AZƏrbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ
II FƏSİL NƏBİ XƏZRİNİN DİLİNDƏ LEKSİK-SEMANTİK KATEQORİYALAR
Yüklə 0,79 Mb.
|
|
II FƏSİL NƏBİ XƏZRİNİN DİLİNDƏ LEKSİK-SEMANTİK KATEQORİYALAR Sinonimlər Azərbaycan ədəbi dili olduqca rəngarəng, gözəl bədii ifadə üsuluna, zəngin lüğət tərkibinə malikdir. «Şübhəsiz ki, dilin leksik tərkibi yalnız leksik-semantik söz qruplarının məcmuyundan ibarət olmayıb, hər şeydən əvvəl dil sistemindəki vahidlərin daxilindəki leksik-semantik qruplaşmaların müxtəlifliyindən ibarətdir» [108, 194]. Dilimizin əsas semantik kateqoriyalarından olan sinonimlər lüğət tərkibinin mühüm bir hissəsini təşkil edərək, dilimizin özəl xüsusiyyətlərini özündə qoruyub saxlayan leksik vahidlərdir. Sinonimlər üçün əsas xarakterik xüsusiyyət onların bir ümumi mənanı ifadə etmələridir. Lakin bir ümumi məna ifadə etsələr də, müəyyən bir sinonim cərgədən ibarət olan sözlər həm incə məna bildirmələri, həm də üslubi cəhətdən bir-birindən fərqlənirlər. Çünki sinonimlər ifadə etdikləri ümumi mənalarına görə bir-birinə nə qədər yaxın olsalar da, polisemantik xarakter daşıyır. «Hər bir sözün – sinonimin öz işlənmə yeri, ifadə forması və təsir qüvvəsi vardır. Əgər bir münasibətlə sinonimin bir formasını işlətmək yaxşıdırsa, digər münasibətlə onun başqa formasından istifadə etmək məsləhətdir. Bu da danışan və yazanın sözdən istifadə etmək bacarığından asılıdır. Əgər belə olmasa idi, o zaman sinonim sözlərə ehtiyac qalmazdı, dil onlardan birini saxlayar, digər formalarını isə arxaikləşdirər və beləliklə də, sinonimlik aradan çıxardı. Halbuki sinonimlər dilimizdə çox inkişaf etmişdir» [81,167]. Bu fikri N. Xəzri yaradıcılığında hər hansı bir sinonim cərgəni linqvistik təhlil etməklə daha aydın görə bilərik. Məsələn; Meşə pıçıldayır, bulaq danışır? [123, 62] misrasında pıçıldamaq, danışmaq sözləri ümumi bir anlayış bildirir. Lakin danışmaq sözü hər hansı bir fikri normal şəkildə deməyi bildirirsə, pıçıldamaq sözü isə bu məfhumu bir qədər kiçildərək fikri emosional-ekspressiv mənalarla ifadə edir. Göründüyü kimi, sinonimlər bir-birini heç də tam, dəqiqliyi ilə əvəz edə bilmir. Əksinə, sinonim cərgədə işlənən hər bir sinonim sözün özünün xüsusi məna çaları və üslubi məqamına görə nitqdə özünəməxsus yeri vardır. Hər hansı bir sinonim məqsədsiz olaraq digər bir sinonimin yerində işlənmir: «Sinonimlərin zənginliyi dilin zənginliyinin əsas şərtlərindən biridir. Çünki hər bir sinonim nitqin ifadəsinə bu və ya başqa dərəcədə yeni məna çalarlığı gətirir» [65, 117]. Bəzən sinonimlərin eyni mənanı ifadə etməsi göstərilir. Lakin belə sözləri sinonim yox, dublet adlandırmaq daha məqbul sayılır. Dubletlər dili ehtiyac olmadan sözlərin təkrarlanması ilə ağırlaşdırır və ifadənin işləkliyini pozur. «Dubletlər forma və mənşəyi müxtəlif olan sözlərdir; onlar mətnə görə neytral olur, çünki mənaca bir-birinin tam eyni olan sözlərdir» [23,28]. Dubletlər dildəki ifadənin sürəkliliyini ləngitsə də, N. Xəzri poeziyasında fikri qüvvətləndirmək məqsədi ilə bunlardan ustalıqla istifadə olunmuşdur: O, hər kəsdən gizlənirdi, qəlbdə günahı, suçu [123, 92] Mən ki, bir dünyalıq baharam, yazam [123, 171].
