək yeni üslubi çalarlarla işlədirlər. Belə ki, şairlər mövzuları ilə bağlı hadisələrin gedişinin təsvirinə biganə qala bilmir, həyəcan keçirir, sevinir, kədərlənir və öz hisslərini müxtəlif təsvir vasitələri, sözlərdəki rəngarənglik, həmahənglik vasitəsilə ifadə edirlər ki, bu da özü-özlüyündə həm məna, həm də poetik cəhətdən gözəl təsir bağışlayır, şeirin təsir qüvvəsini, obrazlılığını artırır, sözlər şairin qələmində sanki başqalaşır, lakonik çaları artırır, dil daha poetik və ifadəli olur. «Nəbi Xəzri dilinin lüğət tərkibi» adlı fəsildə ümumişlək sözlərin səciyyəsi, söz-terminlərdən, dialekt leksikasından, onomastik leksikadan bəhs olunur. Bunların şeirlərdə qazandığı mənalar Nəbi Xəzrinin üslubu ilə vəhdətdə götürülür, maraqlı nümunələr əsasında təhlil edilir. Təbiidir ki, bu leksik laylar bədii mətndə nominativ mənalarından çox şeirlərin mövzusu,şairin qayəsi ilə bağlı bədii səviyyədə işlənir və müxtəlif nümunələrin təqdimində və izahında müəllifin sözlərdən istifadə bacarığını, şairin coşqun hissini, həyəcanını, pafosunu böyük ustalıqla ifadəsini aça bilir, düzgün qiymətləndirir. «Nəbi Xəzrinin dilində leksik-semantik kateqoriyalar» adlanan fəsildə isə başqa bədii vasitələr kimi bədii əsərin təsir qüvvəsini artıran, bədii dili daha da rövnəqləndirən, həm də dili zənginləşdirən sinonim və antonimlərdən bəhs olunur. Bunlar dilə lakonik çalar verməklə yanaşı, özünün emosionallığı, ahəngdarlığı və ekspressivliyi ilə diqqəti cəlb edir. Nəbi Xəzri dilində frazeologiya xüsusi yer tutur ki, bu da şairin öz yaradıcılıq təbiətindən, xalqın əsrlərdən bəri yaratdığı xəzinəyə bələdliyindən irəli gəlir. O öz fikirlərini, hisslərini çox vaxt frazeoloji birləşmələrlə ifadə edir, qələmə aldığı aləmə,obyektə öz şəxsi münasibətini xalqın müdrik kəlamları ilə ümumiləşdirə bilir. Bütün bunlar şairin qayəsi, şeirlərinin lirizmi ilə səsləşən və onun yaradıcılığında müxtəlif formalarda öz əksini tapmış olur. Şair gözəlliyi, məhəbbəti, vətən sevgisini tərənnüm edərkən xalqın xəzinəsinə əl atır və bunlardan bədii ifadə vasitəsi kimi yaradıcı şəkildə istifadə edir, frazeoloji ifadələrə dair zəngin nümunələr, onların hansı məqsədlərlə işlənməsi, semantik bölgüləri şairin üslubu ilə bağlı təhlil edilmişdir.
