Səlahəddin XƏLİlov məHƏBBƏT və İntellekt

İlk məhəbbət və şəhvət duyğusu
Ailənin  sonrakı  fazasında,  övladlar  əmələ 
gəldikdən 
sonrakı 
mərhələsində 
eyniyyət 
məhəbbəti  daha  həlledici  rol  oynayır;  həm  fərdi 
məhəbbətdə  övladların  taleyi  ilə  bağlı  birgə 
məsuliyyət  hissi  tamamlama  səciyyəli  cinsi  ca-
zibəni  üstələyir,  həm  də  övladlara  yönəldilmiş 
yeni  tipli  münasibətlər  yaranır.  Bu, –  valideynin 
övlada  məhəbbətidir.  Valideyn  uşağında  özünün 
ikinci varlığını, həyatının öz cismindən kənardakı 
mövcudluğunu  görür.  Daha  doğrusu,  genetikanı 
bilib-bilməməsindən  asılı   olmayaraq,  ona  belə 
gəlir. Ta o vaxta qədər ki, uşaq böyüyüb başqa bir 
xarakter,  başqa  bir  mənlik  nümayiş  etdirməsin. 
Bu  başqalıq,   «yadlıq»  əlaməti  üzə  çıxanda 
məhəbbət  elə  bil  ki,  daşa  çırpılır.  Amma  sınmır. 
Çünki  valideyn  neçə  illər  ərzində  qəlbində 
70

bəslədiyi  eyniyyət  ümidini  itirməmək  üçün 
faktları qulaq ardına vurur, dərinə getmir, reallığı 
anlamağa  çalışmır.  Fərq  çox  böyük  olmayanda, 
acı nəticələrə  gətirməyəndə hər şey təbəddülatsız 
ötüşür.  Tək-tək  hallarda,   –  fərq  özünü  təkidlə 
biruzə  verəndə,  qarşıdurmaya  keçəndə  məhəbbət 
içindən 
sarsılır.
 Bu 
valideynliyin 
faciə 
məqamıdır.  Bu  məhəbbət,  xarakterinə  görə  ilk 
məhəbbəti xatırladır. 
Valideyn  məhəbbəti  genetik  eyniyyət 
duyğusundan  yaranmaqla  yanaşı,  həm  də  nar-
sisizm  təzahürüdür.  Söhbət  «Mən»in,    fərdi 
mənəvi  həyatın,  ikinci  şəxsdə  davamından  gedir. 
İlk  məhəbbət  isə  insanın  özünün  olmasa  da, 
idealının  kənarda  mövcudluğuna  olan  müna-
sibətidir. 
Yeniyetmənin  cinsi  hissiyatı  hələ  təzəcə 
formalaşarkən  onun  özünün  də  hələ  anlamadığı 
bir sövq-təbii ilə qəlbində bir işıq yanır və  dünya 
gözəlləşir, daha al-əlvan görünür. 
Qönçə idim, gül oldum,
Boy atdım sünbül oldum,
Bir dilbilməz quş idim,
Oxudum bülbül oldum.
1
1
  Azərbaycan  şifahi  xalq  ədəbiyyatı  antologi-
yası. B., «Çaşıoğlu», 2004, səh.137-138.
71

 Və bülbül gül həsrəti ilə yanmağa başlayır. 
Yeniyetmənin  könlündə  əks-cinsdən  olan  ideal 
obraz  yaranır.  Bu  da  əslində  genetik  olaraq  ötü-
rülmüş  hissiyyatdır.  Əlbəttə,  bu  obraz  hələ  tam 
formalaşmamışdır,  konturları  da  aydın  deyil,   – 
amorfdur. Amma fərqi yoxdur. Yeniyetmə özü də 
bilmədən  kənarda  bu  obrazın  gerçəyini  axtarır. 
Və  hər  hansı  bir  təsadüf,  gerçəyin  hər  hansı  bir 
əlamətinin bu obraza uyğun gəlməsi yeniyetmədə 
axtardığını  tapmaq  duyğusu,  tam  eyniyyət 
əminliyi  yaradır.  Bu  duyğu  elmdə  kəşfi,  texniki 
axtarışda  ixtiranı,  bədii  yaradıcılıqda  vəcdi,  ilahi 
ünsiyyətdə  vəhyi  xatırladır.  Bu, –  möhtəşəm  və 
əsrarəngiz  bir  duyğudur.  Və  bundan  sonra 
yeniyetməni  inandırmaq  çətindir  ki,  bu  gerçək 
əslində  onun  idealından  çox  fərqlidir.  Çünki  o 
daha  gerçəyi  deyil,  onun  simasında  öz  idealını 
görür («ilk məhəbbət kor olar»).   Və bu aldadıcı 
eyniyyət  duyğusunun  parçalanması  üçün  neçə-
neçə  faktların  möhkəm  zərbələri  ilə  üzləşmək 
lazım gəlir. Ağıl deyir ki, bu o deyil. Amma qəlb 
yenə də görmək istəyini görür. 
İlk məhəbbət də, şəhvani hiss də – hər ikisi 
uşağın  özünü  cinsi  baxımdan  fərqləndirməyə 
başladığı  vaxtdan  yaranır.  Bu  zaman  içəridən 
uşaq üçün anlaşılmaz və idarəolunmaz hisslər baş 
qaldırır.  Və  bu  hisslər  bir-birindən  tamamilə 
fərqli iki müxtəlif qütb kimi ortaya çıxır.
72

Birinci  hiss  uşağı  göylərə  səsləyir;  o  öz 
mələyini axtarır. Bu, – ilk məhəbbət duyğusudur. 
İkinci  hiss  də  əks-cinsə  qarşı  yönəlmişdir. 
Lakin  o,  vəhşi  bir  ehtirasdır.  Burada  qarşı  tərəf 
nəinki  mələk  deyildir,  hətta  onun  əxlaqı,  mənəvi 
keyfiyyətləri, əql-kamalı ümumiyyətlə diqqətdən, 
fokusdan  kənardadır.  Əslinə  qalsa,  burada  ancaq 
erotik  kamillik,  qadın  təravətinin,  qadınlıq 
məziyyətinin  bariz  ifadəsi  ön  plana  çıxır.  Bu 
zaman hətta yaş da önəmli deyil. Məsələn, 14-15 
yaşlı  bir  yeniyetmənin  nəzər-diqqətini  özü 
yaşında  olan,  qönçə  kimi  hələ  təzə  açılmağa 
başlayan,  nərmənazik  bir  qız  uşağı  deyil,  cinsi 
inkişaf  baxımından  tam  yetişmiş  və  cinsi 
cazibədarlığını daha çox hiss etdirən hər hansı bir 
qadın cəlb edir. 
Bu  axtarış  heç  də  bəxt  ulduzunun,  könül 
yoldaşının  axtarışı  deyil.  Məqsəd  də  heç  ev-
lənmək  deyil.  Sadəcə  vəhşi  şəhvani  hiss  öz  əks 
qütbünü  axtarır  və  bu  əks-qütb  adsız-ünvansız, 
şəxssizləşmiş, mücərrəd bir erotik təzahürdür. Bu 
təzahürün  real  daşıyıcısı,  onun  kimliyi,      digər 
xüsusiyyətləri  əsla  maraqlı  deyil.  Əksinə,  bu 
xüsusiyyətlər ortada olanda, yəni şəxsi tanıyanda 
ona  «o  gözlə»  baxmağa  utanırsan.  Çünki  bu 
tanışlıq  səni  reallığa  gətirir.  İçində  baş  qaldıran 
ünvansız  erotik  hiss  isə  sənə  bu  dünyanın  real 
münasibətlərindən,  əxlaqi  normAlardan,  adət-
ənənədən, səni məhdudlaşdıran, utandıran, hissinə 
73