Sinonimlər üçün əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri də onların eyni fikri,məfhumu rəngarəng üslubi boyalar və çalarlarla ifadə etməsidir. «A.İ.Efimov doğru olaraq yazır ki, sinonimik vasitələr bədii dili rəngarəng edir, gözəlləşdirir, onun ifadə üsulunu müxtəlifləşdirir,zənginləşdirir» [66, 119]. Məhz bu xüsusiyyət sinonimləri nitqin məzmununa və işlənmə yerinə görə işlətməyə imkan verir. Ona görə də sinonimlər nitq üçün ən mənalı,vacib,işlək leksik vahidlərdir. XIX əsrin görkəmli rus dilçisi A.İ.Davıdov sinonimlərin rolundan bəhs edərkən sinonimsiz nitqi rəngsiz şəkilə bənzətmişdir. Hər hansı bir sənətkarın dilində sinonimlərin azlığı onun üslubunun kasıblığı ilə izah edilir. Çünki sinonimlər təkrarçılığa yol verməmək üçün sənətkarın əlində yeganə vasitədir. Eyni zamanda təkrarçılıqdan qaçmaq məqsədilə işlədilən sinonimlər əvəz etdiyi sözün əvəzləyicisi olsa da, lakin incə mənalarına görə bir-birindən fərqlənirlər. Dildə olan sinonim cərgələrin inkişafı daha çox bədii ədəbiyyatda genişlənir, zənginləşir. Əsasən də, hər bir sənətkarın fərdi üslubu ilə əlaqədar poeziyada sinonimlərin əmələgəlmə yolları və sinonim sözlərin sırası artır. «Sinonim sözləri təyin edərkən bunlardakı əsas və əlavə mənalar cərgəsini meydana çıxarmaq mühüm məsələdir. Çünki sinonim cərgədə sözlər tamamilə eyni mənanı ifadə etmir və mənada dəyişiklik yaratmadan bir-birini əvəz edə bilmir. Sinonim sözlər kontekstdə bir-biri ilə əvəz edildikdə müəyyən dərəcədə incə məna dəyişikliyi əmələ gəlir» [63, 5]. «Məcazlaşdırma,çoxmənalılıq,söz yaradıcılığı,sabit söz birləşmələri-frazeoloji ifadələr,sadə danışıq dili sözləri,dialekt sözləri,arxaik sözlər və s. sinonim cərgələrin yaranması, genişlənməsi üçün imkan yaradır. Çünki hər bir yazıçı dildəki mütləq sinonimlərdən istifadə etməklə yanaşı, özü də yeni sinonim sözlər-cərgələr yaradır» [66,119-120]. «Bəzən sözlərin metaforikləşməsi və obrazlı ifadə forması sinonimlərin müəyyənləşdirilməsində çətinlik törətsə də, eyni zamanda sinonim cərgələrin genişlənməsinə imkan yaradır. Sinonim sözlərin sinonimliyi başlıca olaraq sözlərin semantik – struktur cəhətdən uyğun gəlməsi ilə şərtlənir» [90,88]. Deməli, sinonim cərgələrin yaranma yolları və mənbələri müxtəlifdir: 1. Sinonimlərin zənginləşməsində əsas meyar kimi polisemantik sözləri və frazeologizmləri qeyd etmək olar. Çünki sinonim cərgələr polisemantika sayəsində artır, zənginləşir. Çoxmənalı sözün həqiqi mənasından başqa, məcazi mənası da semantikasına görə bu və ya digər sinonimik cərgəyə daxil olaraq,onun bərabərhüquqlu üzvü ola bilir.Məsələn, kömək-yardım sinonim cərgəsi arxa-dirək-qanad-inam kimi sözlərin məcazi mənaları hesabına zənginləşməklə yanaşı, sinonim lərin obrazlılığı, ifadəliliyi də artır. Eyni zamanda bu məcazlar özləri də bir-birindən özünəməxsus məna çalarları və üslubi boyalarla fərqlənirlər.Belə ki,arxa-dirək obrazlı ifadələrindən fərqli olaraq,qanad-inam sözləri daha yüksək emosional-ekspressiv mənaya malikdir.Sinonim cərgənin belə gözəl məna rəngarəngliyi onun bədii-üslubi əhəmiyyətini daha da artırır.Bunu N.Xəzri poeziyasına məxsus olan aşağıdakı şeir parçasında görmək olar: O, mənə qanaddır, mənə inamdır! [123, 197] Mənim çinar boylu nəvələrim, siz, Mənim arxamsınız, dirəyimsiniz [124, 67].