Bu baxımdan,dil və üslubuna görə bədii poeziya dilimizdə xüsusi mövqeyi olan Nəbi Xəzrinin əsərləri dərindən və hərtərəfli öyrənilməlidir. O, dilimizə xüsusi məhəbbət oyadan Füzuli,Vaqif,Vazeh,Sabir,Vurğun,S.Rüstəm, M.Müşfiq kimi yazarların sənətkarlıq ənənələrini davam etdirən şairlərdəndir. Hər bir yazıçının fərdi üslubu konkret dövr ədəbi dilin ümumi mənzərəsini xarakterizə edir. Yazıçı praktik-nəzəri cəhətdən bədii dilin poetik ifadə vasitələrini fərdi üslubu ilə yaradır və milli ədəbi dilin inkişafına məhz fərdi yaradıcılığı, fərdi üslubu ilə öz töhfəsini vermiş olur. Odur ki, yazıçı dilinin dərindən öyrənilməsi dilimizin inkişaf mənzərəsini, onda baş verən dəyişiklikləri – istiqamətləri aşkar etmək baxımından əhəmiyyətli və aktualdır. «Hər bir xalqın dilinin, ədəbiyyatının öyrənilməsi o xalqın mədəniyyət tarixinin öyrənilməsi ilə sıx bağlıdır. Çünki ədəbi dillə yazı mədəniyyəti, ədəbiyyatı xalqın mədəniyyət tarixinin orbitinə daxildir» [95, 101]. N.Xəzri 50-60-cı illərin ədəbi prosesində xüsusi fərqlənən, sözün kəsərini, nüfuzunu həmişə öz yaradıcılığında qoruyan bir sənətkardır. O, yaradıcılığının ilk dövrlərində sözün qüdrətindən, xüsusən də sənətkar üçün əvəzsiz əhəmiyyətindən bəhs edən «Söz» adlı şeirində onu belə vəsf edir: Əzəl başdan açarıdır sirlərin, Öz gücünü ürəklərdən alar söz. Ümid verər, sevinc verər, qəm verər, Müşkül olan dərdə çarə qılar söz ... [123, 11]. N. Xəzrinin söz haqqında olan fikirləri təkcə bir şeirlə qurtarmır. O, söz haqqında danışarkən qeyd edir ki, «Söz arzu və düşüncələrə sərkərdəlik edərək onlara yol göstərir»; «Sözün mənzili uzaq olur. Bu gün yazılan söz yalnız bu günün deyil! Söz gələcək aylara, illərə, bəlkə də, əsrlərə çatacaqdır». Elə buradan da şair üçün söz axtarışları başlanır: «Şair də söz üçün keçər dərə, düz...»; «Sözlər axtarmışam, sözlər gəzmişəm; Vurmuşam özümü alova, oda»; «Bəlkə, illərboyu gəzdiyim sözü; Büllur bir bulaqda tapacağam mən» [83, 441]. N.Xəzri dilinin özünəməxsusluğu ilə seçilən sənətkarlardandır. Şair bütun yaradıcılığı boyu xalqa yaxın olmuş, ondan qaynaqlanmışdır. Bu haqda professor N.Xudiyev yazır: «50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərində şeir dilində folklor ifadə tərzinə qayıdış baş verir; yaradıcılığa 60-cı illərdən əvvəl gəlmiş B.Vahabzadə, N.Xəzri, H.Arif, N.Həsənzadə, Qabil kimi şairlərin dilində folklor ifadə tərzinin havası duyulur. Şübhəsiz, ədəbi-bədii dilin, eləcə də şeir dilinin folklor ifadə tərzinə meyil etməsi ədəbi-bədii fikrin məzmunca xəlqi əsaslar üzərində köklənməsindən irəli gəlir; xəlqilik, birinci növbədə oradan başlayır ki, insanın daxili aləminə maraq güclənir, süni [yaxud elə təbii] patetika əvəzinə, poetik fikir təhlilinə can atır və bu da imkan verir ki, şeir dilinin obrazlar sistemində əsaslı dəyişikliklər meydana gəlsin» [46, 469]. Məhz bunun nəticəsidir ki, şairin əsərlərində xalq dilinin ruhu özünün bariz əksini tapmışdır. N.Xəzrinin ilk şeirləri çap olunandan sonra onun yaradıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətləri, dil və üslubunun yeniliyi, söz və ifadələrin orijinallığı həm dilçiliyin, həm də ədəbi tənqidin diqqətini cəlb etmişdir. Ədəbi tənqid, 1950-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq