ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva

"Mə-
nəvi hisslər nəzəriyyəsi"
əsərini yazdıqdan sonra o, gənc 
hersoqu Avropa boyunca səyahəti zamanı müşayiət etmək 
məqsədilə 1763-cü ildə kafedradakı vəzifəsini buraxmışdır. O, 
Fransada səyahəti zamanı dövrün bir sıra tanınmış incəsənət və 
elm xadimləri Fransua Kene, Ann Robert Jak Türqo, Jan Jak 
Russo ilə tanış olmuşdur. Adam Smit 1776-cı ildə Kerkoldiyə 
dönərək, "Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında 

---

100 
tədqiqatlar" əsərini yazmağa başlamış və bu kitab üzə çıx-
dıqdan sonra, Şotlandiyanın gömrük komissarı vəzifəsinə təyin 
edilmişdir. 
Bir iqtisadçı kimi A.Smit əvvəlki yüzillik ərzində 
alimlərin ideyalarıını ümumiləşdirmiş, iqtisad elminin 
kateqoriyalar sistemini, metodlarını, prinsiplərini işləyib 
hazırlamış, İngiltərə və digər ölkələrdə, XIX əsrdə inkişafa 
əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Smitin bəzi müddəaları öz 
əhəmiyyətini hələ də saxlayır. Həm marksizm, həm də qeyri-
marksizm elmində Smit klassik siyasi iqtisadın ən görkəmli 
nümayəndəsi hesab olunur. Klassiklərın arasında Smitin 
rolunun şərhində başlıca fərq ondan ibarətdir ki, marksizm 
Smit təlimini, ilk növbədə, K.Marksın iqtisadi sisteminə, 
xüsusilə onun əmək-dəyər nəzəriyyəsinə və izafi dəyər 
nəzəriyyəsinə gedən yolda elmin inkişafında mərhələ kimi 
nəzərdən keçirir. Qeyri-marksizm elmi isə onu daha geniş və 
daha az ideologiyalaşmış mövqelərdən izah edir. 
A.Smit əmək-dəyər nəzəriyyəsinin ən sadə postulatlarını 
qəbul edir və göstərir ki, o, əmtəə mübadiləsini yalnız cəmiy-
yətin primitiv halında tənzimləyir. Halbuki istehsal alətləri 
fondu kimi dərk olunan kapital əmək prosesində zəif rol oyna-
yır. Kapitalizm şəraiti üçün Smit əmtəə dəyərinin formalaş-
masında, eləcə də bölüşdürülən məhsulda istehsal amillərinin 
paylarının müəyyən kapitalın və əməyin birgə iştirakı ideyasına 
meyil edir. Smitə görə cəmiyyət üç əsas sinifdən – kapitalist-
lərdən, muzdlu fəhlələrdən və torpaq sahiblərindən ibarətdir. 
Özü də o, torpaq sahiblərinin, əməyi qeyri - məhsuldar əhali 
qruplarının, ev qulluqçularının və dövlət idarəetməsinə qədər 
olan ictimai qulluq sferası işçilərinin ictimai əməyinə son 
dərəcə tənqidi yanaşırdı. 
A.Smit iqtisadi sistemin qurulmasının əsas prinsiplərini 
araşdıraraq, maddi istehsal məhsullarını millətin sərvətinin əsa-
sı olması qənaətinə gəlmişdir. Dövlətin, ölkənin iqtisadiyyatı-

---

101 
na tamamilə qarışmaması prinsipini millətin sərvətinin şərti ki-
mi qiymətləndirmişdi.
12 
A.Smit izah edirdi ki, istehsalın məqsədi istehlakçıları 
təmin etməkdir. O, deyirdi ki, könüllü mübadilədə insanlar öz 
xüsusi maraqlarını güdməklə istehlakçıların maraqlarına xid-
mət edirlər. Onlar istehlakçılara daha çox fayda verə biləcəkləri 
işlər və biznes sahələri üzrə işləyərkən daha yaxşı necə 
ixtisaslaşmağı müəyyən edirlər.
Lakin mübadilədə qazanılan uğurlar da insanları yeni 
məhsullar istehsal etməyə, yeni işlər görməyə, istehsalın yeni 
yollarını axtarmağa ruhlandırır. Smit deyirdi ki, biz iqtisadiy-
yatın "gözəgörünməz əli" ilə idarə olunmaqla, dövlətin maddi 
sərvətini artırır və bu zaman bazardakı istehlakçılara daha yaxşı 
xidmət etmək üçün öz fərdi maraqlarımızdan, istedad və qabi-
liyyətimizdən istifadə edirik. Adam Smit öz iti gözü ilə gör-
müşdü ki, könüllü mübadilə insanların fəaliyyətini necə təşkil 
edə və əlaqələndirə bilər. Hətta bu gün də onun gördükləri 
diqqətəlayiqdir. 
A.Smit muzdlu fəhlələrə rəğbətlə yanaşaraq qeyd edirdi 
ki, əgər cəmiyyətin böyük bir hissəsi kasıb və bədbəxtdirsə, o 
inkişaf edib xoşbəxt ola bilməz. Ədalətsizlikdir ki, öz əməyi ilə 
bütün cəmiyyəti dolandıran adamlar dilənçi həyatı keçirsinlər. 
A.Smit insanı ideallaşdırmış, o insanın qüsurlarını və zəif 
cəhətlərini görür və yazırdı: "İnsanların hamısında bu cəhət ey-
nidir, onlar daimi olaraq öz vəziyyətini yaxşılaşdırmağa çalışır 
- elə bundan da ictimai, milli və həmçinin şəxsi sərvətlər əmələ 
gəlir". O özünün əvvəlki sələflərindən fərqli olaraq başa düş-
məyə və sübut etməyə çalışırdı ki, milli sərvətlər yalnız kənd 
təsərrüfatı və ticarətdə deyil, iqtisadiyyatda da mövcud olan is-
tehsal sferasının bütün növlərində yaradılır. Böyük şotland ali-
mi göstərirdi ki, əmtəə mübadiləsi yalnız o halda baş tutur ki, 
bu sövdələşmə hər iki tərəf üçün fayda gətirsin. 
12
Bax. Ümüdvar Əliyev. İqtisadi elminin aktual problemləri. Bakı, 2013.- 
səh.6.

---

102 
A.Smitin tədqiqat metodologiyasında iqtisadiyyatın libe-
rallaşması, onun əsaslarını bazar iqtisadi münasibətlərinin təş-
kil etməsi mühüm yer tutur. O hesab edirdi ki, tərəqqinin 
başlıca hərəkətverici qüvvəsi azad rəqabət vasitəsilə istehsal 
iştirakçılarının daha tez reallaşan xüsusi marağıdır. Bir qayda 
olaraq, rəqabətin məhdudlaşması, habelə inhisar iqtisadi artıma 
və əhalinin maddi vəziyyətinin yaxşılaşmasına mane olur. Smit 
dövlətin iqtisadi rolunu inkar etmir, lakin "oyun qaydaları" 
üzərində onun nəzarət funksiyalarının məhdudlaşdırılması 
təklifini irəli sürürdü. 
A.Smitin xidmətləri, həmçinin, vergiqoymanın, bank sis-
teminin, xarici ticarət siyasətinin və s. səmərəli prinsiplərinin 
işlənib hazırlanmasında əhəmiyyətlidir. 
A. Smit Edinburqda 1970-ci ilin iyul ayında, 68 yaşında 
vəfat etmişdir.