Bəzən çoxmənalılıq xüsusiyyəti sözə bir neçə sinonimik cərgədə iştirak etmək imkanı verir.Məsələn,inam məcazi mənada arxa-dirək-qanad sözləri ilə bir sinonimik cərgəyə daxildirsə, həqiqi mənada inam-əmin-arxayın-etibar-ümid-etiqad-inanc-inanış kimi sözlərlə sinonimik cərgə yaradır. Elə buna görə də hər bir sinonimik cərgədə sinonimləri ardıcıl olaraq öz ətrafında birləşdirən, cərgədəki sözlərin ümumi leksik mənasını bildirən dominant-aparıcı söz olur. Bu söz üslubi cəhətdən neytral və emosional-ekspressiv mənadan azad olur. Buna baxmayaraq, çox vaxt sinonimik cərgədə dominant sözü seçə bildiyimiz halda, bəzən bu sözün seçilməsi mümkün olmur. Məsələn; Sənin gözəl-göyçək Oğul, qızın var [124, 171]. Yuxarıdakı bədii parçada verilən qoşa işlənmiş gözəl-göyçək sinonimlərindən hansı sözün dominant olduğunu müəyyənləşdirmək çətindir. Çünki hər iki söz sinonimik cərgədə bərabərhüquqludur. 2. Sinonim cərgəni təşkil edən dil vahidlərindən biri də frazeoloji birləşmələrdir. Dildə frazeologizmlərdən ibarət xüsusi sinonim cərgələr yoxdur. Lakin buna baxmayaraq, hər hansı bir frazeologizm müəyyən bir sözün ekvivalenti ola bilir. Bu zaman frazeologizmlər semantikasına görə sinonimik cərgəyə daxil olub, onun bərabərhüquqlu üzvü olur. «Sinonim frazeoloji vahidlər mənaca yaxın və ya bərabərhüquqlu olsa da, mənanı adi sözlər kimi neytral şəkildə deyil, emosional boyalarla ifadə edə bildiyindən işlənmə dairəsi və üslubi rəng etibarilə fərqlənir» [55,113]. Ona görə də yazıçıdan sinonim cərgəyə daxil olan frazeoloji ifadələrdən daha münasibini seçib işlətmə ustalığı tələb edir: Gözlər kədərlidir, gözlər qapqara, Baxışlar söz açır sirli mənadan [124, 80]. Dayandım, ayağım qopmadı yerdən, Sanki dilə gəlib kimsə danışdı [124, 193] Susdu,nəfəsini bir anlıq dərdi [124, 25]. Ağzına su alıb sən niyə susdun Səndən ev dərdinə qalan olarmı? Qız yenə dinmədi, sakitcə durdu, Baxırdı hər ötən nadan harına [124, 132]. Varam alnı açıq, varam üzü ağ [123, 104] Vicdan üfüqümüz safdır, təmizdir [123, 101]. Mən gedirəm, qoşalaşır kölgəmiz Gecə keçir, yuxu qaçır, yatmıram [123, 81]. Nümunələrdəki danışmaq-söyləmək-dinmək sinonimik cərgəsi söz açmaq-dilə gəlmək; susmaq-dinməmək-sakit durmaq sinonim cərgəsi nəfəsini bir anlıq dərmək-ağzına su almaq; təmiz-saf-ülvi sinonimik cərgəsi alnı açıq-üzü ağ və s. kimi frazeoloji birləşmələr hesabına zənginləşmişdir. Frazeoloji birləşmələrə xas olan fıkrin yığcamlığı, obrazlılığı, ifadəliliyi, ekspressivliyi onlardan istər sadə danışıq dilində, istərsə də bədii dildə istifadə olunmasına ehtiyac duyur. Bu cəhətdən fikrin daha təsirli, emosional, qüvvətli ifadə olunması üçün sinonim cərgədə dominant sözü çox vaxt onun sinonimik frazeoloji ekvivalenti ilə əvəz edirlər. Məsələn,ağlamaq sözünün yerinə bədii ədəbiyyatda,əsasən,frazeoloji qarşılığı olan sinonimlərindən istifadə olunur. Bunu Nəbi Xəzri yaradıcılığından gətirdiyimiz nümunələrdən aydın görə bilərik: Qəmləndim, sevindim, ağladım, güldüm