N.Xəzrinin yaradıcılığını izləmiş və onu həmişə yüksək qiymətləndirmişdir. M. Arif 1950-ci illərdə yazdığı «Yeni nəsil» [1954] və «Azərbaycan sovet şeiri» [1959] adlı məqalələrində Nəbi Xəzri yaradıcılığına da nəzər salmış və onu «qüvvətli lirik şeirlər yazan» səmimi bir şair kimi dəyərləndirmişdir. Bilavasitə Nəbi Xəzri yaradıcılığına, onun ayrı-ayrı şeir kitablarına həsr edilmiş məqalələrdə şairin inkişaf yolu zaman-zaman, mərhələ-mərhələ nəzərdən keçirilmiş, diqqəti cəlb edən fikirlər söylənilmiş və əhəmiyyətli nəticələr çıxarılmışdır: «Nəbi Babayev, yaradıcılığının ilk günlərindən başlayaraq, bədii ümumiləşdirmələr yolu ilə getməyə can atır» [Ağasəf Axundov, 1955]; «... onda ilham, istedad, çoxlu yeni söz demək bacarığı vardır» [M.Vəliyev,1955]; «O, öz üzərində müntəzəm olaraq işləyən, irəliləyən, yüksələn şairdir» [Ə. Qasımov, 1958]; «Nəbi Xəzrinin şeirlərində ötəri hisslərə, həlli kiçik təsadüflərdən asılı olan ikinci dərəcəli məsələlərə təsadüf etmirik» [Ə. Kürçaylı, 1961]; «Nəbinin hər kitabı şairin yaradıcılığında bir yeni yüksəliş, bir yeni üfüqdür. Şair yüksəldikcə, üfüqlər genişlənir, həyatın nəbzi onun əsərlərində daha möhkəm vurmağa başlayır» [H.Orucəli,1964]; «Nəbi Xəzridə ən adi, ən sadə, ilk baxışda heç kəsin nəzərini cəlb etməyən şeyləri mənalandırmaq məharəti vardır» [A. Hacıyev, 1965]; «Bu şeir məğrurdur, cürətlidir, qanadlıdır, vüsətlidir, zərif və mənalıdır» [Q.Xəlilov,1967]; «Nəbi Xəzrinin poeziyası müasir həyatı dərindən duymaq, vətəndaşlıq borcunu hiss etmək xüsusiyyətləri ilə səciyyəvidir» [M. İbrahimov, 1968]; «Nəbi saflıq və gözəllik nəğməkarıdır», «Nəbi Xəzrinin poeziyası dərin düşüncələr, fəlsəfi fikirlər poeziyasıdır. O, insan qəlbinə enməyi, ən zərif hissləri yüksək poetik səviyyəyə qaldırmağı bacarır» [T. Bayram, 1970] [82, 274-275]. Görkəmli dilçi alim Y.Seyidov yazır: «Nəbi Xəzri yaradıcılığında ilk növbədə diqqəti cəlb edən, daha dəqiq desək, duyulan, hiss edilən səmimiyyətdir; həm də böyük səmimiyyət. ...Nəbinin yaradıcılığına və onun şəxsən özünə yaxından bələd olan hər kəs etiraf edə bilər ki, Nəbinin şeirləri ilə şəxsiyyəti bir-birini tamamlayır. Şairin düşüncələri ilə hissləri, istəyi ilə dedikləri çarpazlaşır, bir-birini tamamlayır. Bu əsasda yazılmış əsərlər səmimi olmaya bilməz. Ağamusa Axundov, haqlı olaraq, N. Xəzrinin şeirlərini «Səmimi hisslər poeziyası» adı ilə təhlil edir» [82, 276]. Son illər bədii əsərlərin dilinin tədqiqi genişlənmiş, ayrı-ayrı şair və yazıçıların dilinin öyrənilməsi dilçiliyin aktual mövzularından birinə çevrilmişdir. «Bədii əsərin dili təhlil edilərkən bütün diqqət sözlərin mənalarına, zəngin üslubi cəhətlərinə və müəllifin dilin bu imkanlarından fərdi istifadə bacarığına yönəldilməlidir» [100, 126]. Ədəbi-bədii dil prosesini düzgün başa düşüb qiymətləndirmək üçün ədəbiyyatın ayrı-ayrı janrlarının dilinin tədqiqinə hər zaman elmi cəhətdən ehtiyac olmuşdur. Məhz buna görə də XX əsrin 50-ci illərindən özünün mövzu, dil və üslub yeniliyi ilə diqqəti cəlb edən poeziyamızın görkəmli nümayəndəsi N. Xəzrinin əsərlərinin öyrənilməsi dövrün bədii dili üçün zəngin qiymətli material verir ki, bu da təqdim olunan dərs vəsaitində öz əksini tapmışdır.