mane  olan  nə  varsa,   –  hamısından  ayrılmaq, 
təcrid  olunmaq  və  öz  hissinlə,  bu  hissin  təsadüfi 
və  ünvansız  tərəf-müqabili  ilə  birlikdə  qalmaq 
istəyi təlqin edir. 
Güman edirəm ki, qızlar da bu dövrlərində 
öz  həmyaşıdlarından  daha  çox  yetkin  kişilərə 
(xüsusən,
 romanlarda 
və 
filmlərdə 
kişi 
xarakterinin  və  kişi  gücünün  timsalı  sayılan 
obrazlara)  qarşı  özləri  üçün  anlaşılmaz  bir  meyl, 
cazibə hiss edirlər. 
Əlbəttə,  bu  yaşda  yeniyetmə  öz  hisslərin-
dən  diksinir,  utanır,  onları  gizlədir,  amma  da-
xilində  qadın  cinsinə  qarşı  yaranmış  anlaşılmaz 
bir  cazibədən  də  qurtula  bilmir.  Fikri-zikri  daha 
çox  bu  mövzuya  yönəlir.  Yeniyetmə  təcrübəli 
kişilərdən, don cuanlardan fərqli olaraq, bu istəyi 
reallaşdırmaq  üçün  plan  cızmır,  tədbir  tökmür, 
hətta  belə  bir  görüşdən,  öz  hissini  real 
münasibətlər  sisteminə  daxil  etməkdən  çəkinir, 
qaçır;  amma  ətraf  qıcıqlandırıcı  amillərlə  dolu 
olduqda  bu  istəkdən  xilas  olmaq  çətindir.  Ona 
görə  də,  yeniyetmələrdə  erotik  filmlərə  baxmaq 
meyli  yaranır,  onlar  çox  vaxt  video  və  internet 
dünyasına  səyahətə  çıxmağa,  reallıqdan  uzaq-
laşmağa çalışırlar. 
Tənzim  oluna  bilməyən  erotik  hiss  hələ 
tam  formalaşmamış  yeniyetmənin  digər  hissləri 
ilə  müqayisədə  çox  güclü  olduğundan,  hətta  psi-
xikanın  pozulmasına  da  səbəb  ola  bilər.    Belə 
74

vaxtlarda  görünür  bu  hissləri  anlamaq  və  idarə 
edə  bilmək  üçün  onlara  xüsusi  bilgilər  ve-
rilməsinə  ehtiyac  yaranır  ki,  bu  da  ilk  növbədə 
valideynlərin  vəzifəsidir.  Cinsi  tərbiyə  ilə  əla-
qədar  Azərbaycan  dilində  elmi-pedaqoji  mən-
bələrin
∗
  olduğunu  nəzərə  alaraq,  bu  mövzu  üzə-
rində  ətraflı  dayanmayacağıq.  Bircə  B.Rasseldən 
belə  bir  fikri  iqtibas  gətirmək  istəyirik  ki, 
yeniyetmələri  öz  cinsi  hissləri  ilə  təkbaşına 
buraxmaq,  bu  hisslərin  gizlindən  çıxarılması, 
adiləşdirilməsi və tənzimlənməsi üçün  zəruri bil-
gilər  verməmək,  onlara  qarşı  ən  azı  qəddarlıq 
hesab olunmalıdır. 
1
İlk məhəbbət duyğusu da, əslində ünvansız 
yaranır.  Yeniyetməlik  dövründə  məhəbbət  eyni 
vaxtda iki müxtəlif qütbdən başlanır. Bir tərəfdən, 
bədən  yetkinləşir  və  erotik  duyğu  qəlb  aləminə 
qədəm  qoyur.  Digər  tərəfdən,  qarşı  cinsə 
münasibətdə estetik duyğu daha da yetkinləşir və 
xüsusi  məna  kəsb  edir.  İllər  keçdikcə  hər  iki 
hissdə  mərkəzə  doğru  yerdəyişmə  gedir.  Yaş 
artdıqca yeniyetmələrin cinsi meyli açmış güldən 
qönçəyə  doğru  dəyişir  və  nəhayət,  öz 
həmyaşıdlarının  üzərində  dayanır.  Bu  dövrdə  ilk 
məhəbbət duyğusu da göylərdən yerə enir və artıq 

  Bax,  məs.:  Ə.Əlizadə.   «Məhəbbət  aləmi»; 
G.Quliyev. Məhəbbətin psixologiyası. B., 2005 və s.   
1
  Russel  B.  On  education.  London,  Routledge, 
1994, p. 141-142.
75

nəzarətə  alınan  erotik  hisslə  qovuşmaq  imkanı 
əldə  edir.  Real  eşq  üçün,  evlənmək  üçün 
yetkinliyin  əsas  şərti  də  məhz  bu  iki  qütbün 
birləşməsi,  yerin  və  göyün  cazibələrinin 
tarazlaşmasıdır. 
Düzdür,  spontan  başlanan  ülvi  məhəbbət 
duyğuları  ilə  spontan  erotik  hissin  qovuşması, – 
eşqin  kamillik  məqamı  heç  də  hamıya  qismət 
olmur.  Kim  isə  hələ  vaxtından  əvvəl  ya  ülvi 
duyğularını,  ya  da  şəhvət  hissini  mütləqləşdirir, 
onun  əsirinə  çevrilir;  kim  isə  göydən  yerə  enə 
bilmir və kim isə ömrü boyu sürünür və heç vaxt 
öz nəfsinin fövqünə qalxa bilmir.
Məhəbbətin  elə  formaları  da  vardır  ki, 
fərqlənən tərəfə yox, özünün bir parçasına, ikinci 
varlığına  münasibət  kimi  ortaya  çıxır.    Bu,  ilk 
növbədə yaradıcılıq məhəbbətinə aiddir.              
Valideyn  məhəbbəti  də  qismən  yaradıcılıq 
məhəbbətini  xatırladır.  Yəni  yaradanın  öz 
yaratdığına  sevgisi  kimidir.  Bir  rəssamın  öz  tab-
losuna, bir bəstəkarın öz musiqisinə, bir yazıçının 
öz  romanına  bəslədiyi  münasibət  də  bu 
qəbildəndir.  Çünki  yaradıcılıq  məhəbbəti  də 
əslində  eyniyyət  məhəbbətinin  formalarından 
biridir.  Sənətkar  əvvəlcə  öz  qəlbində  yaratdığı 
obrazı, öz qəlbinin bir guşəsini gerçəkliyə transfer 
edir  və  yaratdığı  əsərin  simasında  özünün  ikinci 
(bəlkə də daha əsas) həyatını yaşıyır. 
76

Valideynlik hissi instinktiv səviyyədə hey-
vanlara  da  aid  olub  və  məqsədyönlü  qayğı  və 
himayə ilə müşayiət olunur. Lakin balaları böyü-
dükdən  sonra  onların  «valideynə»  məhəbbəti  və 
ya  hər  hansı  bir  qayğısından  danışmaq  çətindir. 
Platon  burada  ancaq  leyləyin  istisna  olduğunu 
xüsusi  qeyd  edir.  Bu  kontekstdə  Platon 
yüngülqanadlı  erosla  leyləyin  timsalında  mə-
həbbətlə qayğının müqayisəsini verir.
1
    