Bir ümman yaş tökdü dostlar, qohumlar Eynəkdən, güzgüdən, pəncərələrdən [123, 166]. Baxışında kədər, Gözlərində nəm [124, 173] Burda həyat ilə, ölüm üzləşib Axıb göz yaşı tək şeh kainatdan [123, 178].
O, bir də qalxmadı, əbədi yatdı [124, 38]. Məni kəndimdəki ata evindən, Özünüz aparın axır mənzilə [124, 115]. Vay o gündən - ömrün axır anında, Gözünüzü qapayan da olmadı! [123, 76] Qara tellərini Erkən ağ hördün [124, 174].
4.Sinonim cərgələrin zənginləşməsində canlı danışıq dili sözlərinin də rolu vardır. Çünki sinonim cərgədə işlənən sözlərin hamısı dildə eyni dərəcədə işlənmə imkanına malik deyil. Belə ki, bu sinonim sözlərin bəziləri yalnız ədəbi dildə işlənsə də, bəziləri isə həm də canlı danışıq dilində işlənir. Bütün bunları nəzərə alıb deyə bilərik ki, bir çox sənətkarlar kimi N.Xəzri də öz yaradıcılığında nə qədər bədiiliyə,poetikliyə üstünlük versə də,bir o qədər də canlı,sadə xalq danışıq dilinin gözəlliyini qoruyub saxlamışdır. Çökdü qəlbə kədər, qəm, Soyuq yellər əsəndə [123, 210] Kədərli, qüssəli bu səhər çağı, Yaxşı ki, qapını sən açdın mənim! [124, 193] Eşqin gecələri kədərli, məhzun [124, 53] Yoxsullara dərsə durar, Zənginlərlə bəhsə durar [124, 91]. Çəmənin sonsuzu, göyün əngini, Ona təbiətdən bir ərməğandır [123, 153]. Gedin asta-asta, dalğın, pərişan [124, 115] Oldun müsafiri sən bircə anın [124, 112]
5.Dildə sinonim cərgələrin genişlənməsində dialekt sözlərin də əhəmiyyəti vardır. Dialektizmlərin sinonim cərgədə işlənməsi bədii üslubun ehtiyacından əmələ gəlir. Əsasən, nəsr əsərlərində hər hansı bir personajın yaşadığı yeri, onun həyat tərzini daha qabarıq nəzərə çarpdırmaq üçün istifadə olunan dialektizmlərə, bəzən poeziya dilində də rast gəlinir. Təbii ki, bu dialektizmlərin mənası başa düşülən, anlaşılan sözlərdir. Çünki dialektizmlərə müraciət edən hər bir sənətkar işlətdiyi sözün dar çərçivədə olan dialektdə deyil, müəyyən qrup dialektlərdə işlənməsini nəzərdə tutur. Hər bir sənətkar kimi, görkəmli şairimiz N. Xəzri öz yaradıcılığında az da olsa, dialektizmlərdən istifadə etmişdir. Məsələn; Bir çaya döndüm ki, sısqa axıram [123, 46]. Axdı gözlərindən yaş gildir - gildir, Yuxudan oyandım... yenə tənha - tək [123, 85] Köklərdən bir şiv ucaldı.