Azərbaycan ədəbi dilinin funksional üslubları olan bədii üslub, elmi üslub, publisistik üslub, məişət üslubu, rəsmi-işgüzar üslubun hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Tarixi inkişaf prosesində müəyyənləşmiş həmin xüsusiyyətlər bir üslubu başqa üslubdan fərqləndirir. «Bədii üslub bir sıra xüsusiyyətlərinə görə digər üslublardan fərqlənir. Poetiklik onun ən bariz əlamətlərindəndir. Bu üslub dilin bütün ifadə vasitələrindən, o cümlədən digər üslublardan istifadə imkanına malik olan normativ bir dildir» [107, 62]. Elmi üslubun isə əsas səciyyəvi xüsusiyyəti terminlərdən istifadəyə üstünluk verilməsidir. Lakin dildə müəyyən qrup sözlər var ki, onlar heç bir üslubun tələbi olmadan işlənir. Hamı tərəfindən başa düşülən, ümumişlək xarakterli olan bu sözlərdən dilin bütün üslublarında istifadə edilir. Bununla yanaşı, cəmiyyətin, mədəniyyətin, elm və texnikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq əşya və anlayışlar çoxalır, genişlənir ki, onları ifadə etmək zərurəti meydana çıxır. Bu sahədə bədii ədəbiyyat dil üçün geniş meydan açır. Belə ki, dildə olan sözlərə yeni məna vermək,sözə emosional çalarlıq gətirməklə onları müxtəlif məqamlarda müxtəlif formalarda işlətmək funksiyası məhz bədii ədəbiyyatın üzərinə düşür. Bədii üslubda müxtəlif söz qruplarına müraciət olunaraq onlardan rəngarəng sözlər seçib onları yerli-yerində işlətmək sənətkarın dildən yaradıcı şəkildə istifadə etməsini, ustalığını göstərir. Buna görə də N.Xəzri əsərlərinin dili onun fərdi yaradıcılıq üslubunun başlıca xarakterik xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir. Çünki bu dil ümumxalq dilinin bütün canlı ifadə vasitələrinə əsaslanmaqla güclü bədii-estetik, emosional təsir gücünə malik olan bədii dil nümunəsidir. Sənətkarın əsərlərinin dilindəki leksik laylar məzmun və mənasına görə bir-birindən fərqlənir. Hər bir leksik vahid leksik-semantik mənası,obrazlılığı,emosional-ekspressiv keyfiyyətləri ilə seçilir. Buna görə də N.Xəzri əsərlərində işlənmiş dil vahidlərini bədii üsubda işlənmə məqamına və funksiyasına görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1.Ümumişlək sözlərin səciyyəsi 2.Termin səciyyəli sözlər 3. Dialektizmlər 4. Onomastik leksika Ümumişlək sözlərin səciyyəsi Dilimizin lüğət tərkibinin mühüm bir hissəsini mənası hamı tərəfindən başa düşülən, insanların gündəlik nitqlərində istifadə etdikləri ümumişlək sözlər təşkil edir. Bu sözlər dilimizin lüğət tərkibinin əsasını təşkil etdiyi üçün dili bunlarsız təsəvvür etmək olmur. Ümumişlək leksikadan insan həyatının bütün fəaliyyət sahələrində istifadə edilir. Çünki bu sözlər gündəlik həyatımız, məişətimiz üçün ən vacib anlayışları-əşya və əlamətləri, hadisələri hamının başa düşdüyü tərzdə ifadə edən leksik vahidlərdir. Qədim dövrlərdən dilimizin lüğət tərkibində dəyişməz qalan, sabit mövqe tutan ümumişlək sözlər üslub baxımından neytral olduğu üçün bütün üslublarda işlədilir. Üslublar arasında bu cür ortaq mövqe tutduğuna görə ümumişlək sözləri «üslublararası leksika» da adlalandırmaq olar. Dilin lüğət fondunun əsasını təşkil edən ümumişlək sözlər bütün üslublar kimi, bədii üslub üçün də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, «ümumişlək sözlərlə bədii əsərlərdə ən sadə, təbii və zəruri