Övladın  valideynə  məhəbbəti  də  eyniyyət 
məhəbbətinin  bir  formasıdır.  Övladlıq  duyğusu 
hissənin  tama,  yaradılmışın  yaradana  münasi-
bətini ifadə edir. Bu mənada ilahi eşqə bənzəyir. 
Şagirdin  ustada,  hər  bir  şəxsin  öz  həyat  və  amal 
idealına  münasibəti  də  bu  qəbildəndir.  Milli  ruh, 
vətən sevgisi də  eyniyyət  məhəbbətinin  məhz bu 
aspektdəki  formalarıdır.  Yəni  insan  özünü 
millətin  və  ya  Vətənin  bir  parçası  kimi  duya 
bilirsə, – deməli, bu ülvi hissdən məhrum deyil. 
Göründüyü  kimi,  məhəbbətin  formaları 
çoxdur.  Amma  ən  çox  hallanan  və  dar  mənada 
məhəbbət  anlayışına  yiyə  çıxan  fərdi  (cinsi) 
məhəbbətdir  ki,  o  da  eyniyyətdən  yox,  fərqdən 
qidalanır.  Tamamlama  məhəbbəti  ümumdünya 
cazibəsinin də, bəşər nəslinin davam etməsinin də 
əsasında  durur.  Və  bu  hiss  mənəvi  dünyanın 
qeyri-şüuri  fəzasına  aiddir.  Onun  yaranması  da, 
1
  Платон.   Собрание   сочинений   в   четырех 
томах. Том 1. М., 1990, стр. 267. 
77

uğurla sonuclanması da taleyin, qədərin işidir. 
İnsan  bütün  potensial  məhəbbət  enercisini 
ancaq bir səmtə yönəltsə, tənasüb pozular, ahəng 
itər. 
İstənilən ifrat haramdır. 
İlk məhəbbət və ilahi eşq eyniyyət məhəb-
bətinə əsaslansa da, sevgini göydən yerə endirən, 
potensial  haldan  aktual  hala  keçirən,    onun 
cismani  dünyada  proyeksiyası  və   canlı  həyati 
forması  –  şəhvət  duyğusu,  heyvani  nəfs,  erotik 
məhəbbətdir.  Ziqmund  Freyd  hətta  bütün  başqa 
hisslərin  də  təməlində  məhz  şəhvət  hissinin 
dayandığını  iddia  edir.
1
  İndi  az  qala  bütün  Qərb 
dünyası  bu  fikirdədir.  Amma  bu,  Avropanın 
tapıntısı  deyil.  Həmin  ideyanın  daha  mükəmməl 
forması  hələ  orta  əsr  İslam  Şərqində  irəli 
sürülmüşdü.  Ş.Sührəvərdi  yazırdı:   «Bütün 
hərəkətverici  və  dərkedici  qüvvələrin  daşıyıcısı 
heyvani nəfsdir».
2
 Lakin Şərqdə bunu da bilirdilər 
ki,  bu  «qüdrət»  heyvani  nəfsin  insanın  iç 
dünyasında,  ümumi  nəfsin  strukturunda  yüksək 
məqam  tutmasından  deyil,  əksinə,  ən  aşağı 
pillədə  qərar  tutmaqla  bədənə  daha  yaxın  olma-
sından,  bədənlə,  cismani  enerci  ilə  bilavasitə 
1
   Bax:  З.Фрейд.   Введение   в   психоанализ. 
Лекции. М., 1989.
2
 Ş.Sührəvərdi. İşıq heykəlləri. – Şərq fəlsəfəsi. 
B., 1999, səh. 218.
78

təmas imkanından irəli gəlir.
Ehtiras  ülvi  hisslərlə  müqayisədə  aşağı 
pillədə  dayansa  da,  olduqca  güclü  bir  hissdir. 
Çünki  həyatın  dibindən,  canlı  olmağın  təbiə-
tindən,  genetik  məzmundan  çıxır.  İnstinktiv  sə-
ciyyə  daşımaqla,  əql  və  iradəyə  birbaşa  tabe 
deyil. Rene Dekart yazır ki, «ehtiras iradə ilə ya-
radıla  bilməz.  Yaranmış  ehtirasdan  da  sadəcə 
iradi cəhdlə qurtulmaq mümkün deyil».
1
Bu  –  doğrudur.  Amma  bu,  şəhvət  qarşı-
sında təslim olmaq və bu qəbahətə görə özünə bə-
raət  qazandırmaq  üçün  əsas  vermir.  Belə  ki,  R. 
Dekart  əslində  artıq  baş  qaldırmış  və  nəzarətdən 
çıxmış  şəhvət  duyğusundan  söhbət  açır.  Şəxsi 
iradə  isə  öz  işini  buna  qədər  görməli,  yəni  insan 
özünü  öz  hissi  qarşısında  belə  əlacsız  vəziyyətə 
salmamalıdır.  Bu,  bir  növ  içki  hərisliyini  xa-
tırladır.  Özünə  nəzarətin  ən  etibarlısı  ayıqlıq 
vaxtındakı  nəzarətdir.  Yəni  ən  əsası  ilk  badələr-
dən  imtinadır.  Əgər  bunu  etməsən,  sərxoş 
olduqdan sonra nəzarət imkanı itir və sükan alka-
qolun əlinə keçir. 
Biz  burada  belə  nasiranə  mövzuya  heç  də 
təsadüfən  toxunmadıq.  Belə  ki,  məhəbbəti  bəzən 
aludəçilik  və  hərisliklə  müqayisə  edirlər.  Lakin 
içki düşkünlüyü, pul düşkünlüyü kimi, qadın düş-
künlüyünün  də  məhəbbətlə  heç  bir  əlaqəsi 
1
 Рене Декарт. Сочинения в двух томах. Том 
1. М., 1989, стр. 501.
79

yoxdur.  İstər  içkiyə,  istər  nəşəyə,  istər  pula, 
yaxud  istərsə  də  şəhvət  hissinə  aludəçilik 
müxtəlif  səbəblərdən  də  olsa  mahiyyət  etibarilə 
iradənin  daxili  nəzarəti  itirməsi,  beyinin  duman-
lanmasıdır.  Maraqlıdır  ki,  məhəbbəti  yuxarıda 
sadaladığımız kef vasitələri ilə müqayisə etməyin 
əleyhinə  olanlar  da  onun  məhz  dumalandarıcı 
təsirini, əqlin gözünü örtməsini ön plana çəkirlər. 
Eşqdən dünyaya saldım dumanlar,
Əqlin gözlərini etmişəm xumar
1
.
Məhəbbətin bu xüsusiyyəti, yuxarıda   gös-
tərdiyimiz  kimi,  ya  «ilk  məhəbbət»  adlan-
dırdığımız  «qısa  qapanma»nın,  ya  da  sağlam 
düşüncəyə  tabe  olmayan  instinktiv  duyğunun  – 
şəhvət  hissinin  təzahürləridir.  Maraqlıdır  ki,  bu 
iki  kənar  hal  nəticə  etibarı  ilə  eyni  cür  təsir 
göstərir. Görkəmli rus filosofu V.Solovyov yazır: 
«Yüksək insanda da Eros yaşayır, yaradır, amma 
düşünmür.  Deməli,  burada  da  onun  bilavasitə 
predmeti  –  ağılçatan  ideyalar  yox,  tam  cismani 
həyatdır.  İki  Erot  arasındakı  əkslik  isə  əslində 
yalnız bu həyata əxlaqi və qeyri-əxlaqi münasibət 
arasında  əkslikdir».
2
  V.Solovyov  məhəbbətin 
1
 Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin, səh.38.
2
 Вл. Соловьев.  Сочинения в двух томах, 
том 2,  М., 1990, стр.614.
80