əllər kəsildi [123, 98]. Tərif atı yeyindir, qürur atı ceydaraq, Yaraşarmı qüruru haqsızlıqla haqlamaq [124, 21] Bu misallarda sısqa-dildə zəif; gildir-gildir-ədəbi dildə gilə-gilə;şiv-qanqal; yeyin-tez, cəld, yaxşı; ceydaraq-asta, ləng mənaları vardır. Məlum olduğu kimi, şair dialektlərə məxsus olan bu sinonim dialektizmləri heç də məqsədsiz işlətməmişdir. Poeziyanın üslubi ehtiyacından doğan tələbi ödəməklə şeirə yeni kolorit gətirmişdir. 6. Sinonim cərgələrin genişlənib zənginləşməsində alınma sözlərin də müəyyən qədər rolu vardır. Alınma sözlər hesabına artan sinonim cərgələrdə bu sözlərin öz dilimizdə ekvivalenti olur. Məsələn; Oldun müsafiri - Sən bircə anın [124, 112] Nurani qonağım Xəyala döndü [124, 84] Ey İnsan! Dünyaya
yaxşı mehman ol! [124, 61] Bu nümunələrdəki qonaq-müsafir-mehman sözləri sinonim cərgə təşkil edir. Bu cərgədə qonaq sözü öz doğma Azərbaycan dilimizə, müsafir-ərəb, mehman-fars dilinə məxsusdur. Bu sözlərin hər üçü ümumi bir mənanı bildirsə də, lakin qonaq sözü həm ədəbi dildə, həm də sadə danışıq dilində daha işləkdir, digər iki alınma söz-müsafir, mehman sözləri daha çox ədəbi-bədii dildə istifadə olunur.Buna baxmayaraq, bu sözlər dilimizə başqa dillərdən keçsələr də, sinonim cərgədə olan sözlərlə sinonimik əlaqəyə girərək onun bərabərhüquqlu üzvü ola bilir. 7.Sinonim cərgədəki sinonimlərin artmasında köhnəlmiş və arxaik sözlər az da olsa iştirak edir. Belə sözlərin çoxu dilimizə başqa dillərdən keçən leksik vahidlərdir. Bu sözlər vaxtilə dilimizdə fəal olsalar da, indi isə lüğət tərkibimizin passiv fonduna keçərək köhnəlmişlər.Müasir Azərbaycan dilində, əsasən, üslubun tələbi ilə poetikada ahəngdarlığı artırmaq,ekspressiyanı daha da gücləndirmək üçün belə arxaik sinonimlərdən istifadə edilir. Məsələn; Nəsimi yanaşır...o,müdrik, nədim! [123, 29] O, hər kəsdən gizlənirdi, qəlbdə günahı, suçu [123, 92].
Sanki avizələr səpdikcə ziya Zəncir çiçəyinin salxımlarıdır [123, 115].