hadisələr haqqında ətraflı məlumat verilir və onlar təsvir olunur. Bədii əsərlərdə hadisələrin, obrazların, mənzərələrin bədii və obrazlı təsvirini sadə, aydın, anlaşıqlı sözlərlə ifadə etmək mümkündür. Bunlar eyni zamanda xüsusi üslubi rəngarəngliyə malik sözlər və ifadələrin meydana çıxmasında mühüm rol oynayır. Əsas vasitə kimi özünü göstərir» [38, 168-169]. Ümumiyyətlə, ümumişlək sözlər dərin mənalı fikirlər və ən incə, zərif duyğular, hissləri ifadə edən nitq vahidləridir. Məhz buna görə də hər bir sənətkar ümumxalq dilinin nüvəsini təşkil edən ümumişlək sözlər vasitəsilə istədiyi bədii lövhəni yarada bilir. N.Xəzri yaradıcılığından nümunə gətirdiyimiz aşağıdakı bədii parça fikrimizi təsdiqləyə bilər: Uca zirvələrin ucası anam, Əsrin bəyaz saçlı qocası anam! Bu axşam saçlarımda Gəzdi ana əlləri, İsti ana əlləri. Boz çinar yarpağıdır O göy damarlı əllər, Bu evin dayağıdır Doğma
Qabarlı əllər! Üstümdə zaman-zaman Əsdi ana əlləri. Neçə dərdin yolunu Kəsdi ana əlləri, İsti ana əlləri. Yenə də saçlarımda Gəzdi ana əlləri. Titrədi yarpaq kimi, Əsdi ana əlləri [124, 211]. Göründüyü kimi, yuxarıdakı bədii parçalar bütövlükdə ümumişlək sözlər – ana, əl, saç, yarpaq, dərd, ev, doğma və s. əsasında qurulmuşdur. Şair bu cür sadə, aydın sözlər vasitəsilə özünün incə, dərin hiss və duyğularını ifadə etmişdir. Özünəməxsus üslubi keyfiyyətlərə malik olan sözlər və ifadələr ədəbi dildə olduğu kimi, bədii dildə də ümumişlək sözlər vasitəsilə meydana çıxır. Çünki emosional-ekspressiv, sadə, loru, danışıq, alınma, termin, köhnəlmiş sözlər, neologizmlər və s. kimi leksik vahidlərin əsl üslubi keyfiyyətləri məhz ümumişlək sözlərin sayəsində özünü göstərir. Məsələn;
Onu görüm, ata can! Ayılıram xəyalatdan: - Qalx, əzizim, qalx, ayıl [127, 13-14] 2) Axı, o Kar Həsən hansı qoduqdur? - Necə, kəs səsini, fərsizin biri! [127, 97] Boğazdan yuxarı tərif deyincə Ürəkdən çor demək daha yaxşıdır [127, 25] 3) Sanki mənim ürəyimdən Qan yerinə axdı od, Şimşək kimi varlığımı Büryan etdi, yaxdı od [127, 15]
Artıq atomu da parçalamışdır [127, 61] Xəstəliklər yada düşsəydi bir-bir?! Stenokardiya, ya da infarktdır?! «Kamfora», «kafein», daha bəs nələr? [127, 72-73]
Sükut etdi ixtiyar [127, 12]
Bu söz müdam axardı [127, 8] Gəlir bircə düşmən tankı… [127, 9]
Onun şehli bir çiçək Dərib yerdən üsulluca Baxardı heyran-heyran [127, 7]
Yuxarıda qeyd etdik ki, emosional-ekspressivlik kimi mənalar bildirən leksik-üslubi vahidlərin özünəməxsus fərdi xüsusiyyətləri onların ümumişlək sözərlə birgə işlənməsi sayəsində meydana çıxır. Lakin ümumişlək sözlər özləri emosional-ekspressivlik kimi məna çalarlarından azaddır. Məhz bu cəhətinə görə diçilikdə bir sıra alimlər – Y.R. Qepner [99, 52], L.R.Zinder, T.V.Stroeva [102, 368] bu sözləri «neytralitet leksika» adlandırırlar. Lakin bu termin adı altında ümumişlək sözlər ifadəlilik baxımından zəif mənalı sözlər kimi başa düşüldüyündən bir sıra alimlər – A.N.Qvozdev [97, 9], A.İ.Efimov [101, 209], E.V.Uxmılina [116, 8] isə haqlı olaraq bu termini qəbul etmirlər. Çünki ümumişlək sözlərin hamısını üslubi cəhətdən «neytral sözlər» adlandırmaq düzgün olmazdı. Onların arasındakı mənalı, ifadəli sözləri sənətkar bədii dildə məqamından asılı olaraq elə işlədir ki, bu sözlər emosional-ekspressiv mənalar ifadə edir. Sözsüz ki, bu cür mənalar ifadə edən ümumişlək sözlər ümumüslubi xüsusiyyətini itirərək bədii üslubun xüsusi nitq vahidinə çevrilir. Titrədi, sızladı könlümün simi [127, 51] Solğun yanaqları nura boyanır, Yastı bir daş üstə oturur qoca [127, 83] Hər qızaran üfüq, parlayan səhər Dağları, daşları bəzədi, keçdi [127, 90] Nə qədər axşamlar gəlib dünyaya, Belə faciəli axşam gəlməyib [128, 20]