mənəvi-insani  formAsını  heyvani  ehtirasdan 
fərqləndirməklə  bərabər,  onların  təbiətində 
eyniyyət 
məqamının 
olub-olmamasını 
araşdırmağa  çalışır.  O,  erotik  hissin  digər 
məhəbbət  təzahürləri  ilə  əlaqəsi  (əslində 
əlaqəsizliyi)  barədə  yazır:   «Məhəbbət,  özünün 
yüksək və aşağı təzahür səviyyəsində olmasından 
asılı  olmayaraq,  bir  erotik  pafos  kimi  istənilən 
halda 
Allaha 
sevgiyə,
 insana 
sevgiyə, 
valideynlərə  və  Vətənə,  dosta-qardaşa  sevgiyə 
bənzəmir,   –  bu,  hər  şeydən  əvvəl  cismaniliyə 
meyldir».
1
  Doğrudan  da  fərdi-cismani  və  ya 
başqa  sözlə,  cinsi   məhəbbəti  digər  məhəbbət 
formalarından  fərqləndirən  başlıca  cəhət  burada 
şəhvani  hissin  az  və  ya  çox  dərəcədə  iştirakıdır. 
V.Solovyov  da  məhz  bu  hissin  məna  və 
məqsədini  açmağa  çalışır: «Lakin  bu  meylin,  bu 
sevginin  səbəbi,  məqsədi  nədir?  Cismani 
aspektdə  məhəbbət  nəyə  doğru  bir  cəhddir?... ». 
Bu  yerdə  o,  Platonun  Erotun  gözəllikdən 
doğulması  haqqında  fikrini  xatırladır  və  onun 
məhəbbət  təlimini  bar  verməyən  gözəl  məxməri 
çiçəyə bənzədir. 
2
 
Şəhvət  hissi instinktiv  olsa  da, əslində  heç 
də  sadə  və  yekcins  olmayıb,  mürəkkəb  struktura 
malikdir. Burada bir tərəfdən yaradıcılıq ehtirası, 
digər  tərəfdən,  tamamlama  hissi  ehtiva  olunur. 
1
 Yenə orada, səh. 615. 
2
 Yenə orada.
   
81

İnsan  öz  tərəf-müqabili  ilə  vüsala  can  atarkən, 
bunun  məhz  öz  nəslini  davam  etdirmək  kimi 
kortəbii  və  qeyri-şüuri  bir  ehtiyacın  realizasiya 
cəhdi  olduğu  haqqında  düşünmür.  Əslində  adi 
düşüncə  üçün  bunun  izahı  çox  çətindir  və  hətta 
xüsusi bioloji və sosial bilgilər də köməyə gəlmir. 
Ona  görə  də,  insan  bu  hissi  dərk  etməyə  heç 
təşəbbüs  də     göstərmir.  Tamamlama  hissi  isə 
əslində  daha  universal  bütövlüyə,  kamilliyə, 
vəhdətə təbii meylin bir forması olmaqdan başqa, 
həm  də  qismən  instinktiv  yaradıcılıq  cəhdindən 
törəmədir.  Yəni  insan  nəslini  davam  etdirmək 
missiyasını  üzərinə  götürmək  üçün  insan  təbiəti 
yarımçıq  yox,  bütövlükdə  təmsil  olunmalıdır. 
Bütövlük  ancaq  insan  təbiətinin  fərqli  təzahü-
rlərinin  birləşməsi  sayəsində  əldə  edilmiş  olur. 
Birliyə,  vəhdətə,  harmoniyaya  meylin  əsasında 
isə,  bir  tərəfdən  genetik-bioloji  yaradıcılq  ins-
tinkti  dayanırsa,  digər  tərəfdən,  bu,  insanın  tə-
biətə,  daha  doğrusu,  təbiətdəki  ahəngə,  harmo-
niyaya məftunluğunun xüsusi halıdır. İnsan təkcə 
tərəf-müqabillə  deyil,  onun  simasında  dünya 
harmoniyası ilə vüsal tapmağa çalışır…
Bəli, biz hətta şəhvət hissinə də «yuxarıdan 
aşağı»  baxmağın,  onu  ancaq  heyvaniliyin  təza-
hürü  hesab  etməyin  tərəfdarı  deyilik.  Bu  hissi 
idarə  edə  bilmək  üçün  onu  inkar  etmək  yox,  an-
lamaq, dərk etmək lazımdır. Yəni şəhvani hiss ali 
duyğuların  strukturuna  daxil  edilsə,  həmişə 
82

onların  əhatəsində  olsa,  özündən  daha  yüksək 
hisslər  müqabilində  həlledici  rol  oynaya  bilməz. 
Onu 
gözəl 
duyğulardan,
 digər 
hisslərlə 
qonşuluqdan,  təmasdan  təcrid  etdikdə,  onu  gö-
zümçıxdıya  saldıqda,  bağlı  qapı  arxasında 
saxladıqda isə sıxılmış yay effekti yaranır. O daha 
da azğınlaşır, vəhşiləşir və insanın öz əli ilə xalis 
heyvani  (cismani)  başlanğıca  doğru  itələnmiş 
olur. Halbuki, onda yaradıcı məhəbbətin qığılcımı 
var və o, atəşə çevrilib canı yandırdığı kimi, işığa 
çevrilib  qəlbi  işıqlandıra  da  bilər.  Yəni  şəhvət 
hissi nəcib duyğular məcrasına düşdükdə sonrakı 
məhəbbətin təməl daşı da ola bilər. 
Heyvani  şəhvətdən  fərqli  olaraq  insani 
şəhvətin  şəfqət  və  ülfət  məqamı!  Ülvi  hisslərlə 
təmasda  o  da  incələşir,  nəcibləşir,  gözəlləşir;   o 
bir  utancaqlıq,  bir  xəfiflik,  hətta  bir  həya  ilə  ta-
mamlanır. Bəli, insanın sevgi və sayğı göstərdiyi 
insana,  ömür-gün  yoldaşına   münasibətini,  küçə 
qadınına  münasibətlə,  vəhşi,  heyvani  şəhvətin 
təzahürü  ilə  müqayisəmi  etmək  olar?!  Vəhşi 
şəhvət  məhəbbətin  strukturuna  daxil  deyil;  ona 
heç bir aidiyyəti yoxdur. Amma     digər tərfədən, 
cinsi  məhəbbət  şəhvani  komponentdən  tamamilə 
məhrum  da  deyil.  Sadəcə  nəzərə  almaq  lazımdır 
ki,  buraya  daxil  olan  şəhvət  komponenti  xeyli 
dərəcədə  fərqli  mənşəyə  və  hətta  mahiyyətə 
malikdir.  Əsas  məsələ  şəhvətin  özünün  dife-
rensiasiyasıdır. Digər əsas məsələ bu hissin hansı 
83

digər  hisslərlə  qarışıq  halda  olmasıdır.  Xalis, 
çıxmır duzu ancaq heyvanlar yeyir. İnsan isə onu 
xörəyə  qatır.  Əbu  Turxan  demişkən,   «şəhvət 
məhəbbətin duzudur». Bu yerdə ingilislərin də bir 
atalar  sözü  yada  düşür:   «Məhəbbət  həyatın 
duzudur».  Yəni  şəhvət  məhəbbət  kontekstində, 
məhəbbət isə həyat kontekstində daha dəyərlidir. 
Dünyada gözəl olan çox şey var. Bəs qadın 
gözəlliyinə  xüsusi  münasibətin  səbəbi  nədir? 
Qadının  hansı  cəhəti;  zahiri  gözəlliyimi,  zərif-
liyimi,  ağlımı,  xarakterimi,  mənəvi  keyfiyyət-
lərimi  insanı  daha  çox  cəlb  edir?   Burada  hisslə 
duyulan nədir, ağılla dərk edilən nə? 
84