8.Bədii dildə sinonim cərgələr poetik sinonimlər vasitəsilə də zənginləşir. «Məlum olduğu üzrə, bədii üslubun poeziya və nəsr kimi böyük qollarının hər biri inkişaf etdikcə müəyyən sözlər məhdud bir dairədə işlənməyə başlayır. Belə ki, bir qrup sözlər klassik şeir dilində olduğu kimi müasir poetik əsərlərdə də istifadə edilir. Bu da təbiidir» [26,39]. Hər bir sənətkar,şair çalışır ki, mümkün qədər öz yaradcılığında elə söz və ifadələrdən istifadə etsin ki, burada poetik obrazlılıq, ifadəlilik, emosionallıq və ekspressiya güclü olsun. Bu da bədii dilin, üslubun daxili tələbindən meydana gəlir ki, sənətkar bu imkandan istifadə edir. Çünki əgər sənətkar gündəlik danışıq dilindəki sözlərdən çox istifadə etsə, daxilən keçirdiyi hissləri, istək və arzularını oxucuya çatdıra bilməz. Məhz buna görə də bədii dildə poetik sinonimlər meydana gəlir və bir daha şeir dilinin təsir gücünü, bədii gözəlliyini artırır. N.Xəzri yaradcılığından gətirdiyimiz nümunələrdən bunu aydın görə bilərik: Dəyəndə gözümə o qız, o afət, Qəlbimi dindirən lal baxışıdır. Eşqimin sultanı - o gözəl qızı Həm görmək istərəm, həm də görməmək [123, 13]. Durna qatarıdır - o zərif qaşlar Payızda gedərkən məni də apar [123, 224]. Səma yerdən küsdü, Yer göydən küsdü [124, 34]. Endi yerə Günəş - göylərin tacı [123, 98] Sevgi vadilərində Həqiqətlə yanaşı səslənir ağ yalan da [123, 145] Ehmalca telləri oxşadım ki, mən Pərişan söyüdlər saçıydı, sanki [124, 19]
Məlumdur ki, sinonimlər bədii dildə daha geniş mənaya malikdir. Çünki bədii dildə üslubun tələbi ilə sinonim cərgələr ədəbi dil və funksional üslubi mənbələrdən qaynaqlanaraq genişlənir, zənginləşir.Sinonim cərgənin işlənmə məqamını A.V.Kalinin izah edərkən yazır: «Sinonimlərin bir tipi də müxtəlif üslublu sinonimlərdir. Eyni bir əşyanı, hərəkəti, əlaməti ifadə edən sözlərin müxtəlif üslubi rəngləri olur» [104, 79]. Məhz buna görə də dilçilikdə sinonimləri, əsasən, 2 cəhətə görə fərqləndirirlər: 1) ideoqrafik və ya semantik sinonimlər 2) üslubi və ya emosional-ekspressiv sinonimlər Semantikasına görə fərqlənən sinonimlərə ideoqrafık sinonimlər də deyilir.
Nədir yaxın eldə,uzaq diyarda [124, 134] Əzizdir öz yurdum,
Mən ki vətən deyən təriqətdəyəm [124, l99]. Bu sinonim cərgədəki vətən-yurd-yuva-torpaq-el-diyar sinonim sözləri müxtəlif məna çalarları ifadə etsələr də, lakin ümumi bir mənanı, fikri bildirirlər. Semantik və emosional-ekspressiv sinonimlərdən ibarət olan sinonimik cərgələr bədii ifadə vasitəsi kimi, əsasən, bədii yaradıcılıqda istifadə olunur. Bu cür sinonimik cərgələri hər bir yazıçı,şair öz yaradıcılığında üslubi zərurətlə əlaqədar seçib işlədir. Çünki məcazlar, frazeoloji birləşmələr, evfemizmlər,ümumxalq danışıq dili sözləri,alınma sözlər,dialektizmlər, poetik söz və ifadələr, arxaizm və köhnəlmiş sözlərdən əmələ gələn sinonimik cərgələr bədii-üslubi məqsədlə lazım olan sözün seçilib istifadə edilməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bədii əsərlərin dilində mövzu, məqsəd və üslubla bağlı olaraq