«Sözün çoxmənalı olması sözün ümumişlək və lazımlı olma dərəcəsindən,müxtəlif sözlərlə əlaqəyə girmək imkanından, bu və ya digər qrammatik kateqoriyaya aid olmasından, sözün quruluşundan, dildə olan ehtiyatın məhdudluğu və təcrübənin sonsuz konkretliliyi arasında olan ziddiyyətlərdən, məcazlaşmadan asılıdır. Çoxmənalı sözlər dildə mövcud olan sözlərin öz mənasını dəyişməsi, genişləndirməsi, bir sıra əlavə mənalar kəsb etməsi ilə, bir sözün öz əvvəlki mənasını saxlamaqla yeni mənalar qazanaraq həm köhnə, həm də yeni məfhumları ifadə etməsi, xalqın əmək fəaliyyəti, adət-ənənələri, bədii zövqü, əşya və hadisələrin oxşar cəhətlərinin ümumiləşdirilməsi, məntiqi amillərə əsasən oxşar əlamətlər əsasında məfhumların yaxınlaşdırılması sözün əsas mənasının məcazlaşması və s. yollarla əmələ gəlir» [38, 37]. Məlumdur ki, dilimizdə ən sadə və işlək sözlərin əksəriyyətini çoxmənalı sözlər təşkil edir. Məsələn, qaş, baş, göz, qızıl, qara, acı, şirin, açmaq, döymək, dəymək, gün, il, gecə, qış, kök, dolanmaq, gəzdirmək və s. Çoxmənalı sözlərin öz həqiqi mənasından başqa, əlavə məcazi mənalar kəsb etməsi onları olduqca ifadəli və mənalı edir. Bu da onlardan geniş istifadə olunmasına səbəb olur. Ona görə də ümumişlək sözləri «neytralitet leksika» adlandırmağa heç bir əsas qalmır. Eyni zamanda onu da qeyd edək ki, bədii ədəbiyyat söz üçün geniş meydan açdığı üçün çoxmənalı sözün də ifadə imkanları geniş və zəngindir. Belə ki, polisemantik mənaya malik olan söz müxtəlif mənalar ifadə etdiyi üçün fonetik tərkibcə eyni olan söz müxtəlif anlayışlar bildirir. N.Xəzri poeziyasından gətirdiyimiz nümunələrlə fikrimizi aydınlaşdıraq:
Bu günəş, yoxsa aydı? [123, 31]
Nə açılır dodağım [127, 14] 3) Bir az sonra zəng vurub Abuzərə üz tutur [127, 67]
Bəzən şair çoxmənalı xüsusiyyətə malik olan ümumişlək sözün semantikasını genişləndirmək məqsədilə onu bədii-üslubi cəhətdən yeni bir anlamda işlədir: Yer kürəsi iki rəngdən yoğrulmuşdu – Qara ilə qırmızıdan. Ölümə mərdanə getdi cavanlar –
Nə zaman ki, mavi göylər Geyinərdi qırmızı [127, 7]
Ümumişlək sözlərin bədii üslubdakı funksional rolunu müəyyənləşdirərkən məlum olur ki, bu sözlər başqa sözlə birləşərək sabit birləşmələr-frazeoloji birləşmələr əmələ gətirir. Bununla da yazıçı ümumişlək sözlərin çoxmənalılığından yaranan frazeoloji ifadələr vasitəsilə fikrin obrazlı və emosional – ekspressiv ifadəsinə nail olur. Məsələn; Həsrət səhrasında bir içim suyum, Sevgi qitəsində gur ümmanımsan Ay ana dilim! [124, 199-201] Hər sözün rəngi var, hər sözün ətri [122, 201-203]
Vaxtsız əsdi qış Fəlakət qılıncı Çıxdı qınından Əsdı ölüm küləkləri O, ümid, sədaqət heykəli kimi Gəzər iftixarla Torpaq üstündə [124, 225-234] Bir ümid körpüsü Uzanıb gedir
Coşar tufanlar Sevgi vadisində Çağlayan seldir Səslənən ürəyin
Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|