İnsanın ictimailəşməsi və 
məhəbbətin transferi
İnsanın  ictimailəşməsi  kişilərin  simasında 
lap  qədimdən  başlanır.  Əslində  cismani  və 
mənəvi başlanğıcla (ruh və bədənlə) yanaşı sosial 
komponent  də  insanı  fərqləndirən  ilk  zəruri 
şərtlərdən biridir. Ona görə də biz müasir  dövrdə 
ümumiyyətlə  insanın  yox,  məhz  «qadının 
ictimailəşməsi» prosesindən danışmaq istərdik. 
İnsanların ictimailəşməsi qədim tarixə ma-
lik olsa da, müxtəlif dövrlərdə bu ictimailəşmənin 
miqyası 
müxtəlif 
olmuşdur.
 Qadınların 
ictimailəşməsi neçə min illər ərzində   ailə və qo-
hum-qardaş  miqyasından  o  tərəfə  keçmədiyinə 
görə  biz  bunu  tam  ictimailəşmə  hesab  etmirik. 
Ailə bir tərəfdən cəmiyyətin  özəyi  olsa  da, digər 
tərəfdən cəmiyyət üçün xeyli dərəcədə qapalı bir 
sistemdir.  Qərbdə  qadınlar  ailə  «baryerini» 
çoxdan  keçiblər.  Bizdə  isə  bu  proses  yeni-yeni 
başlayır  və  onun  yaratdığı  sosial-psixik 
təbəddülatların  öyrənilməsinə  böyük  ehtiyac 
vardır. 
Bu  hadisə,  heç  şübhəsiz,  məhəbbətə  də 
təsir  göstərir  və  onun  xarakterini  xeyli  dərəcədə 
dəyişir. 
85

Neçə  əsrlər  ərzində  Şərqdə  qadın  üçün 
ictimailəşmə dərəcəsi «ata evi», «qayınata evi» və 
bunlar  arasındakı  yoldan  ibarət  olmuşdur. 
Qadının həyatında ən böyük dəyişiklik bir ailədən 
başqasına  köçmək,  gəlmək,   «gəlin»  olmaqdan 
ibarət  idi.  Bir  ailədə  oturub  başqa  ailə  üçün 
hazırlanmaq  –  ciddii  bir  sosioloji  və  psixoloji 
problem,  qadın  üçün  isə  hətta  məhəbbətlə 
müqayisə oluna biləcək dərəcədə əhəmiyyətli bir 
hadisə  idi.  Biz  indi  buna  «ailə  qurmaq»  deyirik. 
Lakin  uzun  muddət,  bəzən  elə  indi  də  qız  üçün 
söhbət əslində «ailəyə köçməkdən» gedir. 
«Məhəbbət»  sferası  bir  adamla  münasibəti 
əhatə  edir.   «Köçmək»  isə  qarşıya  tək  sevdiyin 
oğlanla yox, onun ailəsi ilə münasibətlər qurmaq 
problemi  qoyur.  Gəlin-qayınana  ziddiyyəti  də 
ailələr  arasındakı  fərqdən,  bir  ailədə  yetişmiş 
insanın  başqa  ailənin  qaydalarına,  ruhuna  nə 
dərəcədə  adaptasiya  oluna  bilməsindən  və  ya 
hətta  bu  başqa  ailəyə  yeni  qaydaları  nə  dərəcədə 
məharətlə  tətbiq  edə  bilməsindən  asılı  olaraq 
yaranır.  
Düzdür,  Avropada  qızlar  «köçmür»,  onlar 
oğlanla  birlikdə  yeni  ailə  qururlar.  İndi  bizim 
şəhərlərdə  də  çox  vaxt  «köçmək»   «qurmaq»la 
əvəzlənir. Hansı daha yaxşıdır? 
Əlbəttə,  adamın  ağlına  gələn  birinci  rəy 
üstünlüyü  qurmağa  verir.  Cəmiyyətin  yüksək 
dərəcədə inkişaf etdiyi gen-bol bir şəraitdə bu, ola 
86

bilsin  ki,  ən  yaxşı  variantdır.  Hər  halda,  iki  şəxs 
arasındakı məhəbbətin sınağı üçün daha lokal bir 
mühit yaranır. 
Lakin  burada  da  özünəməxsus  problemlər 
ortaya çıxır. Əvvəla, yenicə təhsilini başa vurmuş 
gənclərin qısa müddətdə ailə üçün zəruri olan tam 
şərait  yaratması  qeyri-mümkündür.  Ona  görə  də, 
bu  şəraitin  yaradılması  yenə  də  valideynlərin 
öhdəsinə  düşür.  Yenə  də  mühit  genişlənir, 
zövqlər  toqquşur,  sevgililər  Kimlərdənsə  asılı 
vəziyyətdə qalır.
Lakin  tutaq  ki,  bütün  çətinliklərə  baxma-
yaraq, müstəqil yaşamaq istəyən gənclər hər şeyi 
özləri  həll  edirlər.  Bu  zaman  onların  fəaliyyət 
istiqamətləri sosial-iqtisadi problemlərə və məişət 
qayğılarına yönəlmiş olur ki, bu da yenə romantik 
məhəbbətin  yerə  enməsi  və  bəzən  arxa  plana 
keçməsi ilə nəticələnir. Bu halda birgə quruculuq 
işi,  ortaq  çətinliklər  yoxsulluqdan  və  ya  vaxt 
çatışmazlığından 
irəli 
gələn 
narahatlıqlar 
məhəbbəti  daha  ağır  bir  sınağa  çəkir.  İstər-
istəməz  belə  bir  fikir  yaranır  ki,  gəlinin  qurulu 
evə köçməsi, məişət məsələlərində daha təcrübəli 
və  təmkinli  olan  yaşlı  nəslin  himayəsini  qəbul 
etməsi  sevgililərin  münasibətində  romantikanın 
qorunub  saxlanılması  üçün  daha  əlverişli  ola 
bilər. 
Göründüyü  kimi,   «köçmək»  və  «qurma-
ğın» – hərəsinin öz üstünlükləri və çatışmazlıqları 
87

vardır.  Bütün  hallarda  məhəbbəti  sərt  reallığın 
ağır  sınaqları  gözləyir.  Məhəbbətin  ikinci,  daha 
realistik mərhələsi bundan sonra başlanır. Mənafe 
birliyi,  birgə  quruculuq  işləri,  ortaq  çətinliklər, 
birgə  mübarizə  və  bu  mübarizədə  qazanılan 
uğurların  ortaq  sevinci  –  bütün  bunlar  göydən 
yerə 
enmiş 
məhəbbətin 
yeni 
şəraitdə 
möhkəmlənməsi üçün əlavə impuls verir. 
Lakin  ictimailəşmə  şəraitində  məhəbbət 
üçün yeni təhlükələr və yeni sınaqlar ortaya çıxır. 
Müstəqil  yaşamaq  və  ailəni  dolandırmaq  üçün 
kişi  işləməli  və  vaxtının  çox  hissəsini  evdən 
kənarda  keçirməli  olur.  Ərin  ailə  miqyasından 
kənardakı  həyatı  gəlin  qarşısında  ailə  daxilində 
həyata  uyğunlaşmaq  və  ya  əri  kimi  ailədən 
çıxaraq  ictimai  həyata  qatılmaq  alternativini 
qoyur.  Bu  ikinci  seçim  ancaq  son  dövrlərdə 
aktuallaşmış  və  «qadınların  ictimailəşməsi» 
prosesi üçün əsas olmuşdur. Bu zaman məhəbbət 
üçün  yeni  sınaqlar  ortaya  çıxır.  Ərin  iş  yerində 
çoxlu sayda başqa qadınlar, gəlinin iş yerində də 
çoxlu  sayda  başqa  kişilər  çalışır  ki,  onlarla 
münasibətlərin 
qurulması 
zərurəti 
yeni 
mədəniyyət  və  yeni  əxlaq  normalarının 
formalaşmasını  tələb  edir.  Şərqdə  bu  sahədə 
ənənəvilik  olmadığından,  çox  vaxt  Qərb  ste-
reotipləri önə keçir. 
88