kontekstdaxili sinonimlər də əmələ gəlir. Bu cür sinonimlərin əmələ gəlməsi bədii dildə ona görə mümkündür ki, «sinonimik münasibətlərin və əlaqələrin məna sərhədləri burada ümumi dilə məxsus semantikasından fərqli olaraq qat - qat genişlənir» [26,46]. Bu hal o zaman meydana çıxır ki, əşya və hadisələri adlandıran hər hansı bir söz digər bir sözlə özünün leksik mənasına daxil olmayan ikinci dərəcəli əlamətinə görə yaxınlaşır və misrada sinonimlik təşkil edir. Lakin qeyd edək ki, bu sözlər kontekstdən ayrılıqda sinonimlikdən çıxır. Məsələn;
Doludur yer üzü qəmlə, təlaşla, Hələ deyilməmiş sözüm, ahım var [123, 166]. Söz ki, nə boyadır, nə də ki, riya [124, 7]. Dedilər ki,yeri isti,rahətdir [124, 53]. Sanki kəpənəkdin parladın, uçdun Budaq şaxələndi,yaşatdı səni [124, 80] Yansın qəlbdə ulduz - çıraq [124, 153] Bizi çulğamışdı Kasıblıq, azar [124, 156] Çağladı könlümün eşqi, həvəsi [124, 193] Görkəmli şairimiz N.Xəzri poeziyasından gətirdiyimiz bu nümunələrdə arzu-məhəbbət;qəm-təlaş;söz-ah;boya- riya; isti-rahət; parlamaq-uçmaq; şaxələnmək-yaşatmaq; ulduz-çıraq; kasıblıq-azar; eşq-həvəs sözləri kontekstdən kənarda sinonim deyil. Lakin şair misra daxilində hər hansı bir fikri, vəziyyəti daha dərin, inandırıcı, hərtərəfli, ifadəli şəkildə təsvir etmək üçün bu sözləri sinonimləşdirmişdir. Bu da bədii dildə sinonimlərin situativ sinonimlər sayəsində artmasını bir daha sübut edir. Bədii dildə sinonimik cərgədən bir neçə sinonim sözün seçilib işlənməsinə də təsadüf edilir. Bu zaman şeirdə ifadəlilik və obrazlılıq yaratmaq funksiyası seçilən tək sinonim sözün üzərinə düşür, lakin qoşa işləndikdə isə bu funksiyanı yerinə yetirmək bir neçə sinonim arasında bölünür. Elə buna görə də sinonimik cərgədən konkret şərait üçün bir sinonimin seçilməsi çətinlik yaradır. Lakin sinonimik cərgədən iki - üç sinonimi seçib işlətməyi də hər sənətkar bacarmır. Çünki şair elə sözləri seçməlidir ki,bunlar həm semantik, həm də üslubi cəhətdən fərqlənən sinonimlər olmaqla yanaşı, eyni zamanda poeziyada birləşərək fikri qüvvətli ekspressiya ilə ifadə etsinlər. Qeyd edək ki, sinonimlərin qoşa işlənməsi özünü müxtəlif formalarda göstərir: 1) sinonimlər qoşa işlənərək bir söz yaradır; 2) sinonimlər yanaşı işlənir. 1.Məlum olduğu kimi, ümumxalq dilində bir sıra məfhumlar sözlərin qoşa şəkildə işlənməsi ilə ifadə olunur. Bunların bir hissəsi sinonim sözlərin birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Belə ki, iki yaxın mənalı söz birləşib əvvəlki mənalarından müəyyən qədər fərqlənən yeni sözlər yaradır: Get el keşiyində dur ayıq - sayıq [123, 90] Nə sözlü - söhbətli Tamada vardı [124, 235]. Sən elə tanışdın Dərd - sərimlə [124, 30] Sonra da əl tutub dinməz - söyləməz, Onları evlərə aparan sənsən [124, 107] Zamanın al - əlvan çəmənlərində Gəlirsən yuxuma boylu - buxunlu [124, 80] Mən ehtiyac içindəykən Var - dövlətə biganəyəm Mən ad - sana yetişsəm də Şan - şöhrətə biganəyəm [124, 46]. Elə ki, dost - tanış geyindi qara, Sındı şeirimizin qolu - qanadı [124, 85].