Ər  və  arvadın  ailə  daxilində  keçirə  billə-
cəyi  romantik  anlar  azalır.  Məişətdə  və  ailə  qu-
ruculuğunda  ortaya  çıxan  qayğılar,  problemlər  – 
bir  tərəfdən,  qayınata  və  qayınana  ilə  müna-
sibətlərin  çətinlikləri  –  ikinci  tərəfdən,  əgər  kA-
sıbçılıq  varsa  maddi  problemlər  –  üçüncü  tərəf-
dən və s., və s. – hamısı yüksək estetik hissin və 
romantik anların əleyhinə işləyir. 
Amma  iş  yerində…   İş  yerində  hamı  səli-
qə-sahmanlı,  hamı  sanki  dərd-sərini  evdə  qoyub 
gəlir və burada rahat nəfəs alır, dinclik tapır. 
İşdə  dincəlmək  paradoksu!  Əlbəttə,  bütün 
iş yerləri rahat deyil, insan burada da əlavə stress 
ala  bilər.  Və  bunları  da  evinə  daşıyar  ki,  bu  da 
yenə məhəbbətin əleyhinədir.
Amma çox vaxt əsəblər ailədəki kimi tarım 
çəkilmir,  qayğılar  az  olur.  Zahirən  hamı 
mədənidir və bir-birinə xoş sözlər deyir. Evdə xoş 
sözə həsrət qalan qadınlar bəzi iş yerlərində gen-
bol  kompliment  eşidirlər.  Bax,  belə  bir  şəraitdə 
insanların  romantik  hiss  üçün  əhval  ruhiyyəsi 
ailədəkindən daha əlverişli olur. Kimlərsə bu xoş 
əhval  impulsunu  işdə  biruzə  verməyərək  evə 
ərməğan  gətirir.  Kimlərsə  «səadətini»  elə  işdə 
tapmağa çalışır. 
İctimailəşmə  faktoru  subaylar  və  ailəlilər 
üçün xeyli fərqli üfüqlər açır. Daha doğrusu, hələ 
seçimini  etməyənlər  üçün  geniş  seçim  meydanı 
açıldığı  halda,  könlünü  artıq  kiminləsə  bağlamış 
89

adamlar  üçün  nəfslə  mübarizə  meydanı  açılır; 
məhəbbət və mənəviyyat sınağa çəkilir. 
Beləliklə, qızların və dul qadınların ictimai 
həyata qatılması ilə ailəli qadınların işləməsi eyni 
tərtibli hadisə deyil və bu problemin geniş sosial-
psixoloji tədqiqinə böyük ehtiyac vardır. 
«Qadınların  ictimailəşməsi»  kişilərin  iş 
yerlərini  rəngarəng  etməklə  onları  yeni  həvəsə 
sala  bilər.  Xüsusən,  ailə  məhəbbəti  həqiqi  və 
güclü  deyilsə,  açılan  yeni  imkanlar  müqabilində 
sınaqdan uğurla çıxmaq çətin ola bilər. 
Qərbdə ictimai həyat ailə həyatına nəzərən 
daha önəmlidir. Ailələr çox vaxt qısa ömürlü olur. 
Qadınlar çoxdan ictimailəşiblər. Kişilər də ictimai 
həyatın  açdığı  «məhəbbət  fonu»nu  lazımınca 
dəyərləndirirlər. 
Don  Cuanlıq  da  təbii  ki,  Qərb  təfəkkürü-
nün  məhsuludur.  Əgər  məqsəd  sadəcə  qadında 
maraq  oyatmaq,  onu  «yoldan  çıxarmaq»,   «ələ 
keçirmək»dirsə  və  kimsə  bu  sahədə  çox  məha-
rətlidirsə,  bunun  böyük  sevgi  ilə,  eşqlə  heç  bir 
əlaqəsi  yoxdur.  Burada  söhbət  sadəcə  olaraq 
hissiyatının  fövqünə  qalxa  bilməyən  qadınların 
zəifliyindən və ya sadəlövhlüyündən sui-istifadə-
dən  gedir.  Bundan  da  pisi  isə  heç  qəlbi  ələ 
keçirməyə  təşəbbüs  də  göstərmədən,  hansı  isə 
gözəlin sadəcə cisminə sahib olmaq, öz şəhvətini 
söndürmək  üçün  istifadə  etmək  və  bu  yolda 
90

rəyasətdən,  vəzifədən,  var-dövlətdən  yararlan-
maqdır. 
Əlbəttə,  burada  da  həm  zahirən,  həm  də 
nəticə  etibarilə  bir-birinə  bənzəyən  iki  situasiya 
əxlaqi  baxımdan  fərqləndirilməlidir.  Birinci  hal-
da, qarşı tərəf könüllü surətdə, heç bir inzibati və 
ya  digər  asılılığı  olmayan,  hətta  heç  tanımadığı 
adama  pul  müqabilində  təslim  olur.  Gecə 
klublarının  çoxu  bu  məqsədlərə  xidmət  edir. 
Burada  qadın  artıq  konkret  bir  sosial-əxlaqi 
statusda  çıxış  edir.  Və  belə  yerə  gedən  kişi  də 
məhəbbət  axtarmaq  üçün  yox,  ancaq  şəhvani 
hissini  təmin  etmək  üçün  gedir.  Onun  mənəvi 
təskinliyi  də  var  ki,  bu  qadınları  kluba  o  dəvət 
etməyib  və  onların  əxlaqı  üçün  məsuliyyət 
daşımır. Qərbdə buna normal baxılır. Burada heç 
kimin  öz  kimliyini  gizlətməsinə  ehtiyacı  olmur. 
Qərbdə  belə  hesab  edilir  ki,  insan  öz  həyat 
tərzindən utanmamalıdır. Utanılası əməllər onsuz 
da 
hüquq 
müstəvisinə 
keçir.
 Hüquqla 
məhdudlaşdırılmayan bir sfera var ki, onun daxi-
lində  insan  özünü  tam  azad  hiss  edə  bilər.  Yəni 
əməllər hüquq və ağılla tənzim olunur. 
Şərqdə isə əxlaqi normadan azca da kənara 
çıxan  əməllərin  üstü  açıldıqda  hüquqda  nəzərdə 
tutulduğuna nisbətən daha ağır cəza verildiyindən 
və  ictimai  tənbeh  də  həqarətli  olduğundan, 
insanlar  özlərinin  hissi  və  iradi  zəiflik 
məqamındakı  əməllərini  gizlətmək  məcbu-
91

riyyətində  qalırlar.  Nəticədə  pərdəarxası  real-
lıqlardan  fərqli  olaraq  hamı  zahirdə  başqa  cür, – 
«abırlı» görünməyə çalışır; cəmiyyət riyakarlaşır, 
əxlaqi 
baxımdan 
kimin 
kim 
olduğunu 
müəyyənləşdirmək  xeyli  çətin  olur.  Beləliklə, 
əxlaq  məsələlərində  Şərqdə  insanları  riyakarlığa 
sövq  edən  ictimai  tənbehin  və  cəzanın  əmələ 
adekvat  olmaması,  tərbiyəedici  yox,  qəhredici 
olmasıdır.
Lakin  digər  hal  da  var.  Öz  sosial-əxlaqi 
statusuna  görə  «küçə  qadını» olmayan,  ailədə  və 
cəmiyyətdə  müəyyən  mövqe  tutan  gənc  qıza, 
hətta ana olan, ailəsi olan bir qadına qarşı təhrikçi 
münasibət və bu zaman vəzifə səlahiyyətlərindən 
sui-istifadə  edilməsi,   –  bu,  daha  ezamiyyət 
sərgüzəşti,  gecə  klubuna  getmək  və  ya  hansı  isə 
ailəsiz  qadınla  könüllü  münasibət  qurmaq  deyil. 
Bu,  sadəcə  əxlaqi  səbatsızlıq  da  deyil;  əxlaqi 
pozğunluğun  ifrat  halı,  əsl  cinayətdir  və  Qərbdə 
belə  münasibətə,  hətta  «sadəcə»  təşəbbüsə  görə 
ciddii  hüquqi  cəza  nəzərdə  tutulur.  Bəli,  bizim 
bəyənmədiyimiz 
Qərbdə 
vəzifəli 
şəxsin 
tabeliyində  olan  işçiyə  başqa  gözlə  baxması, 
müəllimin  öz  tələbəsinə  müsbət  qiymət 
müqabilində  təmənnalı  münasibət  bəsləməsi 
halları  nəinki  hüquqi  məsuliyyətə  cəlb  olunur, 
hətta  cəmiyyət  özü  belə  adamları  Daşqalaq  edir 
və  ən  başlıcası,  belə  şey  normal  insanların  heç 
qəlbindən  də  keçmir;  yəni  Qərb  bu  məsələdə 
92

hüquq və əxlaqın adekvatlığına nail ola bilmişdir. 
Qadınlar  da  öz  hüquqlarını  gözəl  bildiyindən  və 
qarşı  tərəfin  qeyri-əxlaqi  rəftarına  görə  onun 
əvəzinə 
utanmaq 
məcburiyyətində 
olmadıqlarından
∗
,  belə  hallarda  mütləq  məh-
kəməyə  müraciət  edirlər.
∗
 
Fəal  hüquq,  hüquqi 
mədəniyyətin yüksəkliyi nəticə etibarilə əxlaqı da 
yönləndirir.
 Yəni 
kişi 
qarşı 
tərəfin 
utandığındanmı, ya nədənsə susmayacağına əmin 
olduğu üçün heç belə bir təşəbbüs də   göstərmir. 
Çünki  cəzanın,  ictimai  tənbehin  qaçılmaz 
olduğunu  bilir. (Tək  bir  Monika  əhvalatı  hamıya 
görk  deyildimi?).  Tədricən  bu  qorxu  əxlaqi 
mövqeyi  formalaşdırır,  daha  doğrusu  peşə  əxlaqı 

 Şərqdə qadın günahsız olanda, «abrını itirən» 
kişidən   daha   çox   qadın   olur.   Məhz   bu   sosial 
ədalətsizlik, ayrı-seçkilik kişilərə bu üstün vəziyyətdən 
sui-istifadə üçün meydan açır.

∗
 
Qərbdə (xüsusən ABŞ-da) qadınların bu hü-
ququ bəzən absurd səviyyəsinə qaldırılır və nəticədə 
hətta   şantaj   üçün   baza   yaranır.   Qadın   istədiyi   kimi 
açıq-saçıq geyinə bilər, amma vəzifəli kişi sadəcə ona 
diqqətlə («pis  gözlə»,  yaxud hətta «yaxşı  gözlə»,    – 
fərqi yoxdur) baxsa, bu, qadının məhkəməyə müraciət 
edib   cərimə   kəsdirməsi   üçün   yetərlidir.   Həyat 
şəraitinin   yüksək   olduğu   Qərb   ölkələrində   hakimlər 
qadınların   öz   «şef»lərini   səbəbsiz   yerə   cərimə 
etdirməsi   üçün   əsas   görmədiklərindən,   belə 
məsələlərdə bir qayda olaraq qadınların xeyrinə qərar 
çıxarırlar və bundan xeyli pul qazananlar da olur. 
93

qərarlaşır  və  öz  işçisi  ilə  «sərbəst»  rəftar,  ona 
təmənnalı  və  ya  sırtıq  münasibət  vəzifəli  şəxsin 
heç ağlına da gəlmir.
Bəs  bizdə?  Hüquq  öz  funksiyasını  yerinə 
yetirə bilmədiyindən və hüquqi mədəniyyət aşağı 
olduğundan  sırtıq  münasibətlə  üzləşən  qadın  nə 
edəcəyini  bilmir;  ya  ürək  ağrısı  ilə  təhqirlərə 
dözməli,  ya  iş  tapmağın  belə  çətin  olduğu  bir 
vaxtda  «üzü  sulu»  işdən  çıxmalı,  ya  da  bunu 
ərinə, qardaşına, atasına deməklə qan tökülməsinə 
bais  olmalıdır.  Qərbdə  ən  optimal  sayılan 
məhkəməyə  müraciət  variantı  isə  heç  ağıla  da 
gəlmir. «Kişilər»  də  məhz  qadının  bu  «əlacsız» 
vəziyyətindən,   «özünü 
biabır 
etmək 
istəməməsindən» sui-istifadə edirlər.
Əlbəttə,  məhəbbət  haqqındakı  əsərdə 
söhbət  təhsil  müəssisələrində,  iş  yerlərində  gənc 
qız  və  oğlanlar,  subay  kişi  və  qadınlar   arasında 
yaranan  sağlam  dostluq  münasibətlərindən  və  ya 
məhəbbətdən  getsə,  daha  çox  yerinə  düşərdi. 
Lakin  yuxarıda  baxdığımız  neqativ  hallar  o 
dərəcədə  aktuallaşıb  ki,  biz  bu  kontekstdə 
psevdoməhəbbətdən və hətta antiməhəbbətdən də 
danışmaq məcburiyyətində qallırıq. 
Təəssüflər  olsun  ki,  poetik  idealda  eşqi 
göylərə  qaldıran,  məhəbbəti  saf,  təmiz  və  hətta 
müqəddəs  duyğu  kimi  vəsf  edən  Şərq  kişiləri 
ictimai  həyatın  reallığına  enəndə  çox  vaxt  başqa 
hava  çalırlar.  Görünür,  burada  ictimai  rəyin 
94

düzgün formalaşmaması və kişi ilə qadın arasında 
məsuliyyət dərəcələrinin düzgün bölünməməsinin 
də  rolu  vardır.  Belə  ki,  elə  bil  bütün  məsuliyyət 
qadının  üzərinə  atılmışdır.  Kişinin  təhrikçi 
münasibətindən  daha  çox,  qadın  zəifliyi  məzəm-
mət olunur. Bizim fikrimizə görə isə güclü cinsin 
nümayəndəsi  olmaqla  kişi  daha  çox  məsuliyyət 
daşımalıdır. Lakin günahın çoxu kişilərdən də çox 
cəmiyyətdədir.
 Naqis 
cəmiyyətdə 
yüksək 
mənəviyyatın qorunması çətin olur.
Səbəblərdən  biri  də  eşq  ideologiyasının 
reallıqdan  çox  uzaq  olması,  adi  insanlar  üçün 
əlçatmaz olmasıdır.
Qərbdə  evlənənlərin  istifadəsində  real 
ictimai  mühitdən,  hakim  mənəvi  dəyərlər  siste-
mindən, üstün ictimai rəydən, ailə iqtisadiyyatın-
dan,  hətta  psixoloji  və  fizioloji  bilgilərdən  çıxış 
edən,  əməli  həyatda  yararlı,  mükəmməl  bir  ailə-
məhəbbət  təlimi  vardır.  Bizimkilər  isə  məc-
nunluqla,  yüksək  eşq  idealı  ilə  elə  yüksəklərə 
qalxıblar  ki,  buradan  nəinki  ailə  həyatı,  heç 
ümumiyyətlə yer də görünmür.  Real həyatda, ailə 
münasibətlərində  bu  konsepsiya  kara  gəlmir. 
Daha  doğrusu,  «aşiqlik  istedadı»,  cəmiyyətin 
fövqünə  qalxmaq  əzmi  seçilmişlərin  qismətidir. 
Həm  də  bu  seçilmişlər  adi  mənada  xoşbəxt  ola 
bilməyərək,  ancaq  «cəfadan  zövq  almağa» 
məhkumdurlar.    
95