2.Sinonimlər yanaşı işləndikdə qüvvətli bədii ifadə vasitəsi yaratmaqla sənətkara rəngarəng üslubi məqsədlərə nail olmaqda kömək edir. 1)Sinonimlər poeziyada yanaşı işlənməklə mənanı qüvvətləndirməyə xidmət edir.
Ey varlığım, ey həyatım, Sahildə dalğalar
Al qandan torpaq da od tutdu, yandı [124, 107]. Göründüyü kimi, sinonimlərin yanaşı işlənməsi fıkrin ifadəliliyini artırmaqla yanaşı,hər iki sinonim sözdə olan incə məna çalarları birləşərək ümumi anlayışı yüksək ekspressiya ilə ifadə edir. Onu da qeyd edək ki, burada məntiqi vurğu ikinci sinonim sözün üzərinə düşdüyü üçün bu söz semantikasına görə daha mənalı və ifadəli olur. 2) Sinonimlər poeziyada yanaşı işlənməklə eyni zamanda ifadənin dəqiqləşdirilməsinə kömək edir. Məsələn; O, bir də qalxmadı, əbədi yatdı [124, 38]. Titrətmə, qızdırma qucaqlaşaraq Çəkib aparırdı qızı harasa Axşam qayıtdılar pərişan, yorğun, Onlarda dilənçi xisləti varmı? [124, 132] Balıqlar oynaşır
Sanki dilə gəlib kimsə danışdı [124, 193]. Bu nümunələrdə isə sinonimlər yanaşı, ardıcıl gələrək fikri daha dəqiq və aydın şəkildə ifadə etmişdir. Burada dəqiqləşdirici funksiyanı yerinə yetirən ikinci sinonim söz birincinin mənasını aydınlaşdırmaqla yanaşı, eyni zamanda konkretləşdirmişdir. 3) Bədii dildə səmərəli üslubi vasitələrdən biri də poeziyada sinonimlərin ardıcıl, sadalama yolu ilə həmcinsləşməsidir. Bu halda sənətkar böyük obrazlılıq və ifadəliliyə nail olur. Məsələn; Dərdə, əzablara, haqsızlıqlara Nə qəmli baxırsan sən haqq dünyadan [124, 80] Elə bil əsrlər dindi, danışdı Müqəddəs məqbərə önündə yenə, Ürəklər saflaşır, təmizlənirdi [124, 103]. Cibi boş, rütbəsiz, Üst-başı cındır [124, 144] Sözlər büllur kimi, sözlər tərtəmiz [124, 208].
Bu dil rüşvətini, söz rüşvətini [124, 120]. Bu nümunədə kəsin,yığışdırın, qurtarın, bəsdir sinonim sözləri ilə şair yaltaqlığa, ikiüzlülüyə, boş-boşuna yalan söz vəd etməyə özünün mənfi münasibətini, kəskin etirazını bildirməklə, bir daha fikrin ekspressiyasını qüvvətləndirmişdir. 5) Poeziyada sinonimlərin yanaşı işlənməsi ahəngdarlığı artırır,şeirə musiqilik və axıcılıq gətirir. Bunu ayrı-ayrı sözlərdəki səs uyuşması-alliterasiya hadisəsi qüvvətləndirir. Rəhbərlər adıyla
Bu toyda, düyündə sənsiz deyildik [124, 112]. Dövrəmi almışdı güllər, çiçəklər [124, 77] Bağdad üfüqləri çənli, dumanlı, Ürəklər, diləklər ahlı, amanlı, Gedirəm sehirli, sirli aləmdə [124, 189] Beləliklə, müşahidələr göstərir ki, dilin müxtəlif mənbələri – polisemiya,frazeoloji birləşmələr, evfemizmlər, dialektizmlər, köhnəlmiş sözlər və arxaizmlər, alınma sözlər və poetizmlər hesabına artan sinonimik cərgələr,eyni zamanda üslubi, situativ və fərdi sinonimlər sayəsində də artaraq zənginləşir. Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|