İnsanların  böyük  əksəriyyəti  isə  ictimai 
mühitin,  mövcud  sosial  reallığın  bir  hissəsidir. 
«Normal  insanların»  məhəbbətləri  də  öz  səviy-
yələrinə  uyğun  olur.  Şərqdə  isə  «normal  mə-
həbbət»  konsepsiyası  yaradılmayıb;  görünür,  bu 
əskiklik sayılıb. Ona görə də, ailə quran gənclərin 
zehnində  və  əməli  istifadəsində  onlara  yardımçı 
ola  biləcək  heç  bir  örnək,  təlimat  yoxdur.  Bu 
sahədə  biz  bəyənmədiyimiz  qərblilərdən  geri 
qalırıq.  Ailə  isə  ancaq  qadınlarımızın  fədakarlığı 
sayəsində qorunub saxlanır.
Təəssüflər olsun ki, bizdə qadına ikili mü-
nasibət az qala normaya çevrilmişdir. Özümünkü 
və  başqası  bölgüsü  getmiş,  əxlaqi  eqoizm  hakim 
kəsilmişdir;   «hər  kəs  ancaq  öz  ailəsinə 
cavabdehdir». 
Başqalarının  haqq  yolundan,  əxlaq  yolun-
dan  uzaqlaşmasına  biganəlik  göstərilir  və  bəzən 
hətta dəstək verilir. Bu «özgəyə» biganəlik hissi, 
antimilli  mahiyyət  kəsb  edən  fərdiyyətçilik  və 
eqoizm özünü ancaq saf məhəbbət, izzəti-nəfs və 
namus  məsələlərində  deyil,  daha  geniş  dairədə 
göstərir.  Məmməd  Araz  da  «Məndən  ötdü, 
qardaşıma  dəydi…»  şeirində  diqqəti  məhz  bu 
cəhətə yönəldir:
Səndən, məndən ötən zərbə
96

Vətən, Vətən, sənə dəydi…
1
Vətən  isə  təkcə  torpaq  deyil,  ərazi  deyil, 
həm  də  milli  mənəviyyat,  milli  namus  və  qey-
rətdir.  Ətrafda  milli-mənəvi  ənənələr  pozulursa, 
məhəbbət ucuzlaşırsa, maddi ehtiyac ülvi hissləri 
ayaq altına atırsa, Füzulinin, Aşıq   Ələsgərin vəsf 
etdiyi gözəllər mənən dəyərsizləşirsə, – və bütün 
bunlar  sənin  Vətənində,  ən  yaxın  ətrafında  baş 
verirsə,  özünün  də,  övladlarının  da  gec-tez  bu 
xəstəliyə 
mübtəla 
olmayacağına 
əminlik 
haradandır? Axı, insan mühitdə formalaşır. Və bu 
mühitdə «söymə nökər atama, söyərlər bəy atana» 
timsalı da vardır. 
Şair biganəlikdən danışır. Lakin bu mühitin 
pozulmasında  bilavasitə  iştirak  edən,  əxlaqi 
dəyərlərə,  bakirə  könüllərə  qəsd  edən  «insanlar» 
da  var.  Onlar  bizim  aramızda  olmaqla  yanaşı, 
həm  də  «hörmət  sahibləridir».  Belə  olan  halda, 
kimsə  soruşa  bilər  ki,  heç  olmazsa  özü  düz 
olmağa  çalışan  bu  binəva  «biganə»nin  təqsiri 
nədir? 
Amma bütün məsələ də elə bundadır ki, əx-
laqi  normalardan  kənara  çıxan  pozğun  adamlar, 
naqislər,  tüfeylilər  hər  yerdə  ola  bilər;  lakin 
cəmiyyət  onları  məzəmmət  edir,  islah  etməyə 
çalışır,  cəzalandırır.  Faciə  o  zaman  baş  verir  ki, 
1
Məmməd   Araz.  Seçilmiş   əsərləri.   B.,   «Çaşı-
oğlu», 2004, səh. 61.  
97

cəmiyyət  onları  başa  mindirir.  Bu  isə  ancaq 
biganəlik,
 etinasızlıq 
xəstəliyinə 
tutulmuş 
cəmiyyətdə  mümkündür.  Buna  ancaq  özünü, 
özünün  də  ancaq  bugününü  düşünən, «burnunun 
ucundan  o  tərəfi  görə  bilməyənlər»  rəvac  verə 
bilər.          
Özünü qorumaq istəyən, ilk növbədə məhz 
ətrafını,  yaşadığı  mənəvi  mühiti  qorumalı 
deyilmi?  Özünü mənən yüksək görə bilmək üçün 
yüksək mənəviyyatlı millətin nümayəndəsi olmaq 
şərt  deyilmi?  Alçaldılmış  və  təhqir  olunmuş 
millətin  övladı  baş  ucalığı,  qəlb  rahatlığı  tapa 
bilərmi?  Qəlbində  Vətən  sevgisi,  millət  sevgisi 
olmayan  adamın  şəxsi  məhəbbətinə,  ailə 
sevgisinə inanmaq olarmı? 
Bu sualların cavabını şair gözəl vermişdir:
Mən vətəni canım kimi sevərəm,
Ruhum, ətim, qanım kimi sevərəm.
1
 Yaxud:
Vətəni sevməyən insan olmaz, 
Olsa da ol şəxsdə vicdan olmaz. 
2
 
     
Lakin, əlbəttə, vicdansızlıq, biganəlik, milli 
heysiyyatdan  məhrumluq  heç  də  hamıya  aid 
deyil.  Hələ  də  millətin  hər  bir  nümayəndəsinin 
1
  Abbas Səhhət.  Əsərləri iki cilddə. I cild. B., 
1975, səh. 81.
2
 Yenə orada, səh. 35.
98

şərəf  və ləyaqətini  özününkü hesab edən, hər  bir 
Vətən  qızına  alçaldıcı  münasibətin  qeyrətini 
çəkən, Xocalı faciəsini də, Dubay ləkəsini də, əsir 
düşən  və  ya  maddi  ehtiyac  üzündən  könlünü 
satan,  təhqir  olunan  hər  bir  qız-gəlinin  izzəti-
nəfsini  də  özününkü  sayan  və  qəlbi  qübar 
bağlayan,  millətin  bu  böyük  dərdini  öz 
çiyinlərində daşıyan və bu ağırlıqdan bir az xilas 
olmaq  üçün  «mənə  biganəlik  öyrət,  ürəyim»,   – 
deyən,  amma  bir  an  da  biganə  ola  bilməyən 
Məmməd  Arazlar  nə  yaxşı  ki,  hələ  vardır… 
Vardır?!                 
Gözümüzün  qabağında  zəmanə  eşqi 
ehtirasın ayağına verir. Yeni «aşiqlər» peyda olur 
və  dinə,  millətə,  adət-ənənəyə  meydan  oxuyur. 
Həyat  bayağılaşır.  Böyük  ideallar  qərbləşmək 
pərdəsi  altında  qurban  verilir.  Amma  Qərb  heç 
biz sandığımız kimi deyil. Daha çox bayağılaşan 
əslində çağdaş Şərqdir.